Ohó Jiwheyẹwhe Tọn Tin to Ote Kakadoi
“Ohó Jiwheyẹwhe mítọn tọn na to ote kakadoi.”—ISAIA 40:8.
1. (a) Etẹwẹ “ohó Jiwheyẹwhe mítọn tọn” tofi zẹẹmẹdo? (b) Nawẹ opagbe gbẹtọvi tọn lẹ sọgan yin yiyijlẹdo ohó Jiwheyẹwhe tọn go gbọn?
GBẸTỌVI lẹ nọ tindo ojlo nado ze jidide yetọn do opagbe sunnu kavi yọnnu diyin lẹ tọn mẹ. Ṣigba mahopọnna lehe opagbe ehelẹ sọgan yin nujlomẹ na mẹhe jlo nukọnyiyi to gbẹzan yetọn lẹ mẹ do sọ, yé tin taidi vounvoun he ko kupẹ́ eyin yé yin yiyijlẹdo ohó Jiwheyẹwhe mítọn tọn go. (Psalm 146:3, 4) Hugan owhe 2 700 lẹ die wayi, Jehovah Jiwheyẹwhe gbọdo yẹwhegan Isaia nado wlan dọmọ: “Agbasa lẹpo wẹ ogbé, gigo etọn lẹpo sọ taidi vounvoun danji tọn. . . . Ogbé nọ yọ́, vounvoun sọ nọ kupẹ́: ṣigba ohó Jiwheyẹwhe mítọn tọn na to ote kakadoi.” (Isaia 40:6, 8) Etẹwẹ “ohó” he nọ nọte kakadoi enẹ lọ yin? Ohó lẹndai Jiwheyẹwhe tọn tọn wẹ. To egbehe mí tindo “ohó” enẹ to kandai mẹ to Biblu mẹ.—1 Pita 1:24, 25.
2. To nukun nujijọ po nuyiwa tẹlẹ tọn po mẹ wẹ Jehovah hẹn ohó etọn gando Islaeli po Juda hohowhenu tọn lẹ po go di te?
2 Mẹhe nọgbẹ to azán Islaeli hohowhenu tọn mẹ lẹ tindo numimọ nugbo-yinyin nuhe Isaia kandai lọ tọn. Gbọn yẹwhegan etọn dali Jehovah dọ dọdai dọ, na suhugan nugbonọ-mayin hlan ẹn tọn wutu, whẹndo ao heyin ahọluduta Islaeli tọn whẹ́ podọ to enẹgodo ahọluduta whẹndo awe Juda tọn na yin hinhẹnyì kanlinmọgbenu. (Jẹlemia 20:4; Amọsi 5:2, 27) Dile etlẹ yindọ yé dohomẹkẹn, yèdọ tlẹ hù yẹwhegan Jehovah tọn lẹ, bo mẹ̀ owe hihá he hẹn wẹndomẹ avasenina tọn Jiwheyẹwhe tọn, bo tlẹ vẹ̀ Egipti na alọgọ awhànfunfun tọn nado glọnalina hẹndi etọn, ohó Jehovah tọn ma gboawupo gba. (Jẹlemia 36:1, 2, 21-24; 37:5-10; Luku 13:34) Yinukọn dogọ, opagbe Jiwheyẹwhe tọn nado gọ̀ pipotọ Juvi he lẹnvọjọ lẹ wá aigba yetọn ji tindo hẹndi ayidego tọn de.—Isaia, weta 35.
3. (a) Opagbe heyin kinkandai gbọn Isaia dali tẹlẹ wẹ yin ojlonu vonọtaun na mí? (b) Naegbọn hiẹ do tindo nujikudo dọ onú ehelẹ na wá jọ̀ dandan?
3 Gbọn Isaia gblamẹ, Jehovah sọ dọ dọdai gandudu dodo tọn de do gbẹtọvi lẹ ji gbọn Mẹssia lọ dali, whlẹngán sọn ylando po okú po si, podọ hinhẹn aigba lọ zun paladisi de dali ga. (Isaia 9:6, 7; 11:1-9; 25:6-8; 35:5-7; 65:17-25) Be onú ehelẹ lọsu na wá jọ ya? E ma tindo ayihaawe depope gba! “Jiwheyẹwhe . . . ma nọ dolalo.” E hẹn ohó dọdai tọn etọn lẹ yin kinkandai na alè mítọn, podọ e ko hẹn ẹn diun dọ e yin sisẹdo.—Titu 1:2; Lomunu lẹ 15:4.
