Weta Tintan
Yẹwhegán Jiwheyẹwhe Tọn de Hẹn Hinhọ́n Wá na Gbẹtọvi Lẹ
1, 2. Ninọmẹ egbezangbe tọn tẹlẹ wẹ fọ́n ayimajai dote na mẹsusu?
MÍ TO gbẹnọ to ojlẹ de mẹ whenuena nulẹpo dibla sọawuhia di nuhe gbẹtọ sọgan basi. Gbejizọnlin gblolo mẹ tọn, azọ́n nuyọnẹn wintinwintin zomọ nudọnamẹ-sẹdo tọn, azọ́nyinyọnẹn nuvikun he yè dugú etọn sọn mẹjitọ lẹ dè tọn, po linlẹn yọyọ lẹnunnuyọnẹn tọn lẹ po ko hùn dotẹnmẹ yọyọ lẹ dote na akọ̀ gbẹtọvi lẹ tọn, bo hẹn todido gbẹzan dagbe tọn—vlavo dehe tlẹ dẹn taun tọn wá.
2 Be nukọnyiyi mọnkọtọn lẹ ko hẹn we penugo ma nado nọ dogàn ohọ̀n towe lẹ ji ya? Be yé ko de budonamẹ awhàn tọn sẹ̀ ya? Be yé ko hẹn azọ̀n gbọ̀ kavi de awubla he nọ dekọtọn sọn okú mẹyiwanna de tọn mẹ sẹ̀ ya? Paali! Nukọnyiyi gbẹtọvi tọn, dile e sọgan sẹhundaga do sọ, tindo dogbó. “Mí ko yọ́n lehe yè sọgan zìn gbejizọnlin yì osun mẹ do, bo wleawuna zomọ gigẹdẹ huhlọnnọ lẹ, bosọ diọ nuvikun gududu tọn lẹ,” wẹ linlin Worldwatch Institute tọn de dọ. “Ṣigba mí ma ko penugo nado wleawuna osin he wé na gbẹtọ liva dopo, dekànpona hẹnbu onú voovo fọtọ́n susu lẹ tọn, kavi jẹ nuhudo huhlọn tọn mítọn lẹ kọ̀n matin lẹdo hinhẹnflu gba.” Abajọ, mẹsusu nọ pọ́n sọgodo hlan po ayimajai po, bo ma nọ yọ́n fie yé na lẹhlan na homẹmiọn po todido po.
3. Etẹwẹ yin ninọmẹ he tin to Juda to owhe kanweko ṣinatọ̀ntọ J.W.M. mẹ?
3 Ninọmẹ he mí pannukọn to egbehe taidi omẹ Jiwheyẹwhe tọn lẹ tọn to owhe kanweko ṣinatọ̀ntọ J.W.M. To ojlẹ enẹ mẹ, Jiwheyẹwhe degbena devizọnwatọ etọn Isaia nado hẹn wẹndomẹ homẹmiọnnamẹ tọn yì na tòmẹnu Juda tọn lẹ, podọ homẹmiọnnamẹ wẹ yin nuhudo nuhe tọn yé tindo pẹpẹ. Nujijọ hunyanhunyan tọn lẹ dotukla akọta lọ. Ahọluigba kanylantọ Assilia tọn na tọ̀pọwu na aigba lọ to madẹnmẹ, bo na hẹn mẹsusu nado dibu. Fie wẹ omẹ Jiwheyẹwhe tọn lẹ sọgan lẹhlan na whlẹngán? Oyín Jehovah tọn tin to nùflo yetọn ji, ṣigba yé de dide nado ze jide yetọn do gbẹtọ mẹ.—2 Ahọlu lẹ 16:7; 18:21.
