‘Hinhọ́n Họnwun’ Do Biblu Ji sọn Wesẹdotẹn Hoho Russie Tọn

WEYỌNẸNTỌ awe to alọnuwe-hihia Biblu tọn hohowhenu tọn lẹ dín nukunawe. Dopodopo yetọn zingbejizọnlin gbọn danfafa lẹ ji bo keje aigbaslo lẹ, opá yẹwhenọ tọn lẹ, po ohọ̀ hohowhenu tọn he yin awuwlena do osé mẹ lẹ po pọ́n. To owhe susu godo, yé dukosọ to wesẹdotẹn hoho Russie tọn, fie alọnuwe-hihia Biblu tọn he fọnjlodotenamẹ hugan he ko yin mimọ pọ́n to aihọn mẹ lẹ yin bibẹdo. Mẹnu wẹ yin dawe ehelẹ? Nawẹ adọkunnu he yé mọ lọ lẹ wá tin to Russie gbọn?

Alọnuwe-Hihia Hohowhenu Tọn lẹ Yiavunlọna Ohó Jiwheyẹwhe Tọn

Nado sọgan yọ́n dopo to weyọnẹntọ awe ehelẹ mẹ, mí dona yigodo jẹ bẹjẹeji owhe kanweko 19tọ tọn, whenuena diọdo ayidego tọn de to weyinyọnẹn-liho gbayipe po awuyiya po to Europe. Ehe yin ojlẹ nukọnyiyi lẹnunnuyọnẹn tọn po diọdo aṣa tọn po he ze ayihaawe tintindo gando nuyise he gbayipe lẹ go daga. Homọdọdo Biblu go tọ́ lẹ tẹnpọn nado de huhlọn etọn pò. Na nugbo tọn, weyọnẹntọ lẹ to ayihaawe dohia gando gbesisọ-yinyin kandai Biblu tọn lọsu na ede go.

Avùnlọyina Biblu tọ́ ahundoponọ delẹ mọdọ avùnlọyinu yọyọ lẹ—taidi alọnuwe-hihia hohowhenu Biblu tọn he ma ko yin mimọ to whenẹnu lẹ—na nọgodona nugbo-yinyin Ohó Jiwheyẹwhe tọn. Eyin alọnuwe-hihia he ko dẹn-to-aimẹ hugan dehe tin-to-aimẹ whenẹnu lẹ sọgan yin mimọ, yé na dekunnu dọ kandai Biblu tọn sọgbe, mahopọnna vivẹnu he ko yin didó sọn ojlẹ dindẹn die nado sukúndona kavi slokọna owẹ̀n etọn. Alọnuwe-hihia mọnkọtọn lẹ sọgan sọ do ofi vude he hogbe he ma sọgbe lẹ yin yiyidogọ kandai lọ te lẹ hia.

Delẹ to nudindọn he sinyẹn hugan lẹ mẹ gando gbesisọ-yinyin Biblu tọn go fọ́n to Allemagne. To finẹ, weyọnẹntọ jọja de jo gbẹzan awuvivo mẹpinplọn tọn etọn do bo bẹ gbejizọnlin de jẹeji he na hẹn ẹn nado mọ dopo to kandai Biblu tọn he jiawu hugan to whenuho mẹ lẹ mẹ. Konstantin von Tischendorf wẹ e nọ yin, podọ weyọnẹntọ Biblu tọn de wẹ ewọ he agọjijẹdo homọdọdo Biblu go etọn tindo kọdetọn dagbe titengbe to avùnlọyiyi na gbesisọ-yinyin kandai Biblu tọn mẹ. To gbejizọnlin etọn tintan yì danfafa Sinai tọn mẹ whenu to 1844, kọdetọn dagbe he e tindo sẹhundaga. E pọ́n ogbó-hẹnnu opá yẹwhenọ tọn de mẹ poun bo mọ vọkan hohowhenu Septante tọn de, kavi lẹdogbedevomẹ Glẹkigbe Owe-wiwe Heblu tọn lẹ tọn—yèdọ dehe dẹn-to-aimẹ hugan he ko yin mimọ pọ́n!

