Mì Nọte Gligli po Nujikudo Mlẹnmlẹn Po

Tenọgligo-Hẹntọ Adọgbotọ lẹ Duto Homẹkẹn Nazi Tọn Ji

“OVI ṣie, yin nuyọnẹntọ, bosọ hẹn homẹ ṣie hùn; na yẹn nido gblọnhona ewọ he to vivlẹ mi.” (Howhinwhẹn lẹ 27:11) Tudohomẹnamẹ zohunhunnọ ehe dohia dọ nudida nuyọnẹntọ Jiwheyẹwhe tọn lẹ nọ penugo nado hẹn ahun Jehovah tọn jaya na yé yin nugbonọ hlan ẹn wutu. (Zẹfania 3:17) Ṣigba, Satani, mẹvlẹtọ lọ, ko magbe nado gbà tenọgligo-hinhẹn mẹhe to Jehovah sẹ̀n lẹ tọn.​—Job 1:​10, 11.

Na taun tọn sọn adà bẹjẹeji owhe kanweko 20tọ tọn gbọ́n to whenuena e ko yin yinyan sọn olọn mẹ wá lẹdo aigba tọn ji, wẹ Satani ko do homẹgble daho hia hlan omẹ Jehovah tọn lẹ. (Osọhia 12:10, 12) Etomọṣo, Klistiani nugbo lẹ ko nọte ‘gligli po nujikudo mlẹnmlẹn po’ bo ko sọ hẹn tenọgli yetọn go hlan Jiwheyẹwhe. (Kọlọsinu lẹ 4:12) Mì gbọ mí ni gbadopọnna apajlẹ vonọtaun tenọgligo-hinhẹn mọnkọtọn tọn dopo​—yèdọ enẹ heyin Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ tọn to Allemagne jẹnukọnna podọ to Wẹkẹ Whàn II whenu.

Nuwiwa Zohunhun Tọn Dekọtọn do Whlepọn Tenọgligo-Hinhẹn Tọn Mẹ

To 1920 lẹ po bẹjẹeji 1930 tọn lẹ po, Bibelforscher, dile Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ yin yinyọnẹn do to Allemagne to whenẹnu, má owe Biblu tọn sọha susu tlala. To 1919 po 1933 po gblamẹ, to madozẹnzẹn mẹ yé do owe, alọnuwe apomẹ tọn, kavi linlinnamẹwe ṣinatọ̀n gbonu na whẹndo dopodopo to Allemagne.

To ojlẹ enẹ mẹ, Allemagne tindo dopo to sọha he yiaga tlala hodotọ yiamisisadode Klisti tọn lẹ. Na nugbo tọn, to gbẹtọ 83 941 he tindo mahẹ to Núdùdù Whèjai Oklunọ tọn mẹ lẹdo aihọn pé to 1933 mẹ, diblayi 30 to kanweko ji wẹ tin to Allemagne. To madẹnmẹ, Kunnudetọ Allemagne tọn ehelẹ tindo numimọ whlepọn ylankan tenọgligo-hinhẹn tọn lẹ. (Osọhia 12:17; 14:12) Mẹyinyan sọn azọ́n mẹ, owhé lẹ kikeje pọ́n, po mẹyinyan sọn wehọmẹ lẹ po ko jideji po awuyiya po biọ mẹhiho lẹ, mẹwiwle, po gànpamẹninọ lẹ po mẹ. (Yẹdide 1) Taidi kọdetọn de, to owhe he jẹnukọnna Wẹkẹ Whàn II lẹ mẹ, Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ wleawuna 5 jẹ 10 to kanweko ji mẹhe yin bibẹ do opá yasanamẹ tọn mẹ lẹpo tọn.

Nuhewutu Nazi lẹ Dohomẹkẹn Kunnudetọ Lẹ

Nalete, naegbọn, Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ do fọ́n homẹgble sinsinyẹn gandudu Nazi tọn dote? To owe etọn heyin Hitler​—1889-​1936: Hubris mẹ, Ian Kershaw heyin mẹplọntọ whenuho tọn to wehọmẹ daho doayi e go dọ Kunnudetọ lẹ lẹzun yanwle tangan homẹkẹn tọn na yé gbẹ́ “nado jogbe hlan alọsọakọ́n mlẹnmlẹn gandudu Nazi tọn tọn wutu.”

Owe lọ Betrayal​—German Churches and the Holocaust, heyin kinkan gbọn mẹplọntọ whenuho tọn to wehọmẹ daho mẹ Robert P. Ericken po mẹplọntọ wehọmẹ daho tọn do nupinplọn Juvi lẹ tọn ji Susannah Heschel po dali, basi zẹẹmẹ dọ Kunnudetọ lẹ “gbẹ́ nado tindo mahẹ to danuwiwa mẹ kavi yí awhànfunnu lẹ zan. . . . Kunnudetọ lẹ yise to kadaninọ tonudidọ tọn mẹ, he zẹẹmẹdo dọ yé ma na blavo na Hitler kavi dọnudo Hitler gba.” Asisa dopolọ yidogọ dọ, ehe fọ́n homẹgble Nazi lẹ tọn dote bosọ ze Kunnudetọ lẹ do ninọmẹ he mẹ yé na yin awugblena de mẹ na “Ninọmẹ Gandudu Pọmẹ tọn ma na kẹalọyi nugbẹdai mọnkọtọn de wutu.”