Hinhọ́n to Sisẹ́ to Zinvlu Mẹ
4. Wẹndomẹ awe-topọ́ tẹwẹ Isaia yin gbedena nado lá?
4 Taidi kọdetọn aliho atẹṣiṣi Juda tọn, Jelusalẹm na yin vivasudo, bọ tòmẹnu Juda tọn lẹ dona yin bibẹ taidi kanlinmọ yì Babilọni. Mọwẹ, ojlẹ awubla tọn lẹ ja. Jehovah degbena yẹwhegán etọn Isaia nado dọ dọdai ojlẹ nugbajẹmẹji ehe tọn, ṣigba E sọ dọna ẹn nado lá wẹndagbe ga. To owhe 70 kanlinmọgbenu-ninọ tọn godo, Ju lẹ na yin tuntundote sọn Babilọni! Pipotọ ayajẹnọ de na lẹkọyi Ziọni bo na tindo lẹblanulọkẹyi lọ nado hẹn sinsẹ̀n-bibasi nugbo gọwá. Po wẹndomẹ ayajẹnọ ehe po, Jehovah gbọn yẹwhegán etọn dali hẹn hinhọ́n nado sẹ́ to zinvlu mẹ.
5. Naegbọn Jehovah de lẹndai etọn lẹ hia na ojlẹ dindẹn sọmọ jẹnukọn?
5 Juda ma yin hinhẹn jẹvọ́ kakajẹ nuhe hugan owhe kanweko dopo he Isaia ko kàn dọdai etọn lẹ dai pó godo gba. To whelọnu, naegbọn Jehovah de lẹndai etọn lẹ hia jẹnukọn sọmọ? Be mẹhe ko sè nulila Isaia tọn lẹ lọsu ma na ko kú wayi to ojlẹ he mẹ dọdai lọ lẹ mọ hẹndi yí ya? Nugbo wẹ. Ṣogan, po alọgọ osọhia Jehovah tọn hlan Isaia po, mẹhe to gbẹnọ to ojlẹ vasudo Jelusalẹm tọn mẹ to 607 J.W.M. tọn mẹ lẹ na tindo kandai wẹndomẹ dọdai Isaia tọn tọn. Ehe na wleawuna kunnudenu nujikudo tọn dọ Jehovah wẹ yin Mẹhe “dọho opodo tọn sọn whẹwhẹwhenu, podọ sọn hohowhenu nuhe ma ko jọ jẹ dinvie” tọn.—Isaia 46:10; 55:10, 11.
6. Etẹwẹ yin delẹ to aliho he mẹ Jehovah yiaga te hugan gbẹtọvi dọdai-dọtọ lẹpo?
6 Jehovah kẹdẹ wẹ sọgan basi alọsọakọ́n mọnkọtọn po jlọjẹ po. Gbẹtọvi de sọgan penugo nado dọ dọdai sọgodo madẹnmẹ tọn sinai do nukunnumọjẹnumẹ etọn ji gando ninọmẹ tònudidọ kavi lẹdo tọn to ojlẹ lọ mẹ go. Ṣigba Jehovah kẹdẹ wẹ sọgan mọ nugbo mlẹnmlẹn nuhe na jọ to ojlẹ depope mẹ tọn hlan, etlẹ yin sọgodo dindẹn tọn. E sọgan sọ na huhlọn devizọnwatọ etọn lẹ nado dọ dọdai nujijọ lẹ tọn na ojlẹ dindẹn whẹpo yé nido jọ. Biblu dọmọ: “Oklunọ JIWHEYẸWHE ma na wà nude, adavo ewọ de aṣli etọn hia hlan devi etọn yẹwhegán lẹ.”—Amọsi 3:7.
“Isaia” Nẹmu Wẹ?
7. Nawẹ weyọnẹntọ susu ko dọnnu gando mẹhe kàn owe Isaia tọn go gbọn, podọ etẹwutu?
7 Whẹho dọdai tọn yin dopo to nuhe ko hẹn weyọnẹntọ susu nado tindo ayihaawe gando kinkantọ Isaia tọn go lẹ mẹ. Homọdọdonugotọ ehelẹ dọ po nujikudo po dọ adà godo tọn owe lọ tọn dona ko yin kinkàn gbọn mẹhe nọgbẹ̀ to owhe kanweko ṣidopotọ J.W.M. de dali, vlavo to kanlinmọgbenu to Babilọni whenu kavi to godo etọn. Dile yé dọ do, dọdai vasudo Juda tọn yin kinkandai to hẹndi yetọn godo bo gbọnmọ dali ma yin dọdai na nugbo tọn gba. Homọdọdonugotọ ehelẹ sọ doayi e go dọ to weta 40 godo, owe Isaia tọn dọho taidi dọ Babilọni wẹ yin huhlọn he to gandu to whenẹnu bọ Islaelivi lẹ ko tin to kanlinmọgbenu to finẹ nkọtọn. Enẹwutu linlẹn yetọn wẹ yindọ mẹdepope he wlan adà godo tọn owe Isaia tọn dona ko wàmọ to ojlẹ enẹ whenu—yèdọ to owhe kanweko ṣidopotọ J.W.M. mẹ. Be dodonu he dolido de tin na nulẹnpọn mọnkọtọn ya? Paali!