Po aglinjijẹ po, Tischendorf basi tito bo bẹ weda 43 alọnuwe-hihia ayú-nọ lọ tọn yì. Dile etlẹ yindọ ewọ kudeji dọ weda lọ lẹ sù humọ, to whenuena e lẹkọyi to 1853 weda tintlẹ́n de kẹdẹ wẹ e mọ. Fie wẹ dehe pò lẹ tin te? Na akuẹ vọ̀ do Tischendorf wutu, e dín godonọnamẹ adọkunnọ de tọn, podọ e basi dide nado tlọ́n otò etọn mẹ whladopo dogọ bo yì dín alọnuwe-hihia hohowhenu tọn lẹ. Ṣigba e yì ahọluigbagán Russie tọn dè whẹpo do bẹ azọ́ndenamẹ ehe jẹeji.

Ahọluigbagán lọ Do Ojlo Hia

Tischendorf sọgan ko hanú gando lehe ewọ, heyin weyọnẹntọ Plọtẹstant tọn de, na yin alọkẹyi to Russie gbọn go, yèdọ otò gblagada de he ko kẹalọyi sinsẹ̀n Orthodoxe Russie tọn. Homẹhunnu wẹ e yin dọ Russie ko biọ ojlẹ dagbe diọdo po vọjlado po tọn de mẹ. Ayidonugo vonọtaun nina wepinplọn ko zọ́n bọ Wesẹdotẹn Ahọluigba tọn Saint-Pétersbourg tọn yin didoai to 1795 gbọn Ahọluigbagán-yọnnu Cathérine II (he sọ nọ yin yiylọdọ Cathérine Daho lọ) dali. Taidi wesẹdotẹn daho tintan Russie tọn, wesẹdotẹn ehe ko hẹn nudọnamẹ he yin zinzinjẹgbonu susugege tin-to-aimẹ na gbẹtọ livi susu.

Dile etlẹ yindọ wesẹdotẹn ehe yin pipà taidi dopo to wesẹdotẹn dagbe hugan he tin to Europe lẹ mẹ, onú dopo gbẹ́ whè do Wesẹdotẹn Ahọluigba tọn lọ. Owhe 50 to whenuena wesẹdotẹn lọ ko yin didoai godo, alọnuwe-hihia Heblugbe tọn ṣidopo poun wẹ tin to e mẹ. Ehe ma sọgan hẹn pekọwana ojlo he fọ́n bo to sinsinyẹn deji to Russie nado plọn ogbè po lẹdogbedevomẹ Biblu tọn lẹ po. Cathérine II ko do weyọnẹntọ lẹ hlan wehọmẹ alavọ Europe tọn lẹ nado plọn Heblugbe. To whenuena weyọnẹntọ lọ lẹ lẹkọwa, klasi Heblugbe tọn lẹ yin didoai to wehọmẹ sinsẹ̀n-nuplọnmẹ Orthodoxe tọn tangan Russie tọn lẹ mẹ, podọ whla tintan die he weyọnẹntọ Russie tọn lẹ jẹ azọ́nwa do lẹdogbedevomẹ Biblu tọn he sọgbe de ji sọn Heblugbe hohowhenu tọn mẹ yì Russie-gbè mẹ. Ṣigba, akuẹ whè do yé podọ yé tlẹ sọ pehẹ nukundiọsọmẹ nukọntọ ṣọṣi tọn hẹngogonọ lẹ tọn. Hinhọ́n nugbo ma ko họnwun na mẹhe to oyọnẹn Biblu tọn dín lẹ.

Ahọluigbagán Alexandre II yawu yọ́n pinpẹn azọ́ndenamẹ Tischendorf tọn bosọ nọgodona ẹn to akuẹzinzan-liho. Mahopọnna “awuwhàn po nukundiọsọmẹ sinsinyẹn” mẹdelẹ tọn po, Tischendorf lẹkọ sọn gbejizọnlin etọn yì Sinai mẹ po pipotọ vọkan Septante tọn lọ tọn po.a Vọkan enẹ he wá yin yiylọdọ Codex Sinaiticus to nukọnmẹ, gbẹ́ yin dopo to alọnuwe-hihia Biblu tọn he dẹn-to-aimẹ hugan he tin lẹ mẹ. To whenuena Tischendorf lẹkọwa Saint-Pétersbourg, e họ̀nwezun yì owhé ahọluigbagán tọn gbè, heyin Họ̀nmẹ Avivọ-Whenu Ahọluigbagán tọn. E biọ to ahọluigbagán lọ si nado nọgodona “dopo to azọ́n dodinnanu tọn he klo hugan lẹ mẹ do sinsẹ̀n-nuplọnmẹ po Biblu po ji”—enẹ wẹ zinjẹgbonu alọnuwe-hihia he ṣẹṣẹ yin mimọ lọ tọn de, he wá yin zizedo Wesẹdotẹn Ahọluigba tọn lọ mẹ to nukọnmẹ. Ahọluigbagán lọ yigbe to afọdopolọji, bọ Tischendorf he gọ́ na ayajẹ daho wlan to nukọnmẹ dọmọ: “Huhlọn Jiwheyẹwhe tọn ko na whẹndo [gbẹtọvi tọn] mítọn . . . Biblu Sinaiticus tọn, nado yin hinhọ́n he họnwun gblegede de na mí gando nuhe kandai nugbo Ohó Jiwheyẹwhe tọn yin go, podọ nado gọalọna mí nado yiavunlọna nugbo lọ gbọn gbesisọ-yinyin etọn didohia dali.”

