Fọnsọnku—Todido Jiawu De

MẸSUSU wẹ tindo yise to fọnsọnku mẹ. Weta dopo blebu wẹ basi zẹẹmẹ fọnsọnku tọn to Koran, he yin owe wiwe Malenu lẹ tọn mẹ. Sourate, kavi weta 75tọ lọ dọ to apadewhe dọmọ: “Yẹn whlé gbọn Azán Fọnsọnku tọn dali . . . Be gbẹtọ lẹndọ Mí ma sọgan tò ohú etọn lẹ dopọ wẹ ya? . . . E kanse dọmọ: ‘Whetẹnu wẹ Azán Fọnsọnku tọn na wá?’ Be Ewọ (Allah), ma tindo huhlọn nado na ogbẹ̀ oṣiọ lẹ wẹ ya?”—Sourate 75:1-6, 40.

Otanwe lọ The New Encyclopædia Britannica dọ dọ “Sinsẹ̀n-nuplọnmẹ Zoroastre tọn bẹ nuyise lẹ hẹn dogbọn desẹ Oylan tọn, fọnsọnku paa mẹ tọn, po Whẹdida Godo tọn po dali, gọna hẹngọwa aihọn klọwé de tọn na dodonọ lẹ.”

Otanwe Encyclopaedia Judaica basi zẹẹmẹ fọnsọnku tọn taidi “nuyise lọ dọ oṣiọ lẹ nasọ wá nọgbẹ̀ to agbasa yetọn lẹ mẹ to aigba ji whladopo dogọ.” Owe dopolọ sọ dọ dọ nuyise he yin alọkẹyi to sinsẹ̀n Ju lẹ tọn mẹ dọ gbẹtọ tindo alindọn jọmaku de sọgan hẹnmẹ biọ bẹwlu mẹ. E dọmọ: “Na taun tọn, nuyise fọnsọnku tọn po alindọn jọmaku tọn po jẹagọdo yedelẹ.”

Sinsẹ̀n Hindu tọn nọ plọnmẹ dọ gbẹtọ nọ yin vivọji whlasusu to agbasa devo mẹ. Na ehe nido yọnbasi, gbẹtọ dona tindo alindọn de he nọ gbọṣi ogbẹ̀ to okú godo. Owe wiwe Sinsẹ̀n Hindu tọn lọ, Bhagavad Gita dọmọ: “[Alindọn] enẹ, he nọ gọ́ agbasalan lọ blebu mẹ ma nọ kú gba. Mẹdepope ma sọgan hù alindọn jọmaku lọ sudo.”

Sinsẹ̀n Bouddha tọn gbọnvo na Hindu tọn na e ma kẹalọyi linlẹn lọ dọ alindọn jọmaku de tin gba. Ṣigba to egbehe, suhugan Bouddha-sẹ̀ntọ he nọ nọ̀ Aganu Boboe Whèzẹtẹn-waji tọn lẹ tọn wẹ yise to vọjọ alindọn jọmaku tọn mẹ.a

Bẹwlu Dogbọn Nuplọnmẹ Fọnsọnku Tọn Dali

Hùnwhẹ ṣiọdidi tọn he nọ yin bibasi to sinsẹ̀n Mẹylọhodotọklisti tọn mẹ lẹ nọ saba bẹ linlẹn lọ hẹn dọ alindọn nọ lùn okú agbasa tọn tọ́n podọ dọ fọnsọnku sọ tin ga. Di apajlẹ, sinsẹ̀ngán ṣọṣi Anglicane tọn lẹ nọ saba dọ hogbe ehelẹ dọmọ: “Na Jiwheyẹwhe Ganhunupotọ lọ gbọn lẹblanu daho etọn dali jlo nado yí alindọn mẹmẹsunnu vivẹ mítọn he yì lọ tọn wutu, mí to agbasa etọn zejo na aigba; okọ́ hlan okọ́, afín hlan afín, kọ́gudu hlan kọ́gudu; po todido dejidego Fọnsọnku hlan ogbẹ̀ mavọmavọ mẹ tọn po, gbọn Oklunọ mítọn Jesu Klisti gblamẹ.”—Le livre de la prière commune.