8. Whetẹnu wẹ homọdọdonugo gando mẹhe kàn owe Isaia tọn go bẹjẹeji, podọ nawẹ e gbayipe gbọn?
8 Mẹhe kàn owe Isaia tọn ma yin hinhẹnwa ayihaawe mẹ kakajẹ owhe kanweko 12tọ W.M. tọn mẹ gba. Ehe yin bibasi gbọn Juvi zẹẹmẹ-basitọ Abraham Ibn Ezra dali. “To zẹẹmẹ etọn do Isaia ji mẹ,” dile Encyclopaedia Judaica dọ do, “[Abraham Ibn Ezra] dọ dọ adà awetọ lọ, yèdọ bẹsọn weta 40, yin azọ́n yẹwhegán de he nọgbẹ̀ to Kanlinmọgbenu-ninọ to Babilọni whenu podọ to ojlẹ bẹjẹeji Lilẹkọwa Ziọni tọn po mẹ tọn.” To owhe kanweko 18tọ po 19tọ po whenu, pọndohlan Ibn Ezra tọn lẹ yin alọkẹyi gbọn weyọnẹntọ susu dali, gọna Johann Christoph Doederlein, heyin sinsẹ̀n-nuplọnmẹtọ Allemagne tọn de he zín owe etọn he basi zẹẹmẹ do Isaia ji jẹgbonu to 1775, bọ zinjẹgbonu awetọ yin to 1789. Owe lọ New Century Bible Commentary dohia dọmọ: “Todin gbọnvona weyọnẹntọ he tẹdo pọndohlan hoho go lẹ weyọnẹntọ he pò lẹpo wẹ kẹalọyi hopàdọ Doederlein tọn . . . dọ dọdai he tin to weta 40 jẹ 66 owe Isaia tọn mẹ lẹ mayin ohó yẹwhegán Isaia he nọgbẹ̀ to owhe kanweko ṣinatọ̀ntọ mẹ tọn gba ṣigba wá sọn mẹhe nọgbẹ̀ to ojlẹ enẹ godo de dè.”
9. (a) Mimá do flinflin owe Isaia tọn tẹwẹ ko wá aimẹ? (b) Nawẹ zẹẹmẹ-basitọ Biblu tọn dopo basi bladopọ nudindọn lọ tọn he lẹdo mẹhe kàn owe Isaia tọn gbọn?
9 Ṣigba, ayihaawe dogbọn tintindo mẹhe kàn owe Isaia tọn dali ma ko doalọte do finẹ gba. Linlẹn lọ gando Isaia awetọ—kavi Isaia-Devo de go—wẹ fọ́n linlẹn lọ dote dọ kinkantọ atọ̀ntọ de sọgan ko tin ga.a Enẹgodo owe Isaia tọn yin mimá do flinflin, bọ weyọnẹntọ dopo dlẹnalọdo yẹwhegán he mayin yinyọnẹn de taidi kinkantọ weta 15 po 16 po tọn, to whenuena mẹdevo tindo ayihaawe gando kinkantọ weta 23 jẹ 27 tọn go. Ṣogan mẹdevo dọ dọ e mayin Isaia wẹ na ko kàn ohó he yin mimọ to weta 34 po 35 po mẹ lẹ gba. Etẹwutu? Na hodidọ lọ lẹ diblayin nudopolọ pẹpẹ po dehe yin mimọ to weta 40 jẹ 66 mẹ lẹ po wutu, ehe ko yin alọdlẹndo nado yin kinkàn gbọn mẹdevo de dali he gbọnvona Isaia he nọgbẹ̀ to owhe kanweko ṣinatọ̀ntọ mẹ! Zẹẹmẹ-basi do Biblu ji tọ́ Charles C. Torrey basi bladopọ he sọgbe pẹpẹ gando kọdetọn nulẹnpọn ehe tọn go. E dọ dọ “Mẹhe yin ‘Yẹwhegán Kanlinmọgbenu whenu tọn’ daho dai tọn lọ, ko yin hinhẹn whè taun, bo ko dibla yin nuṣinyọ́ndo gbọn okiti mimá do flinflin owe etọn tọn dali.” Ṣigba, e mayin weyọnẹntọ lẹpo wẹ kẹalọyi mimá do flinflin owe Isaia tọn mọnkọtọn gba.