Adọkunnu Biblu Tọn lẹ sọn Crimée

Weyọnẹntọ devo yin nùdego to bẹjẹeji he to adọkunnu Biblu tọn lẹ dín. Mẹnu wẹ ewọ yin? Owhe vude whẹpo Tischendorf do lẹkọwa Russie, Wesẹdotẹn Ahọluigba tọn lọ mọ nuzedonukọnnamẹ de he sẹhundaga sọmọ bọ e fọnjlodotena ahọluigbagán lọ bo hẹn weyọnẹntọ lẹ sọn adà Europe tọn lẹpo mẹ nado wá Russie. Avò vò yé tlala. Alọnuwe-hihia susugege po nuyizan devo lẹ po yin bibẹpli do nukọn yetọn. Nubẹpli enẹ bẹ sọha he hẹnmẹ jọsi nuyizan 2 412 tọn hẹn, to ehe mẹ alọnuwe-hihia po owe-hihá po 975 tin te. Alọnuwe-hihia Biblu tọn 45 he ko tin-to-aimẹ jẹnukọnna owhe kanweko aotọ tin to yé mẹ. Dile ehe tlẹ taidi nuhe ma yọ́n yise do sọ, diblayin alọnuwe-hihia ehe lẹpo wẹ yin bibẹpli gbọn dawe dopo gee dali he nọ yin Abraham Firkovich, heyin weyọnẹntọ Karaïte de he ko tindo owhe 70 linlán to whenẹnu! Ṣigba, mẹnu wẹ yin Karaïte lẹ?b

Whẹho ehe fọnjlodotena ahọluigbagán lọ titengbe. Russie ko gbloada na dogbó etọn lẹ nado sọgan bẹ agbegbe he tin to gandudomẹji otò devo tọn glọ dai lẹ hẹn. Ehe zọ́n bọ ahọluigba lọ bẹ pipli akọ̀ tọn yọyọ lẹ hẹn. E taidi dọ Juvi wẹ yin mẹhe nọ nọ̀ agbegbe whanpẹnọ Crimée tọn ji to Ohù Yuu tó lẹ, ṣigba aṣa yetọn lẹ taidi Turquie-nu lẹ tọn podọ ogbè he yé nọ dó sẹpọ ogbè Tartare lẹ tọn. Juvi he yin hinhẹn yì kanlinmọgbenu to Babilọni to vasudo Jelusalẹm tọn godo to 607 J.W.M. lẹ wẹ yin tọgbo Karaïte ehelẹ tọn. Ṣigba, to vogbingbọnmẹ na Ju labbinu lẹ, Karaïte lẹ gbẹ́ Talmud dai bo zinnudo Owe-wiwe hihia ji. Karaïte Crimée tọn lẹ to jejeji nado do kunnudenu lẹ hia ahọluigbagán dọ yé gbọnvona Ju labbinu lẹ, bo gbọnmọ dali yin pinpọ́n taidi pipli he gbọnvo de. Gbọn alọnuwe-hihia hohowhenu tọn he Karaïte lẹ tindo lẹ hinhẹnwa dali, yé lẹndọ ehe na gọalọna yé nado dohia dọ yé yin kúnkan Ju he sẹtẹn yì Crimée to kanlinmọgbenuninọ Babilọni tọn godo lẹ tọn.

