Agora lọ—Ahọ́nkan Atẹni Hohowhenu Tọn

PIPLITẸN omẹ nuyọnẹntọ Atẹni tọn lẹ tin to bẹwlu mẹ! Linlẹn yọyọ lẹ nọ saba yin lilá to agora, kavi ahi todaho Glẹkinu tọn enẹ mẹ. Ṣigba, to ojlẹ ehe mẹ nuhe gbọnvo taun de wẹ e yin. To todaho lọ mẹ bibiọ godo tlolo, dawe Ju de sọawuhia nado “yin yẹwhe jonọ dadaitọ.” E to hodidọ ayidego tọn lẹ dọ “hẹ omẹ he dukosọ na ẹn lẹ.” “Etẹwẹ howladọtọ he to jijlo nado dọ?” wẹ Nuvividutọ goyitọ lẹ po Stoiki yẹnuwatọ lẹ po kanse. Na nugbo tọn, agora Atẹni tọn wẹ yin nọtẹn lọ nado pli do na hodidọ do hosọ nudindọn tọn depope ji. Ṣigba to yẹwhe jonọ hinhẹnwa aimẹ mẹ—lala, ehe yin nuhe ma sọgbe na nugbo tọn!—Owalọ lẹ 17:17, 18.

Enẹwẹ yin nuyiwa nuvẹdomẹ Atẹninu lẹ tọn to whenuena apọsteli Paulu jẹ yẹwhehodọ ji to tintan whenu to agora Atẹni tọn mẹ. E to hodọ dogbọn Jesu Klisti po fọnsọnku po dali. Nalete, na nuhe taidi ahundoponọ-yinyin aṣa Atẹni tọn, etẹwẹ yin jonọbamẹ sọmọ gando linlẹn yọyọ mọnkọtọn lẹ didọ to agora lọ mẹ go?

Atẹni Mọ Toplitẹn Paa Etọn

Nuhe yin vonọtaun na nugbo tọn wẹ agora lọ lọsu po azọngban titengbe he e yiwa to sinsẹ̀n po gbẹzan paa Atẹninu lẹ po tọn mẹ. Agora Atẹni tọn yin aigba nudi hectares 10 tọn he dokọdo bo tin to agewaji-whèzẹtẹn Acropolis tọn. E taidi dọ to bẹjẹeji owhe kanweko ṣidopotọ J.W.M., to gbẹwhenu tòhódọtọ po osẹ́ndoaitọ Atẹni tọn Solon po tọn whenu, aigba ehe yin kinklandovo taidi toplitẹn todaho lọ tọn. Didoai démocratie tọn to Atẹni, po nùzindonuji yiaga etọn po do gbẹninọ tovi lẹ tọn ji, dekọtọn do nuwiwa họgbigbá tọn de mẹ to owhe bẹjẹeji owhe kanweko he bọdego lọ tọn mẹ. Ehe na ayidonugo yọyọ po azọngban titengbe de po agora lọ nado yiwà.

Hogbe Glẹki tọn lọ a·go·raʹ tindo adọ̀ etọn to hogbe nuyiwa tọn de mẹ he zẹẹmẹdo “pipli, plidopọ.” Ehe sọgbe hẹ yizan agora lọ tọn taidi nọtẹn titengbe opli tọn na todaho lọ. Agora lọ wá lẹzun ahọ́nkan gbẹzan ayidedai po gbẹzan paa tọn po. E yin aisintẹn tito anadenanu tovi lẹ tọn po whẹdatẹn po, nọtẹn titengbe lọ na ahiwhiwhle po ajọwiwa po, nupọntẹn he nọ ze aihundida nupinpọn Glẹki tọn lẹ donukọnnamẹ, nọtẹn he mẹ yè nọ ze wezundido lanmẹyiya tọn donukọnnamẹ te, po nọtẹn opli tọn he yọ́n hugan de po na hodọdopọ nuyọnẹntọ lẹ tọn.