Kunnudenu Kinkantọ Dopo Tọn
10. Na apajlẹ dopo gando lehe gbesisọ-yinyin hodidọ tọn wleawuna kunnudenu dọ omẹ dopo wẹ kàn owe Isaia tọn do.
10 Whẹwhinwhẹ́n he lodo tin nado deji dọ omẹ dopo poun wẹ kàn owe Isaia tọn. Dopo to kunnudenu lọ lẹ mẹ gando gbesisọ-yinyin hogbe tọn go. Di apajlẹ, hodidọ lọ “Omẹ Wiwe Islaeli tọn” sọawuhia whla 12 to Isaia weta 1 jẹ 39 mẹ podọ whla 13 to Isaia weta 40 jẹ 66 mẹ, ṣogan whla 6 poun wẹ hogbe he basi zẹẹmẹ Jehovah tọn ehe sọawuhia to Owe-wiwe Heblu tọn he pò lẹ mẹ. Yizan whẹwhẹ hogbe he ma nọ yawu yin yiyizan ehe tọn dohia dọ kinkantọ dopolọ wẹ kàn Isaia.
11. Dopolọ-yinyin tẹlẹ wẹ tin to weta 1 jẹ 39 po weta 40 jẹ 66 owe Isaia tọn po ṣẹnṣẹn?
11 Onú devo lẹ tin he hẹn Isaia weta 1 jẹ 39 po weta 40 jẹ 66 po nado yin nudopolọ. Adà awe lọ lẹ bẹ yizan pludopludo hogbe nuyijlẹdonugo tọn lẹ hẹn, taidi yọnnu he to ajipanu podọ “aliho” kavi “alihogbó.”b “Ziọni” sọ yin alọdlẹndo gbọzangbọzan ga, yèdọ hogbe de he yin yiyizan whla 29 to weta 1 jẹ 39 mẹ podọ whla 18 to weta 40 jẹ 66 mẹ. Na nugbo tọn, Ziọni yin alọdlẹndo to Isaia mẹ hugan owe Biblu tọn devo depope! Owe lọ The International Standard Bible Encyclopedia dohia dọ, kunnudenu mọnkọtọn lẹ, “do owe lọ hia dọ omẹ dopo wẹ kàn ẹn, na e na ko vẹawu nado sọgbe domọ” eyin owe lọ ko yin kinkàn gbọn omẹ awe, atọ̀n, kavi humọ lẹ dali.
12, 13. Nawẹ Owe-wiwe Glẹki Klistiani tọn lẹ dohia dọ owe Isaia tọn yin owe he omẹ dopo kàn gbọn?
12 Kunnudenu klohugan he dohia dọ omẹ dopo akàn wẹ kàn owe Isaia tọn yin mimọ to Owe-wiwe Glẹki Klistiani tọn gbọdo lọ mẹ. Ehelẹ dohia hezeheze dọ Klistiani owhe kanweko tintan tọn lẹ yise dọ omẹ dopo wẹ kàn owe Isaia tọn. Di apajlẹ, Luku dọho dogbọn ahọluzọnwatọ Etiopianu de he to hihia apadewhe nuhe yin mimọ to Isaia weta 53 mẹ todin lọ dali, yèdọ adà tangan lọ he homọdọdonugotọ egbezangbe tọn lẹ dlẹnalọdo dọ Isaia-Devo de wẹ kàn ẹn. Ṣigba, Luku dọ dọ Etiopianu lọ “to owe Isaia yẹwhegán tọn hia.”—Owalọ lẹ 8:26-28.