Hogbe ehelẹ sọgan hẹn mẹde nado kanse ede eyin fọnsọnku wẹ Biblu plọnmẹ kavi jọmaku alindọn tọn. Nalete, doayi nuhe Mẹplọntọ Plọtẹstant France tọn, Oscar Cullmann dọ go. E wlan to owe etọn Jọmaku Alindọn Tọn Kavi Fọnsọnku Oṣiọ lẹ Tọn? (Glẹnsigbe) mẹ dọmọ: “Vogbingbọn titengbe de tin to todido fọnsọnku Klistiani tọn po jọmaku alindọn tọn he Glẹki lẹ yise po ṣẹnṣẹn. . . . Mahopọnna dọ sinsẹ̀n Klistiani tọn wá kọ̀n nuyise awe ehelẹ dopọ to godo mẹ, bọ yé masọ tindo vogbingbọn depope na Klistiani paa lẹ, whẹwhinwhẹ́n depope ma tin nado whlá nuhe yẹn po suhugan wesetọ lẹ tọn po nọ pọnhlan taidi nugbo lọ. . . . Yise to fọnsọnku mẹ yin adà titengbe de to nuplọnmẹ Alẹnu Yọyọ lọ tọn lẹ mẹ. . . . Gbẹtọ, he kú na nugbo tọn lọ, wẹ nọ yin hinhẹngọwa ogbẹ̀ to blebu mẹ gbọn azọ́n nudida tọn Jiwheyẹwhe tọn yọyọ de dali.”

Abajọ bọ gbẹtọ lẹ tin to bẹwlu mẹ gando okú po fọnsọnku po go. Nuhe sọgan hẹn pọngbọ wá na ninọmẹ bẹwlu tọn enẹ wẹ nado lẹhlan Biblu, owe lọ he mẹ Jehovah Jiwheyẹwhe, Basitọ gbẹtọ tọn, de nugbo lẹ hia te. Biblu basi kandai fọnsọnku susu tọn. Mì gbọ mí ni gbadopọnna ẹnẹ to kandai enẹlẹ mẹ bo lẹnnupọndo nuhe yé plọn mí gando fọnsọnku go ji.

‘Yọnnu Delẹ Mọ Oṣiọ Yetọn lẹ Yí Gbọn Fọnsọnku Dali’

To wekanhlanmẹ etọn lọ hlan Ju he ko lẹzun Klistiani lẹ mẹ, apọsteli Paulu dọ dọ yọnnu yisenọ delẹ ‘mọ oṣiọ yetọn lẹ yí gbọn fọnsọnku dali.’ (Heblu lẹ 11:35) Dopo to yọnnu enẹlẹ mẹ nọgbẹ̀ to Zalefati, tòdaho Fenike tọn he ma dẹn do Sidoni to Huto Méditerranée tọn. Asuṣiọsi de wẹ e yin he hẹjó yẹwhegán Jiwheyẹwhe tọn Elija ganji bo na ẹn núdùdù etlẹ yin to ojlẹ huvẹ sinsinyẹn tọn de mẹ. E blawu dọ visunnu yọnnu ehe tọn bẹ awutu bo kú. Elija ze e to afọdopolọji yì abò etọn mẹ bo vẹ̀ Jehovah nado hẹn visunnu lọ gọwá ogbẹ̀. Visunnu lọ “sọ yín” gbọn azọ́njiawu dali. Elija gọ̀ ẹ jo na onọ̀ etọn bo dọmọ: “Pọ́n, visunnu towe to ogbẹ̀.” Nawẹ yọnnu lọ yinuwa gbọn? E jaya dọmọ: “Yẹn yọnẹn lo dọ omẹ Jiwheyẹwhe tọn de wẹ hiẹ, podọ ohó OKLUNỌ tọn [he] to onù towe mẹ nugbo wẹ.”—1 Ahọlu lẹ 17:22-24.

Asu po asi po de, he nọ nọ̀ fie dẹn na nudi kilomẹtlu 100 to hùwaji Zalefati tọn, penukundo yẹwhegán Eliṣa he jẹ Elija tẹnmẹ go. Asi lọ yin yọnnu nukundeji de to tòdaho etọn Ṣunẹmi mẹ. Ewọ po asu etọn po yigbe nado wleawu adọtẹn tọn na Eliṣa to abò aga tọn yetọn mẹ. Awubla yetọn na ovi matindo wutu wá diọzun ayajẹ to whenuena yọnnu lọ jì visunnu de. Dile visunnu lọ to whinwhẹ́n, e nọ saba hodo jibẹwawhétọ lẹ yì otọ́ etọn dè to ogle mẹ. Nugbajẹmẹji de jọ to gbèdopo. Visunnu lọ dawhá dọ ota to dùdù emi. Mẹmẹsi dopo yawu ze e yì whégbè. Onọ̀ etọn ze e do akọ̀n ji, ṣigba ovi lọ wá kú to godo mẹ. Onọ̀ etọn he ko jẹflumẹ pete basi nudide nado biọ alọgọ Eliṣa tọn. To pọmẹ hẹ mẹmẹsi de, e zingbejizọnlin pànta agewaji-whèyihọ fie Eliṣa nọ nọ̀ to Osó Kalmẹli kọ̀n.