Be hiẹ na jlo nado disa gbọn pipotọ tẹmpli lẹ, akanmaho lẹ, anazọ́n ojlẹmọ tọn lẹ, nuflinmẹnu lẹ, po họgbigbá paa agora Atẹni tọn lẹ po mẹ ya? To vivẹnudido de mẹ nado gbadopọnna ojlẹ he ko wayi agora lọ tọn, mì gbọ mí ni jo awhá po hunyanhunyan todaho mẹ tọn egbezangbe tọn po do bo zinzọnlin gbọn zannu gbàpe lẹ, to zannu aṣọdonu he ko gbakija lẹ ṣẹnṣẹn, zannu lẹ, po họngbo he ko gbakija bọ ogbé po zùnkan lẹ po ko wú lẹdo lẹ po ji.

Tẹmpli lẹ, Agbà lẹ, po Yẹwhe Sunnu lẹ Po

Dlapọn basitọ lẹ nọ yin nuyiwadeji dogbọn tintin to finẹ tẹmpli, agbà, po fiwiwe susu lẹ po tọn heyin kinklandovo hlan yẹwhe voovo lẹ dali. Ehe lẹpo yinuwa nado hẹn agora yin ahọ́nkan sinsẹ̀n-bibasi tọn daho de, he tin to otẹn awetọ mẹ na Acropolis. To ojlẹ Kọdetọn Dagbe Atẹni Hohowhenu tọn mẹ, sinsẹ̀n ko gbayipe biọ wunmẹ gbẹninọ paa lẹpo mẹ. Ehe na taun tọn zẹẹmẹdo dọ yẹwhe sọn olọn mẹ wá voovo heyin hiadogona taidi “yẹwhe sunnu lẹ” heyin azọ́nwatẹn tohọluduta tọn lẹ po devizọnwiwa anadenanu tọn lẹ po yin nina fiwiwe tẹmpli tọn lẹ to agora lọ mẹ.

Dehe diyin taun to ehelẹ mẹ wẹ Tẹmpli Hephaestus tọn. Yẹwhe-yọnnu lọ Athena yin kinkọndopọ hẹ Hephaestus. Yẹwhe awe ehelẹ nọ yin sinsẹ̀n-basi hlan taidi yẹwhe sọn olọn mẹ wá anazọnwiwa po alọnuzọ́nwiwà tọn lẹ po. Nukunnumọjẹnumẹ whenuho-dokunkun tọn heyin anazọ́n ogàn po ozẹ́n bibasi tọn he lẹdo tẹmpli lọ po lẹ ko blá ẹ dopọ hẹ Hephaestus, yèdọ yẹwhe anazọnwiwa Glẹki tọn he nọ biọ yizan miyọ́n tọn. Vlavo to owhe kanweko ṣinawetọ W.M., tẹmpli heyin hihọ́-basina ganji ehe yin didiọzun Ṣọṣi Orthodoxe Glẹki St. George tọn, dile e ma tlẹ gbẹsọ pò to yinyin yiyizan do mọ do to egbehe.

Na nugbo tọn, agora lọ lọsu tindo nuhudo yẹwhe sunnu etọn tọn. Ehe wẹ Zeus Agoraios, mẹhe yin linlẹn nado nọ gbọdo hodidọ yèdọ hlan mẹhe agbà whanpẹnọ de heyin bibasi sọn zannu akuẹgegenu Pentelic tọn mẹ yin kinklandowiwe hlan. (Yijlẹdo Owalọ lẹ 14:11, 12 go.) Agbà he tin to yakẹ heyin Onọ̀ Yẹwhe lẹ tọn yin didoai gbọn yọwhé whanpẹnọ omẹ nukundeji lẹ tọn dali.

Yinukọn pẹvide, mí mọ tẹmpli Ionic tọn pẹvi de. Whenuho-kantọ Pausanias basi zẹẹmẹ etọn taidi Tẹmpli Apollo Otọ́ lọ tọn. Etẹwutu? Na sọgbe hẹ otangblo hohowhenu Glẹki tọn de, ewọ yin otọ́ Ion tọn, didoaitọ akọ̀ Ioninu lẹ tọn ehe Atẹninu lẹ yin apadewhe etọn.a To otẹn ehe mẹ, Apollo yin dopo to yẹwhe sunnu heyin titobasinanu tito anadenanu tọn lẹ mẹ, titengbe to kọndopọmẹ hẹ hagbẹ-yinyin voovo he tin to aimẹ to todaho lọ mẹ to whenẹnu lẹ.