4. Dile etlẹ yindọ alọnuwe-hihia Biblu tọn dowhenu tọn lẹ ma tlẹ yin sisẹdo, nawẹ eyin nugbo gbọn dọ ohó Jiwheyẹwhe tọn tin “to ogbẹ̀”?
4 Jehovah ma sẹ alọnuwe-hihia dowhenu tọn lẹ he mẹ wekantọ hohowhenu tọn etọn lẹ kàn dọdai enẹlẹ do gba. Ṣigba “ohó” etọn, yèdọ lẹndai etọn heyin lila basina, ko do ede hia nado yin ohó gbẹ̀te de. Lẹndai enẹ to nukọnzindo matin agọjẹdonu depope, podọ dile e basi do, linlẹn homẹ tọn po mẹwhinwhan gbẹtọ he gbẹzan yetọn lẹ yin nuyiwadeji gbọn e dali lẹ ko yin sisọhia. (Heblu lẹ 4:12) Yinukọn dogọ, kandai whenuho tọn dohia dọ sisẹdo po lilẹdogbedevomẹ Owe wiwe gbọdo lẹ lọsu tọn po ko yin anadena sọn olọn mẹ wá.
Whenuena E Pannukọn Yinyin Alọhẹndotena
5. (a) Vivẹnu tẹwẹ yin dido gbọn ahọlu Silia tọn de dali nado và Owe wiwe gbọdo Heblu Tọn lẹ sudo? (b) Naegbọn e do gboawupo?
5 To hugan nujijọ dopo whenu, aṣẹpatọ lẹ ko dovivẹnu nado và ohó kandai gbọdo tọn lẹ sudo. To 168 W.M., Ahọlu Silia tọn Antiochus Epiphanes (heyin didohia to weda 20 mẹ) ze agbà de dote hlan Zeus to tẹmpli heyin kinklandowiwe hlan Jehovah mẹ. E sọ din ‘owe Osẹ́n tọn lẹ,’ fiọ yé, bosọ lá dọ mẹdepope he tindo Owe wiwe mọnkọtọn lẹ na yin hùhù. Mahopọnna sọha vọkan he e mẹ̀ to Jelusalẹm po Jude po, ewọ ma sọgan hẹnalọdotena Owe wiwe lẹ to aliho lẹpo mẹ gba. Pipli Juvi lẹ tọn to ojlẹ enẹ mẹ yin vúnvún pé aigba susu lẹ ji, bọ sinagọgu dopodopo tindo bẹplidopọ owe hihá lẹ tọn.—Yijlẹdo Owalọ lẹ 13:14, 15 go.
6. (a) Vivẹnu sinsinyẹn tẹwẹ yin dido nado và Owe wiwe heyin zinzan dogbọn Klistiani fliflimẹ tọn lẹ dali sudo? (b) Etẹwẹ yin kọdetọn etọn?
6 Mọdopolọ to 303 W.M., Ahọluigba-gán Lomu tọn Dioclétien dè gbedide tọ́n dọ plitẹn Klistiani tọn lẹ ni yin didesẹ sọn aimẹ podọ ‘Owe wiwe yetọn lẹ ni yin mimẹ̀ po miyọ́n po.’ Vasudo mọnkọtọn zindonukọn na owhe ao. Dile etlẹ yindọ homẹkẹn ehe sinyẹn, Dioclétien ma tindo kọdetọn dagbe to dide sinsẹ̀n Klistiani tọn sẹ̀ sọn aimẹ gba, podọ ga Jiwheyẹwhe ma na dotẹnmẹ nukunmọnu ahọluigba-gán lọ tọn lẹ nado và vọkan yèdọ etlẹ yin adà dopo tata Ohó gbọdo Etọn tọn sudo gba. Ṣigba gbọn nuyiwa yetọn hlan mímape po yẹwhehodidọ Ohó Jiwheyẹwhe Tọn tọn po dali, agọjẹdomẹtọ lẹ do nuhe tin to ahún yetọn lẹ mẹ hia. Yé do yede hia taidi mẹhe yin nukuntọ́nna gbọn Satani dali bosọ to ojlo etọn wà.—Johanu 8:44; 1 Johanu 3:10-12.