Agọjẹdonu Lẹdo Aihọn Pé de po Mẹgbeyinyan Mlẹnmlẹn Po

Gbọn wẹnsagun vonọtaun de dali, to 9 février 1934, Joseph F. Rutherford, he tin to nukọn na azọ́n lọ to ojlẹ enẹ mẹ, do wekanhlanmẹ agọjẹdonu tọn de hlan Hitler to gbeyiyi mẹ hlan kọgbidinamẹ Nazi tọn. (Yẹdide 2) To 7 octobre 1934, wekanhlanmẹ po alokan agọjẹdonu tọn 20 000 delẹ po wẹ bọdo wekanhlanmẹ Rutherford tọn hlan Hitler go bo yin didohlan gbọn Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ dali sọn otò 50 lẹ mẹ, gọna Allemagne.

Nazi lẹ yigbe gbọn homẹkẹndomẹ yetọn hinhẹn sinyẹn deji dali. To 1^er avril 1935, Kunnudetọ lẹ wá alọhẹndotenamẹ glọ to akọta lọ blebu mẹ. Podọ to 28 août 1936, Gestapo lẹ bẹ mẹgbeyinyan mlẹnmlẹn de jẹeji sọta yé. Etomọṣo, Kunnudetọ lẹ “zindonukọn nado to alọnuwe lẹ má podọ na enẹwutu tẹdo yise yetọn go,” wẹ Betrayal​—German Churches and the Holocaust dọ.

Di dohia, to nukun Gestapo lẹ tọn mẹ tlọlọ to 12 décembre 1936, nudi Kunnudetọ 3 500 delẹ má vọkan fọtọ́n susu gbemima heyin zinzinjẹgbonu de tọn gando nuyiwahẹmẹ ylankan he yé to oyà etọn ji go. Gando nujijla ehe go, Atọ̀họ̀-Nuhihọ́ Lọ Tọn na linlin dọmọ: “Awhàngbigba daho de po whánsọmẹ sisosiso de po wẹ e yin do kẹntọ lẹ ji, hlan ayajẹ he yè ma sọgan basi zẹẹmẹ etọn na azọ́nwatọ nugbonọ lẹ.”​—Lomunu lẹ 9:17.

Homẹkẹn Gboawupo!”

Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ dindin Nazi lẹ tọn zindonukọn. To 1939, fọtọ́n donu ṣidopo yetọn ko yin wiwle do gànpamẹ, podọ fọtọ́n susu ko yin didohlan opá yasanamẹ tọn lẹ mẹ. (Yẹdide 3) Etẹwẹ yin ninọmẹ lọ to vivọnu Wẹkẹ Whàn II tọn? Kunnudetọ 2 000 delẹ ko kú sọn mẹhe yin zizedo gànpamẹ lẹ mẹ, hugan 250 yetọn yin hùhù. Etomọṣo, Mẹplọntọ wehọmẹ daho tọn lẹ Ericksen po Heschel po wlan dọ, “Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ tẹdo yise yetọn go gligli to nuhahun nukọn.” Taidi kọdetọn de, to whenuena gandudu Hitler tọn jai, hugan Kunnudetọ fọtọ́n dopo wẹ tọ́njẹgbonu taidi awhàngbatọ sọn osla lẹ mẹ.​—Yẹdide 4; Owalọ lẹ 5:​38, 39; Lomunu lẹ 8:​35-​37.

Etẹwẹ na huhlọn omẹ Jehovah tọn lẹ nado doakọnna homẹkẹn? Adolphe Arnold he luntọ́n sọn opá yasanamẹ tọn mẹ basi zẹẹmẹ dọmọ: “Eyin hiẹ wẹ tlẹ yin madogánnọ hugan, Jehovah nọ mọ we, nọ yọ́n nuhe hiẹ to pipehẹ, podọ e na na we huhlọn he hiẹ tindo nuhudo etọn nado duto ninọmẹ lọ ji bosọ gbọṣi nugbonọ-yinyin mẹ. Alọ etọn ma whète gba.”

Lehe hogbe yẹwhegán Zẹfania tọn lẹ gando Klistiani yisenọ enẹlẹ go ganji do sọ! E lá dọmọ: “OKLUNỌ Jiwheyẹwhe towe tin to gblagbla hiẹ tọn mẹ, hlọnhlọnnọ dopo de mẹhe na whlẹnmẹ: ewọ na yí ayajẹ do jaya to oji we.” (Zẹfania 3:17) Na sinsẹ̀n-basitọ Jiwheyẹwhe nugbo lọ tọn lẹpo to egbehe ni hodo apajlẹ yise Kunnudetọ nugbonọ enẹlẹ he hẹn tenọgli go to homẹkẹn Nazi tọn nukọn bo gbọnmọ dali hẹn ahun Jehovah tọn jaya lẹ tọn.​—Filippinu lẹ 1:​12-14.

[Asisa Yẹdide Tọn to weda 8]

Państwowe Muzeum Oświȩcim-Brzezinka, courtesy of the USHMM Photo Archives