Togan Goyitọ de Hẹn Ahọluigba de Bu

“BẸLṢAZALI ahọlu basi hùnwhẹ daho de hlan fọtọ́n dopo sọn ogán etọn lẹ mẹ, bosọ to ovẹn nù to fọtọ́n lẹ lọ nukọn,” wẹ yẹwhegan Daniẹli wlan. Ṣigba, dile hùnwhẹ lọ to yìyì, “nukunmẹ ahọlu tọn diọ to ewọ homẹ, linlẹn etọn lẹ sọ dotukla ẹ; yè sọ hẹn opetẹn adaja etọn tọn lẹ tún, kligonu etọn lẹ sọ to hihò ode do ode go.” To ozán enẹ mẹ, “yè hù Bẹlṣazali ahọlu Kaldianu lẹ tọn lọ. Bọ Daliusi Medianu lọ sọ yí ahọludu lọ.”—Daniẹli 5:1, 6, 30, 31.

Mẹnu wẹ Bẹlṣazali yin? Nawẹ ewọ wá yin yiylọ dọ “ahọlu Kaldianu lẹ tọn” gbọn? Na taun tọn etẹwẹ yin otẹn etọn to Ahọluigba Yọyọ Babilọni tọn mẹ? Nawẹ ewọ hẹn ahọluigba lọ bu gbọn?

Ganduhẹmẹtọ Kavi Ahọlu?

Daniẹli dlẹnalọdo Nẹbukadnẹzali taidi otọ́ Bẹlṣazali tọn. (Daniẹli 5:2, 11, 18, 22) Ṣigba, kọndopọ ehe mayin tlọlọ tọn gba. Owe lọ Nabonidus and Belshazzar, gbọn Raymond P. Dougherty dali, dọ dọ vlavo Nẹbukadnẹzali wẹ yin tọgbo etọn gbọn onọ̀ etọn, yèdọ Nitocris dali. E sọ sọgan yindọ Nẹbukadnẹzali, na yinyin ahọvi he jẹmẹtẹnmẹ de wutu, yin “otọ́” Bẹlṣazali tọn na e duahọlu jẹnukọnna ẹn poun wutu. (Yijlẹdo Gẹnẹsisi 28:10, 13 go.) Depope he whẹho lọ yin, nukinkan cunéiforme tọn heyin mimọ to ozẹ́nkla delẹ ji to huwaji Iraq tọn to owhe kanweko 19tọ whenu do Bẹlṣazali hia taidi visunnu mẹho hugan Nabonidu tọn, yèdọ ahọlu Babilọni tọn.

To whenuena e yindọ kandai he tin to Daniẹli weta 5 mẹ yinuwa hẹ nujijọ ozán he mẹ Babilọni jai to owhe 539 J.W.M., e ma basi zẹẹmẹ lehe Bẹlṣazali wá tindo aṣẹpipa togan tọn de gbọn gba. Ṣigba asisa whenuho-kinkan dokunkun tọn lẹ na linlẹn delẹ heyin kanṣiṣa he tin to Nabonidu po Bẹlṣazali po ṣẹnṣẹn tọn. “Nukinkan Babilọni tọn lẹ dohia dọ Nabonidu yin togan he nọ dugán to ṣẹnṣẹn ahọluduta lọ tọn,” wẹ Alan Millard, whenuho-kantọ dokuntọ po nuyọnẹntọ de do ogbè Omẹ Ṣẹm hohowhenu tọn lẹ ji po dọ. Millard yidogọ dọmọ: “Dile etlẹ yindọ e ma gbẹkọ yẹwhe Babilọni tọn lẹ go do, e . . . na ayidonugo jẹ obá de mẹ hlan yẹwhe owhè tọn to todaho awe devo lẹ mẹ, yèdọ Uli po Halani po. Na owhe susu gandudu etọn tọn, Nabonidu ma tlẹ nọ̀ Babilọni gba; kakatimọ e nọ nọ̀ aigba akú tọn dindẹn Teima [kavi, Tema] tọn ji to agewaji Alabia tọn mẹ.” Kunnudenu dohia dọ, Nabonidu yí suhugan ojlẹ gandudu etọn tọn zan to gbonu tatọ-tẹnnọ lọ, yèdọ Babilọni tọn. To ojlẹ he mẹ e ma nọ tin to finẹ whenu, Bẹlṣazali nọ yin nina huhlọn anadenanu tọn.

To hinhọ́n titá dogọ do otẹn nugbo Bẹlṣazali tọn ji mẹ, nukinkan cunéiforme tọn de basi zẹẹmẹ taidi “Wefọ Kandai Nabonidu tọn” dọmọ: “Ewọ [Nabonidu] yí ‘Awhànpa’ lọ do alọ (visunnu) daho hugan etọn tọn mẹ, yèdọ ovi plọnji lọ, awhànpa lẹpo to otò lọ mẹ wẹ e ze do (gbedide) etọn glọ. E yí (onú lẹpo) na ẹn, [e] yí ahọlu-yinyin lọ na ẹn.” Gbọnmọ dali Bẹlṣazali yin ganduhẹmẹtọ de.