Tlolo hlan agewaji, mí mọ pipotọ zannu tẹmpli pẹvi de tọn, ehe yin gbigbá to gblagbla owhe kanweko ẹnẹtọ J.W.M. mẹ. Yẹwhe he nọ yin sinsẹ̀n-basina tofi lẹ wẹ Zeus po Athena Phatrios po, yèdọ yẹwhe titengbe sinsẹ̀n hagbẹ-yinyin tọgbo tọn lẹ. Hagbẹ-yinyin to ehelẹ mẹ diblayin nudopolọ po tovi-yinyin Atẹni tọn po. Tlolo to tohomẹliho lọ godo, mí mọ pipotọ agbà de heyin Yẹwhe Wiawe lẹ tọn.

To Stoa Zeus Eleutherios tọn he tin to yakẹ mẹ, yẹwhe nukundeji hugan Glẹki tọn sọ yin gbégbòna whladopo dogọ, to ojlẹ ehe mẹ taidi yẹwhe mẹdekannujẹ po tundote tọn po. Odòtin ehe, kavi Stoa, yin saditẹn de kavi nọtẹn opli tọn he diyin de. Tamẹnuplọnmẹtọ diyin Socrates nọ pli hẹ họntọn etọn lẹ to stoa ehe mẹ, fie yé sọgan sinai bo yìn aslan te kavi disa gbọn. Klandowiwe po avọ́sinsan susu heyin bibasi nado doaṣọna stoa ehe po, taidi awọ̀yinu awhànfuntọ he ko kú to awhànfunfun mẹ na hihọ́-bibasina Atẹni lẹ, tindo kọndopọ tlọlọ hẹ whlẹngán todaho lọ tọn sọn kẹntọ etọn lẹ si kavi hẹ hihọ́-bibasina mẹdekannujẹ etọn.

Aliho Panathenaean Tọn

Gbọn ṣẹnṣẹn agora lọ tọn mẹ tlọlọ wẹ aliho gbigblo, zannu tọn de tin te he nọ yin yiylọ dọ Aliho Panathenaean tọn. Oyín etọn po walọyizan vonọtaun etọn po yin dide sọn hùnwhẹ akọta Atẹni tọn, yèdọ Panathenaea mẹ. To hùnwhẹ ehe whenu nukunmẹṣinyọnnu yẹwhe-yọnnu Athena tọn nọ yin hinhẹn gbọn aliho ehe ji sọn Ohọ̀ Sadidi tọn mẹ (ehe bọdo họngbo todaho lọ tọn go) kakajẹ Acropolis. Aṣọdonu Parthenon tọn de gọalọna mí nado yí nukun homẹ tọn do pọ́n yẹyi po whanpẹ daho sadidi hùnwhẹ lọ tọn po—yèdọ awhànfuntọ osọ́nọ lẹ, kẹkẹ wezundotọ lẹ, oyìn-siwhe po lẹngbọvu avọ́sinsan tọn lẹ po, jọja sunnu po yọnnu lẹ po he nọ hẹn nuyizan he na yin yiyizan to avọ́sinsan lọ whenu lẹ. Sadidi lọ nọ yin pinpọn gbọn tovi Atẹni tọn lẹ po jonọ yetọn lẹ po dali, yèdọ na awubibọ mẹhe tọn wutu yẹdenanutọ họgbigbá tọn lẹ ko basi awuwledainanu he pé lẹ to whenuena yé to awuwlena agora lọ. Di apajlẹ, odòtin lẹ po agbàsẹnu lẹ po gọna pèkán yetọn lẹ yin didoai po azọ́nyinyọnẹn po to kọndopọmẹ hẹ aliho nuwiwa sadidi tọn lọ. Sọha susu pèkán lẹ tọn heyin awuwlena biọ agbàsẹnu yetọn lẹ mẹ na hẹn nupọntọ susu.

