Be Whenuho-Kinkàn Dòkunkun Tọn Tin Dọ Jesu Nọ̀ Aigba Ji Pọ́n Ya?
“KUNNUDENU Jesu tọn yin Kinkàn do Zannu Go.” Mọwẹ wepa Biblical Archaeology Review (novembre/décembre 2002) tọn dọ. Wepa enẹ do apotin zannu tọn he mẹ ohú mẹkuku tọn nọ yin bibẹdo, he yin mimọ to Islaeli de hia. Apotin mọnkọtọn lẹ yin yiyizan gbayipe to Ju lẹ ṣẹnṣẹn to ojlẹ gli he tin to owhe kanweko tintan J.W.M. po 70 W.M. po ṣẹnṣẹn. Ṣigba, nuhe hẹn apotin ehe lọ jẹna ayidego taun wẹ nukinkan Alamaiki tọn he tin to adà etọn dopo ji. Weyọnẹntọ lẹ kẹalọyi hihia etọn dọ: “Jakobu, visunnu Josẹfu tọn, nọvisunnu Jesu tọn.”
Sọgbe hẹ Biblu, Jesu Nazalẹti tọn tindo nọvisunnu de he nọ yin Jakobu, yèdọ visunnu Josẹfu, asu Malia tọn tọn. To whenuena Jesu Klisti plọnmẹ to otò etọn mẹ, gbẹtọgun he awuji lẹ kanse dọ: ‘Be dawe he ma wẹ visunnu atinpatọ tọn? Be onọ̀ etọn ma wẹ yè nọ ylọ Malia, podọ nọvisunnu etọn lẹ wẹ Jakobu, Josẹfu, Simọni, po Juda po? Podọ nọviyọnnu etọn lẹ, be yé omẹ pó ma tin to mí dè?’—Matiu 13:54-56; Luku 4:22; Johanu 6:42.
Mọwẹ, nukinkan he to apotin lọ go sọgbe pẹpẹ hẹ zẹẹmẹ Jesu Nazalẹti tọn tọn. Eyin Jakobu heyin nùdego to nukinkan lọ mẹ yin nọvisunnu-daa Jesu Klisti tọn, to whelọnu e na yin “kunnudenu whenuho-kinkàn dòkunkun tọn he ko dẹn-to-aimẹ hugan he ma wá sọn Biblu mẹ Jesu tọn,” wẹ André Lemaire, he paṣẹ do nukinkan hohowhenu tọn lẹ ji bosọ kàn hosọ heyin nùdego to aga to Biblical Archaeology Review mẹ lọ dọ. Hershel Shanks, he kàn linlinwe lọ, doayi e go dọ apotin lọ “yin nuhe yè sọgan mọ po nukun po he yigodo jẹ ojlẹ omẹ nukundeji hugan he nọ̀ aigba ji pọ́n tọn mẹ.”
Ṣigba, yinkọ atọ̀n heyin mimọ to apotin lọ go lẹ gbayipe to owhe kanweko tintan mẹ. Enẹwutu whẹndo de he hagbẹ etọn lẹ bẹ Jakobu de, Josẹfu de, po Jesu de po hẹn sọgan ko nọgbẹ̀ pọ́n gbọnvona whẹndo Jesu Klisti tọn. Lemaire dọmọ: “To Jelusalẹm to kúnkan whẹndo awe he jẹnukọnna owhe 70 W.M. lẹ mẹ, nudi gbẹtọ 20 nkọtọn wẹ tin . . . he sọgan yin yiylọdọ ‘Jakobu visunnu Josẹfu tọn, nọvisunnu Jesu tọn.’ ” Etomọṣo, e lẹndọ yọnbasi susu wẹ tin dọ Jakobu he to apotin lọ go yin nọvisunnu-daa Jesu Klisti tọn.
Onú devo tin he hẹn mẹdelẹ yise dọ Jakobu nọvisunnu-daa Jesu Klisti tọn wẹ tin to nukinkan lọ mẹ. Dile etlẹ yindọ e gbayipe nado kàn yinkọ otọ́ mẹhe kú lọ tọn to nukinkan mọnkọtọn lẹ mẹ, yinkọ nọvisunnu de tọn yiyidogọ ma gbayipe. Enẹwutu, weyọnẹntọ delẹ yise dọ Jesu ehe dona ko diyin taun, he zọ́n bọ yé lẹndọ Jesu Klisti, he dó sinsẹ̀n Klistiani tọn ai lọ wẹ.
Be Apotin lọ Yin Nujọnu Tọn Ya?
Apotin he mẹ ohú mẹkuku tọn nọ yin bibẹdo susu wẹ yin bibẹ sọn yọwhé he tin to Jelusalẹm lẹ mẹ. Apotin he go yinkọ Jakobu tọn te lọ wá sọn ahi nuhoho lẹ tọn mẹ, e mayin sọn lẹdo whenuho-kinkàn dòkunkun tọn he yin alọkẹyi de mẹ gba. Mẹhe tindo apotin lọ dọ dọ emi họ̀ ẹ yin dọla kanweko susu Amelika tọn to owhe 1970 lẹ gblamẹ. Enẹwutu, fie apotin lọ wá sọn ma họnwun gba. “Eyin yè ma sọgan dọ fie anazọ́n de yin mimọ sọn podọ fie e ko tin te na nudi owhe 2 000, e na vẹawu nado yọ́n kanṣiṣa he tin to onú lọ po mẹhe e sọgan dlẹnalọdo lẹ po ṣẹnṣẹn,” wẹ Wesetọ Bruce Chilton, sọn wehọmẹ daho Bard tọn mẹ to New York dọ.
Nado de ayihaawe depope sẹ dọ apotin lọ ma tindo dodonu whenuho-kinkàn dòkunkun tọn, André Lemaire do apotin lọ hlan Azọ́nwatẹn He Nọ Gbeje Nuhe Wá sọn Aigba Glọ lẹ Pọ́n to Islaeli. Dodinnanutọ he tin to finẹ lẹ dindona bo mọdọ apotin lọ yin bibasi sọn zannu owhe kanweko tintan kavi awetọ W.M. tọn mẹ. Yé na linlin dọ “ohia azọ́nwanu egbezangbe tọn depope mayin mimọ to e go.” Ṣogan, weyọnẹntọ Biblu tọn he The New York Times kanhose lẹ yigbe dọ “yọnbasi he kọ̀n ẹn dopọ hẹ Jesu lẹ sọgan sù taun, ṣigba yọnbasi lẹ wẹ yé yin poun.”
Linlinnamẹwe Time basi zẹẹmẹ dọ “diblayin wesetọ lẹpo wẹ yise to egbehe dọ Jesu nọ̀ aigba ji pọ́n.” Etomọṣo, mẹsusu lẹndọ kunnudenu devo lẹ dona tin dogọ kunnudenu Biblu tọn lẹ dọ Jesu nọ̀ aigba ji pọ́n. Be dodonu whenuho-kinkàn dòkunkun tọn ji wẹ mí dona ze yise to Jesu Klisti mẹ sinai do ya? Kunnudenu tẹwẹ mí tindo nado do nugbo-yinyin whenuho “omẹ nukundeji hugan he nọ̀ aigba ji pọ́n lọ” tọn tọn hia?
[Yẹdide/Asisa Yẹdide tọn to weda 3]
Amiyọn mẹ, Apotin he mẹ ohú mẹkuku tọn nọ yin bibẹdo Jakobu tọn: AFP PHOTO/J.P. Moczulski; adusi mẹ, nukinkan: AFP PHOTO/HO