7. (a) Vivẹnu tẹlẹ wẹ yin dido nado hẹnalọdotena gbigbayipe oyọnẹn Biblu tọn to whezẹtẹn Europe tọn? (b) Etẹwẹ yin wiwadotana to lẹdogbedevomẹ po zinzinjẹgbonu Biblu tọn bibasi po mẹ?
7 Vivẹnudido lẹ nado fiyọn gbigbayipe oyọnẹn Biblu tọn wá aimẹ to aliho devo lẹ mẹ. To whenuena Latin lẹzun ogbè he ma sọ nọ yin dido egbesọegbesọ, e mayin gandutọ kosi lẹ ṣigba mẹhe ylọ yede dọ Klistiani lẹ—yèdọ Papa Grégoire VII (1073-85) po Papa Innocent III (1198-1216) po—wẹ jẹagọdo lilẹdogbedevomẹ Biblu lọ tọn do ogbè he nọ yin dido dogbọn gbẹtọ paa lẹ dali. To vivẹnudido mẹ nado jẹagọdo aṣẹpipa ṣọṣi tọn sinsinyẹn, to 1229, Pipli Katholiki Lomu Tọn, to Toulouse, France, degbe dọ gbẹtọ paa de ma sọgan tindo owe Biblu tọn lẹ to ogbè paa tọn de mẹ gba. Dodinnanu Okà tọn yin yiyizan sinsinyẹn nado hẹn gbedide lọ tindo huhlọn. Ṣogan, to owhe 400 Dodinnanu Okà tọn lẹ godo, mẹhe yiwanna Ohó Jiwheyẹwhe Tọn lẹ ko basi lẹdogbedevomẹ Biblu blebu tọn do ogbè devo mẹ bosọ to mimá vọkan zinjẹgbonu etọn to ogbè 20 delẹ mẹ pé, gọna ogbè flinflin devo lẹ, po adà klohugan etọn lẹ to ogbè 16 devo lẹ mẹ po ga.
8. To owhe kanweko 19tọ whenu, etẹwẹ to jijọ do lilẹdogbedevomẹ po mimá Biblu tọn lọ po go to Russie?
8 E mayin Ṣọṣi Katholiki Lomu Tọn kẹdẹ wẹ dovivẹnu nado dè Biblu sẹ̀ sọn aimẹ sọn gbẹtọ paa lẹ dè gba. To bẹjẹeji owhe kanweko 19tọ, Pavsky, mẹplọntọ wehọmẹ daho tọn to Wehọmẹ Daho Sinsẹ̀n-nuplọnmẹ sọn Olọn mẹ St. Petersburg Tọn, basi lẹdogbedevomẹ wẹndagbe Matiu tọn sọn Glẹkigbe mẹ do ogbè Russie tọn mẹ. Owe wiwe Glẹki Klistiani tọn devo lẹ sọ yin lẹdogbedevomẹ-basina do ogbè Russie tọn mẹ ga, bọ Pavsky yinuwa taidi zinjẹgbonutọ. Ehelẹ yin mimá gbayipe jẹ whenuena, gbọn nuyiwa yẹwhenọ lẹ tọn dali, to 1816 togan lọ yin hinhẹn nado hẹn Ogbẹ́ Biblu Russie Tọn wá anadenanu “Pipli Wiwe Ṣọṣi” Ṣọṣi Orthodoxe Russie Tọn glọ, ehe gbọn kọdetọn dagbe dali do hẹnalọdotena nuwiwa yetọn to