Yẹwhegán lọ do devi etọn Gehazi hlan nukọn, bọ e mọdọ visunnu lọ ko kú nugbonugbo. Eliṣa po yọnnu lọ po hodo e to godo, ṣigba etẹwẹ jọ to whenuena yé wá jẹ Ṣunẹmi? Kandai 2 Ahọlu lẹ 4:32-37 tọn dọmọ: “Whenuena yè hẹn Eliṣa wá biọ ohọ̀ lọ mẹ, doayi e go, ovi lọ ko yin oṣiọ, bọ yè tẹ́ do adọ́zan etọn ji. Enẹwutu e yì họmẹ bo sú ohọ̀n do yé omẹ awe lẹ, bo hodẹ̀ hlan OKLUNỌ. E sọ hẹji yì, bo mlọ́n ovi lọ ji, bo yí onù etọn do onù etọn ji, podọ nukun etọn lẹ do nukun etọn lẹ ji, podọ alọ etọn lẹ do alọ etọn lẹ ji: e sọ dlẹn ede do e ji; agbasalan ovi lọ tọn sọ gblọ. Whenẹnu wẹ e lẹ́, bo to zọnlinzin whladopo hlan nukọn hlan godo; bosọ hẹji yì, bosọ dlẹn ede do e ji: ovi lọ ṣìnyìn whla ṣinawe, ovi lọ sọ hùn nukun etọn lẹ. E sọ ylọ Gehazi, bo dọmọ, Ylọ Ṣunaminu he. Mọwẹ ewọ ylọ ẹ. Whenuena yè hẹn ẹn wá họmẹ do e de, e dọmọ, Ze visunnu towe. Whenẹnu wẹ ewọ yì họmẹ, bo họ́ to afọ etọn lẹ go, bo dẹ́ ede hlan aigba; e sọ ze visunnu etọn bo tọ́nyi.”

Taidi asuṣiọsi Zalefati tọn lọ, yọnnu Ṣunaminu lọ yọnẹn dọ huhlọn Jiwheyẹwhe tọn gblamẹ wẹ nujijọ lọ wá aimẹ te. Yọnnu awe ehelẹ jaya tlala na Jiwheyẹwhe hẹn ovi yiwanna yetọn lẹ gọwá ogbẹ̀.

Fọnsọnku lẹ to Lizọnyizọn Jesu Tọn Whenu

To nudi owhe 900 godo, fọnsọnku de wá aimẹ to aliho he yì Naini ji, yèdọ gbétatò de he ma dẹn do agewaji Ṣunẹmi tọn. To whenuena Jesu Klisti po devi etọn lẹ po tlọ́n Kapẹlnaumi bo to sisẹpọ họngbo Naini tọn, yé pé mẹdelẹ he jei ṣiọdi gbé, bọ Jesu doayi asuṣiọsi de go he ko hẹn visunnu dopo akàn etọn bu. Jesu dọna ẹn dọ e ni gbọ avivi. Luku, he yin dotozọ́nwatọ de, dọ nuhe jọ bọdo ehe go dọmọ: “E [Jesu] sọ wá, bo doalọ apotinjan lọ go: mẹhe ze e lẹ sọ ṣite ṣúdúdú. E sọ dọmọ, Visunnu, yẹn dọ hlan we, Fọ́n. Mẹhe kú sọ fọ́n sinai, bo sọ ṣẹ̀ hodọ. E sọ jo e hlan onọ̀ etọn.” (Luku 7:14, 15) Mẹhe tin to azọ́njiawu ehe tẹnmẹ lẹ pagigona Jiwheyẹwhe. Linlin fọnsọnku lọ tọn gbayipe gbọ̀n hùwaji kakajẹ Jude po otò he lẹdo e lẹ po mẹ. E jẹna ayidego dọ devi Johanu Baptizitọ tọn lẹ sè gando azọ́njiawu lọ go bo dọ ẹ na Johanu. E sọ do yé hlan Jesu dè nado kanse e eyin Ewọ wẹ Mẹssia he yin nukundo lọ. Jesu dọna yé dọmọ: “Mì yì, bo dọho nuhe mì mọ, po ehe mì sè po tọn hlan Johanu; nukuntọ́nnọ lẹ to numọ, sẹkunọ lẹ to zọnlinzin, yè hẹn pòtọnọ lẹ zun wiwe, tókunọ lẹ to núsè, yè to oṣiọ lẹ fọ́n do ogbẹ̀, podọ hlan wamọnọ lẹ wẹ yè to wẹndagbe yẹwheho tọn dọ.”—Luku 7:22.