To whenuena Firkovich jẹ kandai po alọnuwe-hihia hohowhenu tọn lẹ po dín ji, e bẹjẹeji to Chufut-Kale heyin lẹdo osó tọn de to Crimée. Whẹndo debọdo-dego Karaïte lẹ tọn wẹ ko nọ̀ bosọ basi sinsẹ̀n to ohọ̀ pẹvi ehelẹ he yin awuwlena do osó mẹ lẹ mẹ. Karaïte lẹ ma nọ ze vọkan Owe-wiwe tọn he ko dohó he mẹ oyín Jiwheyẹwhe tọn, Jehovah sọawuhia te lẹ dlan gbede, na yé nọ pọ́n nuyiwa mọnkọtọn hlan taidi sisi matindo na onú wiwe wutu. Alọnuwe-hihia lọ lẹ nọ yin bibẹ po sọwhiwhe po do zínhọ pẹvi de mẹ he nọ yin yiylọdọ geniza, ehe zẹẹmẹdo “nọtẹn whiwhla” to Heblugbe mẹ. Na Karaïte lẹ tindo sisi sisosiso na oyín Jiwheyẹwhe tọn wutu, mẹde ma nọ yawu doalọ owe ayú tọn enẹlẹ go.

Kọ́gudu he ko ṣinyọ́n geniza lọ lẹ ji to owhe kanweko susu lẹ gblamẹ ma hẹn Firkovich gbọjọ gba, kakatimọ e yí sọwhiwhe do keje lẹdo whiwhla lọ lẹ pọ́n. To geniza dopo mẹ, e mọ alọnuwe-hihia he diyin owhe 916 W.M. tọn lọ. Alọnuwe-hihia ehe he yin yiylọdọ Codex de Saint-Pétersbourg des derniers prophètes (Alọnuwe Saint-Pétersbourg Yẹwhegán Godotọ lẹ tọn) yin dopo to vọkan Owe-wiwe Heblu tọn he dẹn-to-aimẹ hugan he tin lẹ mẹ.

Firkovich tẹnpọn bo pli sọha susugege alọnuwe-hihia lẹ tọn, podọ to 1859 e basi dide nado ze nubẹpli daho etọn donukọnna Wesẹdotẹn Ahọluigba tọn. To 1862, Alexandre II họ̀ alọnuwe-hihia lọ lẹ na wesẹdotẹn lọ yin 125 000 rouble, yèdọ akuẹ he yinukunkẹ taun to whenẹnu. To ojlẹ enẹ mẹ, akuẹ he nọ tin to agbá wesẹdotẹn lọ blebu tọn mẹ to owhe dopo gblamẹ ma hugan 10 000 rouble! Alọnuwe-hihia he yin hihọ̀ lọ lẹ bẹ Codex de Leningrad (B 19^A) he diyin lọ hẹn. E ko tin-to-aimẹ sọn 1008 gbọ́n podọ vọkan blebu Owe-wiwe Heblu tọn he ko dẹn-to-aimẹ hugan he tin to aihọn mẹ wẹ e yin. Weyọnẹntọ dopo dọ dọ “e yọnbasi dọ [e ni yin] alọnuwe-hihia Biblu tọn titengbe hugan lọ, na e gọalọ nado wleawuna suhugan zinjẹgbonu dodinnanu Biblu Heblugbe egbezangbe tọn lẹ tọn.” (Pọ́n apotin he zọnhẹ hosọ ehe.) To owhe 1862 enẹ dopolọ mẹ, Codex Sinaiticus Tischendorf tọn yin zinzinjẹgbonu bo mọ pipà yí lẹdo aihọn pé.

Hinhọ́n Gbigbọmẹ Tọn to Egbehe

Wesẹdotẹn he nọ yin yiylọdọ Wesẹdotẹn Otò Russie tọn todin yin dopo to wesẹdotẹn he bẹ alọnuwe-hihia hohowhenu tọn hẹn hugan lẹ mẹ to aihọn mẹ.c Nado do whenuho Russie tọn hia, yinkọ wesẹdotẹn lọ tọn ko yin didiọ whla ṣinawe to owhe kanweko awe gblamẹ. Dopo to yinkọ he yin yinyọnẹn ganji lẹ mẹ wẹ Wesẹdotẹn Daho Saltykov-Shchedrin tọn. Dile etlẹ yindọ hunyanhunyan owhe kanweko 20tọ tọn ma nọma hẹn onú delẹ gble to wesẹdotẹn lọ mẹ, alọnuwe-hihia etọn lẹ lùn wẹkẹ whàn awe lẹ po mẹgbeyinyan Leningrad tọn po tọ́n. Nawẹ alọnuwe-hihia enẹlẹ nọ hẹn ale wá na mí gbọn?