whenẹnu. Enẹgodo, Pavsky basi lẹdogbedevomẹ Owe wiwe Heblu Tọn lẹ sọn Heblugbè mẹ do ogbè Russie tọn mẹ. Diblayin to ojlẹ dopolọ mẹ, Makarios, mẹdehlan Ṣọṣi Orthodoxe Tọn, lọsu basi lẹdogbedevomẹ Owe wiwe Heblu Tọn lẹ sọn Heblugbè mẹ do ogbè Russie tọn mẹ. Yé omẹ awe lẹ yin yasana na vivẹnudido yetọn lẹ, bọ lẹdogbedevomẹ yetọn lẹ yin bibẹdo wesẹdotẹn ṣọṣi tọn. Ṣọṣi lọ magbe nado hẹn Biblu lọ tin to aimẹ to ogbè hoho Slave tọn mẹ, ehe to ojlẹ enẹ mẹ ma nọ yin hihia kavi yin nukunnumọjẹemẹ gbọn gbẹtọ paa lẹ dali gba. To whenuena vivẹnudido gbẹtọ lẹ tọn nado mọ oyọnẹn Biblu tọn ma sọgan yin zinzindo odò to 1856 kẹdẹ wẹ “Pipli Wiwe Ṣọṣi Tọn,” bẹ lẹdogbedevomẹ-bibasi etọn titi jẹeji, bo to mọ wà po anademẹnu lẹ he yin awuwlena po sọwhiwhe po nado hẹn hogbe he yin zinzan lẹ sọgbe hẹ pọndohlan ṣọṣi tọn lẹ. Enẹwutu, to kọndopọmẹ hẹ mímape Ohó Jiwheyẹwhe Tọn, kinklan de to yinyin sisọhia to awusọhia gbonu tọn po gbigbọ nukọntọ sinsẹ̀n tọn lẹ tọn po ṣẹnṣẹn, dile e yin didohia do gbọn ohó po nuyiwa lẹ po dali do.—2 Tẹsalonikanu lẹ 2:3, 4.
Hihọ́-bibasina Ohó lọ sọn Hẹnflu Si
9. Nawẹ lẹdogbedevomẹ-basitọ Biblu tọn delẹ do owanyi yetọn na Ohó Jiwheyẹwhe Tọn hia gbọn?
9 To mẹhe basi lẹdogbedevomẹ po vọkan Owe wiwe lẹ tọn po mẹ wẹ dawe lẹ he yiwanna Ohó Jiwheyẹwhe Tọn na nugbo tọn bo zan vivẹnudido vonọtaun nado hẹn ẹn tin to aimẹ na mẹlẹpo tin te. William Tyndale yin hùhù (to 1536) na nuhe e wà nado hẹn Biblu tin to aimẹ to Glẹnsigbe mẹ wutu. Francisco de Enzinas yin zizedo ganpamẹ gbọn Dodinnanu Okà tọn Katholiki tọn dali (to 1544 godo) na lilẹdogbedevomẹ po zinzin Owe wiwe Glẹki Klistiani tọn jẹgbonu do ogbè Espagne tọn mẹ wutu. To ogbẹ̀ etọn zizedo owù mẹ dali, Robert Morrison (sọn 1807 jẹ 1818) basi lẹdogbedevomẹ Biblu lọ tọn do ogbè Chine tọn mẹ.
10. Apajlẹ tẹlẹ wẹ dohia dọ lẹdogbedevomẹ-basitọ delẹ tin heyin whinwhan gbọn nuyiwadomẹji he gbọnvona owanyi na Ohó Jiwheyẹwhe Tọn dali?