13 Enẹgodo lẹnnupọndo nuhe Wẹndagbe-kantọ Matiu dọ ji, mẹhe basi zẹẹmẹ lehe lizọnyizọn Johanu Baptizitọ lọ tọn hẹn ohó dọdai tọn lẹ he mí mọ todin to Isaia 40:3 mẹ di do. Mẹnu wẹ Matiu dlẹnalọdo nado dọ dọdai lọ? Isaia-Devo he mayin yinyọnẹn de wẹ ya? Lala, e do kinkantọ lọ hia poun taidi “yẹwhegán Isaia.”c (Matiu 3:1-3) To nujijọ devo whenu, Jesu hiawe sọn owe-hihá de mẹ heyin ohó he yin mimọ to Isaia 61:1, 2 mẹ todin. Gando nujijọ lọ go, Luku dọmọ: “Yè sọ yí owe yẹwhegán Isaia tọn na ẹn.” (Luku 4:17) To wekanhlanmẹ etọn hlan Lomunu lẹ mẹ, Paulu dlẹnalọdo adà tintan po dehe gbọngodo po to owe Isaia tọn mẹ, ṣogan e ma tlẹ donù e go pọ́n gbede dọ e tindo kinkantọ devo gbọnvona omẹ dopolọ, Isaia gba. (Lomunu lẹ 10:16, 20; 15:12) E họnwun dọ, Klistiani owhe kanweko tintan whenu tọn lẹ ma yise dọ owe Isaia tọn yin azọ́n kinkantọ awe, atọ̀n, kavi humọ tọn gba.
14. Nawẹ Owe-hihá Ohù Kúkú tọn lẹ tá hinhọ́n do whẹho mẹhe kàn owe Isaia tọn ji gbọn?
14 Gbadopọnna kunnudenu Owe-hihá Ohù Kúkú tọn lẹ ga—yèdọ kandai hohowhenu tọn lẹ, he susu yetọn tin jẹnukọnna ojlẹ Jesu tọn. Alọnuwe-hihia Isaia tọn dopo, heyin yinyọnẹn taidi Owe-hihá Isaia tọn, ko tin sọn owhe kanweko awetọ J.W.M. mẹ, bosọ jẹagọdo alọsọakọ́n homọdọdonugotọ lẹ tọn dọ Isaia-Devo de wẹ bẹ kinkàn owe lọ tọn jẹeji sọn weta 40. Nawẹ e yinmọ gbọn? To kandai hohowhenu tọn ehe mẹ, nuhe mí yọnẹn todin taidi weta 40 lọ bẹjẹeji sọn hukan he ji weta he jẹnukọn lọ fó do, bo wá yin tadona to mimá he bọdego mẹ. E họnwun dọ vọkan-basitọ lọ ma doayi e go dọ kinkantọ lọ gbọnvo gba kavi dọ owe lọ má do awe to finẹ gba.
15. Etẹwẹ whenuho-kantọ owhe kanweko tintan tọn lọ Flavius Josèphe tindo nado dọ dogbọn dọdai Isaia tọn lẹ gando Kilusi go dali?
15 To godo mẹ, gbadopọnna kunnudenu Juvi whenuho-kantọ Flavius Josèphe tọn. E ma dohia poun dọ dọdai he tin to owe Isaia tọn mẹ bo gando Kilusi go lẹ yin kinkàn to owhe kanweko ṣinatọ̀ntọ J.W.M. mẹ kẹdẹ gba ṣigba e sọ dọ dọ Kilusi yọnẹn dogbọn dọdai ehelẹ dali ga. Josèphe wlan dọmọ: “Kilusi yọ́n onú helẹ sọn hihia owe dọdai tọn he Isaia ko kandai to owhe fọde e lán ao die jẹnukọn lọ mẹ.” Sọgbe hẹ Josèphe, dọdai ehelẹ yinyọnẹn sọgan tlẹ ko yidogọna ojlo Kilusi tọn nado degbena Ju lẹ nado lẹkọyi otò yetọn mẹ, na Josèphe wlan dọ Kilusi yin “whinwhàn gbọn ojlo sinsinyẹn po ojlo zogbe de po dali nado wà nuhe ko yin kinkandai.”—Antiquités judaïques, Bladopọ XI, weta 1, hukan 2.