“Gọ́ na Ovodun Lẹ”

Po tẹmpli susu, boṣiọ lẹ, gọna yọwhé oflin tọn he hopli dopọ sọmọ po, e mayin nupaṣamẹ dọ ‘ayiha apọsteli Paulu tọn fọnadán to ohò etọn mẹ, to whenuena e mọ dọ otodaho lọ gọ́ na ovodun lẹ.’ (Owalọ lẹ 17:16) Nuhe Paulu mọ to whenuena e biọ agora lọ mẹ dona ko hẹn ẹn jọsi. Boṣiọ vijinu-sunnu tọn heyin yẹwhe Hermès tọn sù sọmọ bọ agbàsẹnu blebu dopo, heyin yinyọnẹn taidi Stoa Hermès tọn, yin nuhudo etọn tindo nado hẹn yé. Avọ̀ he tin to boṣiọ Hermès tọn heyin osẹ̀nsado lẹ go do swastikas hia—yèdọ yẹhiadonu vijiji po ogbẹ̀ tọn po. Boṣiọ Venus Genetrix tọn de tin, yèdọ yẹwhe-yọnnu owanyi zanhẹmẹ tọn, gọna dehe yin Dionysus tọn he tindo sọha satin boṣiọ vijinu-sunnu tọn delẹ. Na hiadidogona “wiwe-yinyin” agora tọn wutu zannu dogbo tọn de tin to finẹ po sinhẹnnu he mẹ osin “wiwe” tin te na awulilẹ̀ klọwe mẹhe biọ họmẹ lẹ tọn po.

To pọndohlan mẹ na nuwiwa doadọ̀do sisosiso sinsẹ̀n tọn enẹ, mí sọgan mọnukunnujẹemẹ po awubibọ po lehe Paulu tin to owù mẹ zẹjlẹgo do. E yin nuvẹdo taidi “yẹwhe jonọ dadaitọ,” podọ osẹ́n ojlẹ enẹ mẹ tọn dọ dọ ‘mẹdepope ma dona tindo yẹwhe devo lẹ, kavi yọyọ lẹ; kavi ma dona to sinsẹ̀n-basi hlan yẹwhe jonọ lẹ to nuglọ adavo yé yin gbedena to gbangba.’ Abajọ, to whelọnu, bọ apọsteli lọ yin hinhẹn yì Alẹọpagu nado yin hokanse.—Owalọ lẹ 17:18, 19.

Ahọ́nkan Tito Anadenanu Tọn

Tatọ-tẹnnọ gandudu Atẹni tọn tin to ohọ̀ loboto de he nọ yin yiylọdọ Tholos mẹ. Susu azinponọ todaho lọ tọn lẹ nọ dọ́ ohọ̀ enẹ mẹ to zanmẹ na ogán azọngbannọ lẹ nido sọgan tin to yakẹ to whepoponu. Nujlẹnu heyin alọkẹyi to paa mẹ lẹ nọ yin hinhẹn do Tholos mẹ. Nọtẹn lẹ na azọ́nwatẹn tito anadenanu tọn voovo lẹ tin to yakẹ. Ohọ̀ Nukunmọnu lẹ tọn tin to agbàsẹnu heyin sinsán hlan agewaji-whèzẹtẹn pópló Tholos tọn mẹ. To finẹ, hagbẹ 500 Nukunmọnu lẹ tọn nọ basi opli lẹ to ehe mẹ yé nọ wazọ́n wedegbẹ́ tọn bo nọ wleawuna osẹ́n lẹ na Pipli lọ.

Ohọ̀ titengbe tonudidọ tọn devo wẹ Ohọ̀nmẹ Stoa tọn. To finẹ, Ogán Archon Atẹni tọn lẹ—yèdọ dopo to nukunpedonugotọ titengbe atọ̀n osẹ́n todaho lọ tọn lẹ mẹ—tindo aisintẹn etọn. Sọn finẹ wẹ e nọ penukundo azọngban tito anadenanu tọn susu he gando whẹho sinsẹ̀n po osẹ́n tọn lẹ po go te. Na vlavo tọn, file wẹ Socrates yin bibiọ nado sọawuhia te to whenuena e yin owhẹ̀ sisi matindo tọn sadokọna. Osẹ́n tọgbo Atẹni tọn lẹ yin kinkan do adó ohọ̀ de he pannukọn ẹn tọn lẹ go. To zannu de he tin to nukọn ohọ̀ dopolọ tọn ji, archon lẹ, kavi mẹhe nọ deanana tito osẹ́n tọn lẹ, nọ hẹ e ji to owhe dopodopo mẹ nado basi whiwhle gandudu yetọn tọn.