10 Ṣigba, to ojlẹ delẹ mẹ, dehe gbọnvona owanyi na Ohó Jiwheyẹwhe Tọn nọ yinuwado azọ́n vọkan basitọ lẹ po lẹdogbedevomẹ-basitọ lẹ tọn po ji. Lẹnnupọndo apajlẹ ẹnẹ ji: (1) Samalianu lẹ gbá tẹmpli de do Osó Gelizimi ji taidi agbà whinwhlẹn de hẹ tẹmpli he tin to Jelusalẹm lọ. To godoninọna enẹ mẹ, hogbe de yin zizedo Pẹntateki Samalianu lẹ tọn mẹ to Eksọdusi 20:17. Gbedide lọ yin yiyidogọna, taidi apadewhe Gbedide ao lẹ tọn, nado gbá agbà zannu tọn de do Osó Gelizimi tọn ji podọ nado na avọ́sinsan lẹ to finẹ. (2) Omẹ tintan he basi lẹdogbedevomẹ owe Daniẹli tọn na Septante Glẹki tọn zan mẹdekannujẹ to hogbe etọn lẹ mẹ. E yí hogbe he e lẹndọ e na basi zẹẹmẹ kavi hẹn nuhe tin to owe Heblu tọn mẹ yin nukunnumọjẹemẹ lẹ do e mẹ. E jo zẹẹmẹ he e lẹndọ e ma na yin alọkẹyi to wehiatọ lẹ dè dai. To whenuena e basi lẹdogbedevomẹ dọdai he gando ojlẹ awusọhia Mẹssia lọ tọn go tọn, he yin mimọ to Daniẹli 9:24-27 mẹ, e diọ whenu ojlẹ dide tọn lọ bo yidogọ, podọ diọtẹnna hogbe lẹ, po pọndohlan họnwun lọ po nado hẹn dọdai lọ nọgodona avunhiho Maccabées lẹ tọn. (3) To owhe kanweko ẹnẹtọ W.M., to owe Latin tọn de mẹ, kunnudenu dohia dọ godonọna Atọ̀n-to-dopomẹ tọ zohunhunnọ de yí hogbe lọ “to olọn mẹ, Otọ́, Ohó, po Gbigbọ Wiwe po: omẹ atọ̀n helẹ sọ basi dopo” dogọ taidi dọ hogbe ehelẹ yin sọn 1 Johanu 5:7 mẹ hunkọ. To godo mẹ wefọ enẹ yin zizedo owe alọnuwe-hihia Biblu Latin tọn de mẹ. (4) To France, Louis XIII (1610-43), degbena Jacques Corbin nado basi lẹdogbedevomẹ Biblu tọn do Flansegbe mẹ nado doalọtena vivẹnudido Plọtẹstant lẹ tọn. To pọndohlan mẹ na yanwle enẹ, Corbin yí nuyidodiọ hogbe owe wiwe tọn delẹ gọna, he bẹ alọdlẹndonu hlan “avọ́sinsan Amísa wiwe tọn” to Owalọ lẹ 13:2 mẹ hẹn.
11. (a) Nawẹ Ohó Jiwheyẹwhe Tọn luntọ́n gbọn mahopọnna nugbomadọ lẹdogbedevomẹ-basitọ delẹ tọn? (b) Kunnudenu alọnuwe-hihia hoho tọn nẹmu wẹ tin he do nuhe Biblu dọ to dowhenu hia? (Pọ́n apotin.)
11 Jehovah ma glọnalina nuyiwahẹ Ohó etọn to aliho mọnkọtọn lẹ mẹ gba, mọjanwẹ enẹ ma diọ lẹndai etọn gba. Nugandomẹgo tẹwẹ e tindo? Yiyi alọdlẹndonu lẹ dogọ Osó Gelizimi ma diọ sinsẹ̀n Samalianu lẹ tọn zun nuyizan Jiwheyẹwhe tọn nado dona gbẹtọvi lẹ gba. Kakatimọ, e na kunnudenu lọ dọ, dile etlẹ yindọ sinsẹ̀n Samalianu lẹ tọn sọalọakọn nado tindo yise to Pẹntatẹki lọ mẹ sọ, e ma sọgan yin ginganjẹ e go nado plọn nugbo lọ mẹ gba. (Johanu 4:20-24) Kọslona yizan hogbe lẹ tọn to septante mẹ ma glọnalina Mẹssia lọ sọn wiwá to ojlẹ heyin dọdai etọn dọ gbọn yẹwhegan Daniẹli dali lọ mẹ gba. Yinukọn dogọ, yèdọ eyin septante lọ tlẹ to yinyin yiyizan to owhe kanweko tintan whenu, kunnudenu dohia dọ Juvi lẹ jẹakọhẹ sisè hihia Owe wiwe to Heblugbè mẹ to sinagọgu lẹ mẹ. Taidi kọdetọn de, “gbẹtọ lẹ sọ tin to todo mẹ” to whenuena ojlẹ hẹndi dọdai lọ tọn dọnsẹpọ. (Luku 3:15) Gando hogbe lẹ yiyidogọ to 1 Johanu 5:7 go nado nọgodona Atọ̀n-to-dopomẹ podọ to Owalọ lẹ 13:2 mẹ nado suwhẹna Amísa, ehelẹ ma diọ nuhe yin nugbo lọ gba. To madẹnmẹ mẹhodu lẹ yin gòhunna. Nusẹdo susugege alọnuwe-hihia ogbè-dowhenu Biblu tọn lẹ wleawuna aliho de nado gbadopọnna gbesisọnọ-yinyin lẹdogbedevomẹ depope tọn.