16. Etẹwẹ sọgan yin didọ dogbọn alọsọakọ́n homọdọdonugotọ lẹ tọn dali dọ Babilọni yin didohia to adà godo tọn Isaia tọn mẹ taidi huhlọn he to gandu?
16 Dile e yin nùdego jẹnukọn do, homọdọdonugotọ susu dohia dọ bẹsọn weta 40 Isaia tọn mẹ sọyi, Babilọni yin didohia taidi huhlọn he to gandu, bọ Islaelivi lẹ sọ yin didohia taidi dọ yé ko tin to kanlinmọgbenu to whenẹnu. Be ehe ma na dohia dọ kinkantọ lọ nọgbẹ̀ to owhe kanweko ṣidopotọ J.W.M. mẹ ya? E ma yinmọ dandan gba. Nugbo lọ wẹ yindọ etlẹ yin jẹnukọnna weta 40 Isaia tọn, Babilọni nọ yin didohia to whedelẹnu taidi huhlọn aihọn tọn he to gandu. Di apajlẹ, to Isaia 13:19 mẹ, Babilọni yin yiylọdọ “gigo ahọludu lẹ tọn” kavi dile Today’s English Version lilẹ́ ẹ dogbedevomẹ do dọ, “ahọluduta he yọnwhanpẹ hugan lọ.” E họnwun dọ hogbe dọdai tọn de wẹ ehelẹ yin, to whenuena e yindọ Babilọni ma lẹzun huhlọn aihọn tọn kakajẹ nuhe hugan owhe kanweko dopo to enẹgodo. Homọdọdonugotọ dopo “didẹ” nuhe yé ylọdọ nuhahun ehe gbọn alọdlẹndo weta 13 Isaia tọn dali poun taidi nuhe mẹdevo de kàn! Nalete, na nugbo tọn, hodidọ gando nujijọ sọgodo tọn lẹ go taidi dọ yé ko jọ nkọ yin nuhe gbayipe to dọdai Biblu tọn mẹ. Aliho hodidọ tọn ehe nọ do nujikudo hẹndi dọdai de tọn hia po kọdetọn dagbe po. (Osọhia 21:5, 6) Na nugbo tọn, Jiwheyẹwhe dọdai nugbo tọn lọ kẹdẹ wẹ sọgan zan hodidọ lọ dọmọ: “Onú yọyọ wẹ yẹn to didọ; whẹpo yé na wú jẹgbonu yẹn ko dọho yetọn na mì.”—Isaia 42:9.
Owe Dọdai He Go Yè Sọgan Dejido Tọn
17. Nawẹ diọdo aliho nukinkan tọn he sọawuhia bẹsọn weta 40 Isaia tọn mẹ sọyi sọgan yin zẹẹmẹ etọn basi gbọn?
17 To whelọnu lo, tadona tẹ kọ̀n wẹ kunnudenu lọ dlẹnalọdo? Dọ owe Isaia tọn yin owe he mẹhe yin gbigbọdo dopo kàn. Owe ehe blebu ko yin didoai gbọn owhe kanweko lẹ gblamẹ taidi kandai dopo, e mayin awe kavi humọ gba. Nugbo wẹ dọ, mẹdelẹ sọgan dọ dọ aliho nukinkan owe Isaia tọn diọ to aliho de mẹ bẹsọn weta 40 sọyi. Nalete, flindọ Isaia wà devizọn taidi yẹwhegán Jiwheyẹwhe tọn na nudi owhe 46. To ojlẹ enẹ gblamẹ e dona yin nukundo dọ nuhe wẹndomẹ etọn bẹhẹn lẹ, po aliho he mẹ wẹndomẹ etọn yin didọ te po, na diọ. Na nugbo tọn, azọ́ndenamẹ Isaia tọn sọn Jiwheyẹwhe dè ma yin nado na avase whẹdida sinsinyẹn tọn poun gba. E dona sọ lá ohó Jehovah tọn dọmọ: “Mì miọnhomẹna omẹ ṣie lẹ, mì miọnhomẹna yé.” (Isaia 40:1) Na nugbo tọn mẹhe tin to alẹnu Jiwheyẹwhe tọn mẹ lẹ na yin homẹmiọnna gbọn opagbe etọn dali dọ, to owhe 70 kanlinmọgbenu-ninọ tọn godo, Ju lẹ na yin hinhẹngọwa aigba yetọn ji.