Stoa Attalus Tọn

Ohọ̀ agora tọn heyin hihọ́-basina hugan lọ wẹ Stoa Attalus tọn. Taidi sunnu jọja de, Attalus, Ahọlu Pagamu tọn (owhe kanweko awetọ J.W.M.), ko plọnnu to wehọmẹ Atẹni tọn lẹ, dile susu kúnkan whẹndo ahọvi aihọn Méditerranée tọn lẹ ko basi do. To ofin ji hihẹ etọn mẹ, e basi nunina gigonọ daho ehe—yèdọ Stoa Attalus tọn—hlan otò he mẹ ewọ yì wehọmẹ etọn te.

Azọ́n titengbe Stoa Attalus tọn wẹ nado wleawuna adọtẹn de po saditẹn de po na gbẹdido kavi hodọdopọ ayidedai tọn. Aigba po agbàsẹnu etọn po na wleawuna nọtẹn lẹ sọn ehe mẹ yè sọgan pọ́n sadidi lẹ hlan sọn, to whenuena e yindọ yindidi etọn taidi saditẹn de dona ko sọ hẹn ẹn tindo kọdetọn dagbe taidi nusatẹn de. E yọnbasi dọ nusatẹn lẹ nọ yin hihaya na ajọwatọ lẹ gbọn Tohọluduta dali na ohọ̀ lọ nido yinuwa taidi asisa akuẹ-mimọ tọn de.

To yinyin hinhẹngọdo ninọmẹ dowhenu tọn etọn mẹ, Stoa Attalus tọn ze apajlẹ yọ́n hugan aliho hihọ́ awubibọ tọn de dai. To popolẹpo etọn mẹ, vogbingbọn awuvivi tọn he tin to odòtin odò tọn po aga tọn po ṣẹnṣẹn lẹ, kanṣiṣa ojlofọndotenamẹ tọn to hinhọ́n po yẹtẹn po mẹ, gọna nuhọakuẹ po whanpẹ họgbánu etọn lẹ tọn po, popolẹpo yinuwa nado hẹn ẹn yin vonọtaun. Nudopolọ-yinyin yin didepo to aliho voovo lẹ mẹ, na ayidego tọn gbọn yizan odòtin wunmẹ voovo atọ̀n tọn lẹ dali—yèdọ Doric, Ionian, po Egipti tọn po.

Nọtẹn de na Nuwiwa Aṣa Tọn Lẹ

Ohọ̀ de he yinuwa taidi nọtẹn na susu nuwiwa aṣa tọn to Atẹni wẹ Ohọ̀ paa hanjiji tọn. Nunina Vipsanius Agrippa tọn wẹ e yin, yèdọ yọnwhẹn Togan Lomu Augustus tọn. Adà nukọntọn etọn yin titlẹ po zannu sisẹ́ sinmẹ susu tọn po. Plitẹnhọ daho lọ, he tindo aisintẹn diblayi 1 000, tindo gbigblo nudi mẹtlu 25 tọn bọ sọn dowhenu yin nuṣinyọndo gbọn họgbánu he ma tindo odòtin homẹ tọn lẹ dali. Ehe yin dopo to họgbigbá azọ́nyinyọnẹn tọn heyin adọgbodego hugan heyin yinyọnẹn to aihọn hohowhenu tọn mẹ! Etomọṣo, vlavo suhugan ayidedai heyin zizedonukọnnamẹ to finẹ lẹ na ko yin ayihaawe tọn na Klistiani nugbo lẹ, po nujinọtedo walọyizan dagbe he yiaga yetọn po.—Efesunu lẹ 5:3-5.