12. (a) Vọdiọ nujọnu tọn tẹlẹ wẹ yin bibasi dogbọn lẹdogbedevomẹ-basitọ Biblu tọn delẹ dali? (b) Nawẹ nuyiwadomẹji yetọn sù sọ?
12 Vivẹnudido devo lẹ nado diọ Owe wiwe lẹ bẹ hugan didiọ hogbe wefọ kleun delẹ tọn hẹn. Ehe bẹ mẹgbeyinyan do dido Jiwheyẹwhe nugbo lọ tọn lọsu hia hẹn. Ninọmẹ taun lọ po obá he mẹ diọdo lẹ jẹ po tọn na whẹwhinwhẹ́n họnwun nuyiwadomẹji sọn asisa huhlọnnọ de he hugan gbẹtọvi tọn kavi titobasinanu gbẹtọ tọn depope dè—mọwẹ, nuyiwadomẹji sọn kẹntọgán Jehovah tọn dè, yèdọ Satani Lẹgba. To gbejijona nuyiwadomẹji enẹ, lẹdogbedevomẹ-basitọ lẹ po vọkan basitọ lẹ po—delẹ po zohunhun po, devo lẹ po awuwhiwhle po—jẹeji nado dè yinkọ mẹdetiti tọn Jiwheyẹwhe tọn sẹ̀, yèdọ Jehovah sọn Ohó gbọdo etọn mẹ to ofi fọtọ́n susu he e sọawuhia te lẹ. To azán bẹjẹeji tọn whenu, lẹdogbedevomẹ-basitọ lẹ sọn ogbè Heblu tọn mẹ do ogbè Glẹki, Latin, Allemagne, Glẹnsigbe, Italie-gbe, po Hollande-gbe po mẹ, yèdọ to devo lẹ mẹ, dè oyín sọn olọn mẹ wá lọ sẹ̀ pete kavi yin jijodai to ofi vude lẹ poun. E sọ yin didesẹ sọn vọkan Owe wiwe Glẹki Klistiani tọn lẹ mẹ ga.
13. Naegbọn vivẹnudido gbayipe nado diọ Biblu ma dekọtọn do dide yinkọ Jiwheyẹwhe tọn sẹ̀ sọn oflin gbẹtọvi lẹ tọn mẹ?
13 Ṣogan, oyín gigonọ enẹ mayin didesẹ sọn oflin gbẹtọvi lẹ tọn mẹ gba. Lẹdogbedevomẹ Owe wiwe Heblu Tọn lẹ do ogbè Espagne, Portugal, Allemagne, Glẹnsigbe, Flansegbe po ogbè susu devo lẹ po mẹ, ze yinkọ mẹdetiti tọn Jiwheyẹwhe tọn do e mẹ po nugbonọ-yinyin po. To owhe kanweko 16tọ whenu, yinkọ mẹdetiti tọn Jiwheyẹwhe tọn sọ jẹ awusọhia ji to lẹdogbedevomẹ voovo Heblu tọn lẹ mẹ heyin Owe wiwe Glẹki Klistiani tọn lẹ; to ogbè Allemagne tọn mẹ, to owhe kanweko 18tọ; to ogbè Croate tọn po Glẹnsigbe po mẹ, to owhe kanweko 19tọ mẹ. Yèdọ eyin gbẹtọ lẹ tlẹ sọgan tẹnpọn nado ṣinyọnnudo yinkọ Jiwheyẹwhe tọn, to whenuena “azán Jehovah tọn” na wá, dile Jiwheyẹwhe basi lilá etọn do, ‘akọta lẹ bo nasọ yọnẹn dọ yẹn wẹ Jehovah.’ Lẹndai Jiwheyẹwhe tọn enẹ heyin hinhẹnzun yinyọnẹn ma na gboawupo gbede.—2 Pita 3:10; Ezekiẹli 38:23; Isaia 11:9; 55:11.