18. Etẹwẹ yin hosọ de he tin to owe Isaia tọn mẹ he na yin hodọdeji to owe ehe mẹ?
18 Tundote Ju lẹ tọn sọn kanlinmọgbenu Babilọni tọn wẹ yin hosọ weta susu Isaia tọn he na yin hodọdeji to owe ehe mẹ.d Susu to dọdai ehelẹ mẹ tindo hẹndi egbezangbe tọn, dile mí na mọ do. To yidogọ mẹ, mí mọ dọdai awuvivinamẹ tọn lẹ to owe Isaia tọn mẹ he yin hinhẹndi to gbẹzan—po okú—Visunnu dopo akàn Jiwheyẹwhe tọn tọn po mẹ. Na jide tọn, pinplọn dọdai tangan he owe Isaia tọn bẹhẹn lẹ na hẹn alè wá na devizọnwatọ Jiwheyẹwhe tọn lẹ po mẹdevo lẹ po lẹdo aihọn pé. Na nugbo tọn, hinhọ́n de wẹ dọdai ehelẹ yin na gbẹtọvi lẹpo.
[Nudọnamẹ Odò Tọn]
a Mẹhe yè ylọdọ kinkantọ atọ̀ntọ, he yè lẹndọ e wleawuna weta 56 jẹ 66, yin alọdlẹndo gbọn weyọnẹntọ lẹ dali taidi Isaia-Atọ̀ntọ.
b Yọnnu he to ajipanu: Isaia 13:8; 21:3; 26:17, 18; 42:14; 45:10; 54:1; 66:7. “Aliho” kavi “alihogbó”: Isaia 11:16; 19:23; 35:8; 40:3; 43:19; 49:11; 57:14; 62:10.
c To nujijọ dopolọ mẹ, Malku, Luku, po Johanu po yí hogbe dopolọ zan.—Malku 1:2; Luku 3:4; Johanu 1:23.
d Weta 40 he jẹnukọn to owe Isaia mẹ lẹ ko yin hodọdeji to Dọdai Isaia Tọn—Hinhọ́n de na Gbẹtọvi Lẹpo I mẹ, heyin zinzinjẹgbonu gbọn Watchtower Bible and Tract Society of New York, Inc. dali.
[Apotin to weda 9]
Kunnudenu sọn Dodinnanu Ogbè Tọn Mẹ
Dodinnanu ogbè tọn lẹ—ehe nọ dindona diọdo gigẹdẹ he nọ wá ogbè mẹ to owhe susu gblamẹ—wleawuna kunnudenu yinukọn dogọ dọ owe Isaia tọn yin owe he omẹ dopo kàn. Eyin apadewhe Isaia tọn yin kinkàn to owhe kanweko ṣinatọ̀ntọ J.W.M. mẹ bọ adà devo yin to owhe 200 godo, vogbingbọn lẹ dona tin to wunmẹ Heblu-gbè he yin yiyizan to adà dopodopo mẹ. Ṣigba sọgbe hẹ dodinnanu de heyin zinzinjẹgbonu to Westminster Theological Journal mẹ, “kunnudenu dodinnanu ogbè tọn nọgodona sinsinyẹn dọ Isaia weta 40 jẹ 66 yin kinkàn jẹnukọnna ojlẹ kanlinmọgbenu-ninọ tọn.” Dodinnanutọ lọ dotana dọmọ: “Eyin weyọnẹntọ homọdọdonugotọ lẹ zindonukọn nado kudeji dọ Isaia dona ko yin kinkàn to ojlẹ kanlinmọgbenu tọn whenu kavi to enẹgodo, be yé dona wàmọ mahopọnna kunnudenu dodinnanu ogbè tọn he jẹagọdo e lẹ.”
[Yẹdide to weda 11]
Apadewhé Owe-Hihá Ohú Kúkú Isaia tọn tọn. Vivọnu weta 39 tọn yin didohia po hiadonugo de po
[Yẹdide to weda 13]
Isaia dọ dọdai tundote tọn na Ju lẹ, to owhe 200 delẹ jẹnukọn