E yọnbasi dọ, mẹdopodopo tlintlindo dintọ ojlẹ hohowhenu tọn lẹ basi dlapọn na Wesẹdotẹn Pantainos tọn. Adó etọn lẹ yin gigọ́ po odò lẹ he mẹ owehiha lẹ gọna papyrus ayú tọn lẹ he yè yí alọ do kàn lẹ po nọ yin sisẹdo do. Abò tangan wesẹdotẹn lọ tọn pannukọn whèzẹtẹn, podọ gbọn odòtin heyin tito lẹ gblamẹ, yè sọgan mọ akanmaho agbàsẹnu tọn hlan—yèdọ otẹn dagbe de nado disa, hiawe, kavi lẹnayihamẹpọn te. Nukinkan de he bẹ awe to osẹ́n wesẹdotẹn lọ tọn lẹ mẹ hẹn ko yin mimọ. Yé wẹ: “Owe depope ma dona yin zize yì gba,” podọ “[Wesẹdotẹn lọ] nọ yin hùnhùn sọn ganhiho tintan jẹ ṣidopotọ lọ mẹ.”

Agora lọ to Egbehe

To owhe agọe tọn lẹ mẹ, agora lọ ko diblayin kùnkùn fó gbọn Wehọmẹ Nupinplọn Hohowhenu Tọn Amelika Tọn Lẹ dali. To gbigbọjẹ abọẹ to oyẹ̀ atọ̀họ̀ Acropolis tọn glọ, e ko lẹzun otẹn dagbe de na tomẹyitọ saditọ lẹ he jlo na hia whenuho Atẹni hohowhenu tọn to kleun mẹ.

Ahi Monastiraki Nuhoho lẹ tọn he tin to yakẹ lọ—yèdọ afọdide kleun delẹ sọn agora po Acropolis po—yin afọdide de hlan aihọn mẹdọndogo tọn devo mẹ. E nọ wleawu kandai otangblo nupaṣamẹ tọn de ṣogan ayidonugo awuvivi Glẹki tọn po nuwiwa ahi nkọtọn gọna ahiwhiwhle Ṣẹnṣẹn Whèzẹtẹn tọn lẹ na dlapọn basitọ lẹ. Podọ, na nugbo tọn, dlapọn basitọ lọ na mọ Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ to finẹ bo to nuhe apọsteli Paulu wà to owhe 1 900 lẹ die wayi pẹpẹ wà po ayajẹ po—yèdọ to yẹwheho wẹndagbe Ahọluduta lọ tọn dọ ‘na mẹhe yé dukosọ hẹ lẹ.’

[Nudọnamẹ Odò Tọn]

[Apotin to weda 28]

Ajọwiwa to Atẹni

Agora mayin ahọ́nkan nuyọnẹn po tonudidọ Atẹni tọn po kẹdẹ gba ṣigba nọtẹn ahi titengbe hugan todaho lọ tọn ga. Atẹni wá lẹzun ahọ́nkan ajọwiwa tọn, he diyin na nuhọakuẹ akuẹ etọn tọn po nugbonọ-yinyin archon etọn lẹ tọn po wutu, yé mẹhe yin gbedena nado hẹn ẹn diun dọ whẹho ajọwiwa tọn lẹpo ni yin nugbo tọn bosọ họnwun.

Atẹni nọ sà ovẹn, amì olivieli tọn, owín, zannu akuẹgegenu, po onú mọnkọtọn lẹ he nọ yin bibasi to azọ́nwhé lẹ po taidi nuyizan okò tọn lẹ po ogàn he ko yin bibasi lẹ po hlan tògodo. To alọ devo mẹ, e nọ họ̀ likun kẹdẹ sọn tògodo. To whenuena e yindọ Attica (otò he lẹdo Atẹni lẹ) ma nọ wleawuna núdùdù he pemẹnu nado na núdùdù tòmẹnu etọn lẹ, nujinọtedo nusisà ajọwiwa tọn lẹ sinyẹn taun. Ahi he tin to Piraeus (ohùto Atẹni tọn) nọ tindo núdùdù yọyọ susu to whepoponu nado sà na todaho lọ po awhànpa lọ po. Podọ ajọwatọ lẹ mayin gbedena nado sẹ̀ nusisà lẹ do nado sà yé yin ahivivẹ to godo mẹ to ojlẹ nuhudo tọn lẹ mẹ gba.