Owẹ̀n lọ Jẹ Opodo Globu Tọn
14. (a) To owhe kanweko 20tọ whenu, ogbè Europe tọn nẹmu mẹ wẹ Biblu ko yin zinzinjẹgbonu do, podọ po nugandomẹgo tẹ po? (b) To vivọnu 1914 tọn, ogbè Aflika tọn nẹmu mẹ wẹ Biblu ko tin to aimẹ te?
14 To bẹjẹeji owhe kanweko 20tọ tọn, Biblu lọ ko to yinyin zinzinjẹgbonu to ogbè 94 Europe tọn mẹ. E hẹn Biblu plọntọ he tin to adà aihọn tọn enẹ mẹ do nukle dọ nujijọ he nọ whàn aihọn lẹ na wá po opodo Ojlẹ Kosi lẹ Tọn po to 1914, podọ na nugbo tọn, e jọ domọ! (Luku 21:24) Whẹpo owhe nujijọ tọn 1914 tọn do wá opodo, Biblu, vlavo to blebu mẹ kavi owe etọn delẹ, to yinyin zinzinjẹgbonu to ogbè 157 Aflika tọn lẹ mẹ, to yidogọmẹ na Glẹnsigbe, Flansegbe, po ogbè Portugal tọn he to yinyin zinzan gbayipe lẹ po. Enẹwutu dodonu lọ yin didoai na pinplọn nugbo gbigbọmẹ tọn Biblu tọn heyin hinhẹnjẹ mẹdekannu lọ omẹ whiwhẹnọ akọta susu po pipli akọta susu tọn lẹ he nọ nọ̀ finẹ lẹ po.
15. Dile azán godo tọn lẹ bẹjẹeji, jẹ obá tẹ mẹ wẹ Biblu ko tin to aimẹ te to ogbè Amelikanu lẹ tọn mẹ?
15 Dile aihọn lọ biọ azán godo tọn lẹ heyin didọdai lẹ mẹ, Biblu tin to aimẹ gbayipe to ogbè Amelikanu lẹ tọn mẹ. Jonọ he sọn Europe lẹ ko hẹn ẹn yì po yedelẹ po to ogbè voovo etọn lẹ mẹ. Tito-to-whinnu gbayipe wepinplọn Biblu tọn bẹjẹeji, po togunmẹho na gbẹtọ lẹ gọna mimá gbayipe owe Biblu tọn lẹ po heyin zinzinjẹgbonu gbọn Biblu Plọntọ Akọjọpli Tọn lẹ dali, dile Kunnudetọ Jehovah Tọn lẹ yin yinyọnẹn gbọn to whenẹnu. To yidogọmẹ, zinzinjẹgbonu Biblu tọn to yinyin bibasi gbọn ogbẹ́ Biblu tọn to ogbè 57 devo lẹ mẹ dali nado na pekọ nuhudo tovi-jiji Otò Whezẹtẹn tọn lẹ tọn.
16, 17. (a) Jẹ obá tẹ mẹ wẹ Biblu ko tin to aimẹ jẹ to whenuena ojlẹ lọ wá na yẹwhehodidọ globu tọn? (b) Nawẹ Biblu na nugbo tọn ko do ede hia nado yin owe dẹn-to-aimẹ de podọ he yinuwa taun domẹji sọ?