Nalete, be ganduhẹmẹtọ de sọgan yin pinpọnhlan taidi ahọlu ya? Boṣiọ togan hohowhenu de tọn heyin mimọ to agewaji Silia tọn to 1970 lẹ gblamẹ dohia dọ e mayin onú yọyọ de gba dọ togan de ni yin yiylọ dọ ahọlu to whenuena, na nugbo tọn, e tindo tẹnmẹ-yinkọ he yido de. Boṣiọ lọ yin togan Gozani tọn de podọ yin kinkan to ogbè Assilia po Alamaiki tọn po mẹ. Nukinkan Assilia tọn lọ ylọ dawe lọ dọ togan Gozani tọn, ṣigba nukinkan Alamaiki tọn he tin to apá etọn ylọ ẹ dọ ahọlu. Enẹwutu e ma na yin onú yọyọ de gba na Bẹlṣazali nado yin yiylọ dọ ahọvi he tindo ojẹgbakun to nukinkan kẹalọyi ogbè Babilọninu lẹ tọn mẹ to whenuena e nọ yin yiylọ dọ ahọlu to nukinkan Alamaiki tọn heyin Daniẹli tọn mẹ.

Tito gandudu pọmẹ tọn to Nabonidu po Bẹlṣazali po ṣẹnṣẹn zindonukọn biọ azán godo tọn Ahọluigba Yọyọ Babilọni tọn mẹ. Enẹwutu, to ozán taun lọ mẹ he Babilọni jai, Bẹlṣazali dè nado yí Daniẹli do basi togan atọ̀ntọ to ahọluduta lọ mẹ, e mayin awetọ gba.—Daniẹli 5:16.

Togan Jide Zẹjlẹgotọ po Goyitọ de Po

Nujijọ godo tọn lẹ to gandudu Bẹlṣazali tọn mẹ dohia dọ ahọvi lọ yin jide zẹjlẹgotọ po goyitọ po. To whenuena gandudu etọn wá vivọnu to 5 octobre 539 J.W.M., Nabonidu dín fibẹtado to Borsippa, to whenuena e ko jiya aijijẹ tọn sọn awhànpa Medo-Pẹlsianu tọn lẹ dè. Babilọni na ede tin to mẹgbeyinyan glọ. Ṣigba Bẹlṣazali tindo numọtolanmẹ hihọ́ tọn to todaho heyin lilẹdo pé gbọn adó gángánsu lẹ dali mẹ sọmọ bọ to ozán taun enẹ lọ mẹ, e basi “hùnwhẹ daho de hlan fọtọ́n dopo sọn ogán etọn lẹ mẹ.” Herodotus, yèdọ whenuho-kantọ Glẹki owhe kanweko atọ́ntọ J.W.M., dọ dọ to todaho lọ mẹ, gbẹtọ lẹ “to wedú to ojlẹ lọ mẹ, bo to ayajẹ.”

To gbonu adó Babilọni tọn lẹ, awhànpa Medo-Pẹlsia tọn lẹ tin to aṣeji. To anademẹ Kilusi tọn glọ, yé diọkọna osin Otọ̀ Euflati tọn lẹ, he gbòplá gbọn todaho lọ ṣẹnṣẹn. Awhànpa etọn lẹ ko wleawufó nado zinzọnlin gbọn otọ̀-sabọ lọ to tlolo he osin lọ ko yido jẹ obá he pé de mẹ. Yé na wá hẹ aga bo biọ todaho lọ mẹ gbọn họngbo ganvẹẹ tọn he tin to nùvo to adó lọ go to otọ̀ lọ pá mẹ.

Eyin Bẹlṣazali ko doayi nuwiwa he to yìyì to gbonu todaho lọ tọn go wẹ, ewọ sọgan ko sú họngbo ganvẹẹ tọn lẹ, dè sunnu huhlọnnọ etọn lẹ do adó lọ ji to otọ̀ lọ pá, bo na wle kẹntọ lẹ. Kakatimọ, to nuyiwadomẹji ovẹn tọn glọ, Bẹlṣazali goyitọ biọ dọ yè ni hẹn nuyizan lẹ sọn tẹmpli Jehovah tọn mẹ nado yin hinhẹnwa. Enẹgodo ewọ, jonọ etọn lẹ, asi etọn lẹ, po asi mọwhla etọn lẹ po gbọn goyiyi dali nù sọn yé mẹ dile yé to gigopana yẹwhe Babilọninu lẹ tọn. To ajiji mẹ, alọ de gbọn azọ́njiawu dali sọawuhia bo jẹ nuwlan do adó họ̀nmẹ tọn lọ go ji. Yin hihò po obu po, Bẹlṣazali ylọ sunnu nuyọnẹntọ etọn lẹ nado wleawuna zẹẹmẹ owẹ̀n enẹ tọn. Ṣigba yé “ma sọgan hia wewinwlan lọ gba, mọ hẹn otadena lọ zun yinyọnẹn hlan ahọlu gba.” To godo mẹ, Daniẹli ‘yin hinhẹnwa họmẹ to ahọlu lọ nukọn.’ To gbọdo sọn olọn mẹ wá glọ, yẹwhegan adọgbotọ Jehovah tọn dè zẹẹmẹ owẹ̀n jiawu lọ tọn hia, bo dọ dọdai aijijẹ Babilọni tọn do alọ Medianu po Pẹlsianu lẹ tọn po mẹ.—Daniẹli 5:2-28.

Medianu po Pẹlsianu lẹ po yí todaho lọ po awubibọ po, podọ Bẹlṣazali ma nọgbẹ̀ to ozán lọ mẹ bọ wunkẹn gba. Po okú etọn po, gọna gbejijo họnwun Nabonidu tọn hlan Kilusi, Ahọluigba Yọyọ Babilọni tọn lọ wá opodo.

[Yẹdide to weda 9]

Daniẹli basi tadena owẹ̀n nugbajẹmẹji tọn na Ahọluigba Babilọni tọn