Azọ́njiawu fọnsọnku tọn Jesu tọn he yin yinyọnẹn hugan wẹ dehe e wà do ota họntọn vivẹ etọn Lazalọsi tọn mẹ. To whẹho ehe mẹ, oṣiọ Lazalọsi tọn ko nọ̀ aimẹ na ojlẹ vude whẹpo Jesu do wá owhé etọn gbè. Azán ẹnẹ ko juwayi to okú Lazalọsi tọn godo whẹpo Jesu do wá jẹ Bẹtani. To whenuena Jesu degbè dọ zannu he ṣinyọ́n nùvo yọdò lọ tọn ni yin didesẹ, Malta dọmọ: “Oklunọ, ewọ ko to wánlùn dinvie: na e yin azán ẹnẹ he e ko kú.” (Johanu 11:39) Ṣogan, obá he mẹ agbasa Lazalọsi tọn sọgan ko gble jẹ ma hẹnalọdotena fọnsọnku etọn gba. To whenuena Jesu degbè, “ewọ he yin oṣiọ lọ sọ jẹgbonu wá, he yè yí avọ̀ oṣiọ tọn do blá alọ po afọ po na: bosọ yí ozùnkẹ̀n de do blá nukunmẹ na.” Aliho he mẹ kẹntọ Jesu tọn lẹ yinuwa te to godo mẹ dohia dọ Lazalọsi wẹ yin finfọnsọnku nugbonugbo.—Johanu 11:43, 44; 12:1, 9-11.

Tadona tẹ kọ̀n wẹ kandai fọnsọnku tọn ẹnẹ ehelẹ hẹn mí wá? Mẹhe ko kú lọ lẹ pẹpẹ wẹ yin finfọn wá ogbẹ̀. Mẹhe ko yọ́n yé dai lẹ, etlẹ yin hẹnnumẹ sẹpọmẹ yetọn lẹ doayi e go dọ omẹ dopolọ lẹ wẹ yé yin. Depope to mẹhe yin finfọnsọnku lọ lẹ mẹ ma dọ nude do nuhe jọ to ojlẹ gli he mẹ yé yin matintọ te lọ ji gba. Depope to yé mẹ ma dọ dọ emi zingbejizọnlin yì agblò devo mẹ gba. E họnwun dọ agbasalilo dagbe mẹ wẹ yé gọwá te. Na yewlẹ, e taidi dọ yé damlọn na ojlẹ de bo wá fọ́n to enẹgodo, kẹdẹdile Jesu dọ do. (Johanu 11:11) Ṣigba, dopodopo omẹ ehelẹ tọn sọ wá kú to godo mẹ.

Todido Jiawu He Yin Nado Vọ́ Mẹyiwanna lẹ Mọ

Ojlẹ vude to okú ajiji Owen tọn, he yin nùdego to hosọ he jẹnukọn mẹ godo, otọ́ etọn basi dlapọn yì owhé kọmẹnu de tọn gbè. To finẹ, e mọ wema de to tafo ji he to oylọ-basinamẹ nado wá sè togunmẹho he Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ wleawuna de. Hosọ lọ, “Fie Wẹ Oṣiọ lẹ Tin Te?” fọnjlodotena ẹn tlala. Kanbiọ he to ahunmẹduna ẹn lọ pẹpẹ niyẹn. E yì sè togunmẹho lọ bo mọ homẹmiọn nujọnu tọn yí sọn Biblu mẹ. E sè dọ oṣiọ lẹ ma nọ jiya gba. Kakati nado to yaji to olọnzomẹ kavi yin yíyí gbọn Jiwheyẹwhe dali nado lẹzun angẹli lẹ to olọn mẹ, mẹhe ko kú lẹ, yèdọ Owen lọsu ga, tin to yọdò mẹ bo to tenọpọn fọnsọnku.—Yẹwhehodọtọ 9:5, 10; Ezekiẹli 18:4.

Be nugbajẹmẹji de ko jọ do whẹndo towe go wẹ ya? Be hiẹ to nulẹnpọn taidi otọ́ Owen tọn do fie mẹvivẹ towe he ko kú lẹ tin te kavi yọnbasi lọ nado gọ̀ yé mọ ji wẹ ya? Eyin mọwẹ, mí basi oylọna we nado gbadopọnna nuhe Biblu plọnmẹ dogọ do fọnsọnku ji. Vlavo hiẹ nọ kanse dewe dọ: ‘Whetẹnu wẹ fọnsọnku lọ na wá aimẹ? Mẹnu lẹ na taun tọn wẹ na yin finfọnsọnku?’ Jaale hia hosọ he bọdego lẹ nado gbadopọnna kanbiọ ehelẹ po devo lẹ po.

[Nudọnamẹ odò tọn]

[Yẹdide to weda 5]

Jehovah yí Eliṣa zan nado fọ́n visunnu Ṣunaminu lọ tọn sọnku

[Yẹdide to weda 5]

Elija vẹ̀ Jehovah nado hẹn visunnu de gọwá ogbẹ̀

[Yẹdide to weda 6]

Jesu fọ́n visunnu asuṣiọsi Naini tọn sọnku

[Yẹdide to weda 7]

Fọnsọnku na kọ̀n hẹnnumẹ lẹ dopọ hẹ mẹyiwanna yetọn lẹ