16 To whenuena ojlẹ wá na yẹwhehodidọ wẹndagbe lọ tọn lẹdo globu pé whẹpo ‘opodo na wá,’ Biblu mayin onú yọyọ to Asia po lopo Pacifique tọn lẹ po ji gba. (Matiu 24:14) E ko to yinyin zinzinjẹgbonu to ogbè 232 heyin adà globu tọn enẹ lọ mẹ. Delẹ yin Biblu blebu lẹ; suhugan yin lẹdogbedevomẹ Owe wiwe Glẹki Klistiani tọn lẹ; devo lẹ yin owe dopo gee Owe wiwe gbọdo lọ tọn.
17 E họnwun dọ, Biblu ma dẹn-to-aimẹ taidi dohia onú to onú hoho-bẹsẹdotẹn tọn de poun gba. To owe he tin to aimẹ lẹpo mẹ, e yin owe heyin lilẹdogbedevomẹ he mimá etọn sọ gbayipe hugan lọ. To gbekọndopọmẹ hẹ kunnudenu nukundagbe sọn olọn mẹ wá enẹ, nuhe yin kinkandai to owe enẹ mẹ to yinyin hinhẹndi. Nuplọnmẹ etọn lẹ po gbigbọ he tin to godo etọn po sọ to tintindo nugandomẹgo dẹn-to-aimẹ do ogbẹ̀ gbẹtọ lẹ tọn ji to aigba susu lẹ ji. (1 Pita 1:24, 25) Ṣigba onú susu gbẹ́ po ja—yèdọ suhugan lẹ.
Be Hiẹ Flin Ya?
◻ Etẹwẹ yin “ohó Jiwheyẹwhe mítọn tọn” he nọte kakadoi lọ?
◻ Vivẹnudido tẹlẹ wẹ ko yin bibasi nado hẹnalọdotena Biblu, podọ po kọdetọn tẹ po?
◻ Nawẹ gbigbọṣi pipé-yinyin mẹ Biblu tọn ko yin hihọ́-basina gbọn?
◻ Nawẹ ohó lẹndai Jiwheyẹwhe tọn ko dohia nado yin ohó he to ogbẹ̀ de gbọn?
[Apotin to weda 22]
Be Mí Yọ́n Nuhe Biblu Dọ to Dowhenu lọ na Nugbo Tọn Ya?
Nudi alọnuwe-hihia Heblu tọn heyin alọyidokan 6 000 lẹ wẹ dekunnuna nuhe tin to Owe wiwe Heblu Tọn lẹ mẹ. Vude to ehelẹ mẹ yigodo jẹ ojlẹ he jẹnukọnna ojlẹ Klistiani tọn mẹ. E whè gbau alọnuwe-hihia 19 Owe wiwe blebu Heblu Tọn lẹ yigodo jẹ ojlẹ he jẹnukọnna didetọn wezinzin tọn to zomọ he nọ yin tẹnsẹna ji. To yidogọmẹ, sọn ojlẹ enẹ dopolọ mẹ, lẹdogbedevomẹ delẹ tin he ko yin bibasi do ogbè 28 devo lẹ mẹ.
Na Owe wiwe Glẹki Klistiani Tọn lẹ, diblayi alọnuwe-hihia 5 000 lẹ to Glẹkigbe mẹ wẹ ko yin titodohukanji. Dopo to ehelẹ mẹ yigodo jẹnukọnna owhe 125 W.M., yèdọ owhe kleun delẹ to kinkan dowhenu tọn godo. Podọ adà delẹ yin linlẹn nado yigodo hugan mọ. Na 22 to 27 owe gbọdo lẹ tọn mẹ, alọnuwe-hihia heyin alọnuwe-kinkan blebu 10 jẹ 19 wẹ tin. Sọha he whè hugan alọnuwe-hihia yialọdokan blebu lẹ na owe depope to adà Biblu tọn ehe lọ mẹ yin atọ̀n—na Osọhia. Alọnuwe-hihia Owe wiwe Glẹki Klistiani tọn blebu dopo yigodo jẹ owhe kanweko ẹnẹtọ W.M.
Owe hoho devo depope mayin kunnudena gbọn sọha suhugan kunnudenu heyin kandai basina susu mọnkọtọn dali gba.