Alọnuwe-hihia hohowhenu tọn lẹ wẹ yin dodonu dejidego he ji lẹdogbedevomẹ egbezangbe Biblu tọn susu sinai do. Yé nọ hẹn ẹn yọnbasi na ahundoponọ he to nugbo dín lẹ nado tindo lẹdogbedevomẹ Owe-wiwe tọn he sọgbe hugan. Codex Sinaiticus po Leningrad po gọalọ taun nado basi lẹdogbedevomẹ Les Saintes Écritures—Traduction du monde nouveau tọn, he Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ zinjẹgbonu bo detọ́n to blebu mẹ to Glẹnsigbe mẹ to 1961. Di apajlẹ, Biblia Hebraica Stuttgartensia po Biblia Hebraica Kittel tọn po, he yin yiyizan gbọn Wedegbẹ́ Lẹdogbedevomẹ Biblu Aihọn Yọyọ tọn dali, sinai do Codex de Leningrad ji bo yí Tetlaglamu, kavi oyín Jiwheyẹwhe tọn zan whla 6 828 to kandai dowhenu tọn lọ mẹ.

Biblu hiatọ vude poun wẹ yọ́n ahọ́ he yé dù do wesẹdotẹn Saint-Pétersbourg tọn enẹ po alọnuwe-hihia etọn lẹ po, ehe delẹ to yé mẹ tindo yinkọ hoho tòdaho lọ tọn he yin Leningrad. Ṣogan, mẹhe mí duahọdo hugan wẹ yin Dowatọ Biblu tọn, Jehovah, mẹhe nọ na mí hinhọ́n gbigbọmẹ tọn. Nuhe zọ́n niyẹn bọ psalm-kantọ lọ vẹ̀ ẹ dọmọ: “Do hinhọ́n towe po nugbo towe po hlan gbonu: na yé ni yin alihiamẹtọ ṣie.”—Psalm 43:3.

[Nudọnamẹ odò tọn]

[Apotin to weda 13]

OYÍN JIWHEYẸWHE TỌN YIN YINYỌNẸN BOSỌ YIN YIYIZAN

To nuyọnẹn etọn mẹ, Jehovah hẹn ẹn diun dọ Ohó etọn, Biblu, yin hihọ́-basina kakajẹ egbehe. Azọ́n sinsinyẹn wekantọ lẹ tọn to owhe lẹ gblamẹ gọalọ taun nado basi-hihọ́na Biblu. Mẹhe wazọ́n po sọwhiwhe po hugan to yé mẹ lẹ wẹ yin Massorète lẹ, yèdọ wekantọ Heblu tọn azọ́nyọnẹntọ lẹ he wazọ́n sọn owhe kanweko ṣidopotọ jẹ aotọ W.M. Heblu hohowhenu tọn nọ yin kinkàn matin wekun asi lẹ. Dile owhe lẹ to yìyì, ehe zọ́n bọ owù lọ to jijideji nado hẹn aliho hogbe yiylọ tọn he sọgbe bu na Alamaiki-gbè to otẹn yí sọn Heblugbe si wutu. Massorète lẹ wleawuna aliho nukinkan wekun asi lẹ tọn de he yé yidogọna kandai Biblu tọn nado do hogbe yiylọ Heblugbe tọn he sọgbe hia.

Na taun tọn, aliho nukinkan wekun asi Massorète lẹ tọn to Codex de Leningrad mẹ dohia dọ Tetlaglamu lọ, yèdọ wekun asu Heblu tọn ẹnẹ he nọtena oyín Jiwheyẹwhe tọn lọ lẹ, sọgan yin yiylọ taidi Yehwah’, Yehwih’, po Yeho·wah’ po. “Jehovah” wẹ yin yiylọ yinkọ lọ tọn heyin yinyọnẹn gbayipe hugan todin. Hogbe he họnwun de wẹ oyín Jiwheyẹwhe tọn yin ehe Biblu kantọ lẹ po omẹ hohowhenu tọn devo lẹ po jẹakọ hẹ. To egbehe, oyín Jiwheyẹwhe tọn yin yinyọnẹn bosọ nọ yin yiyizan gbọn gbẹtọ livi susu lẹ dali, he yigbe dọ ‘Jehovah wẹ Gigogán to wẹkẹ lẹpo ji.’—Psalm 83:18.

[Yẹdide to weda 10]

Abò alọnuwe-hihia lẹ tọn to Wesẹdotẹn Otò tọn lọ mẹ

Yẹdide awe lẹ: National Library of Russia, St. Petersburg

[Yẹdide to weda 11]

Ahọluigbagán-yọnnu Cathérine II

[Yẹdide lẹ to weda 11]

Konstantin von Tischendorf (to ṣẹnṣẹn) po Ahọluigbagán Russie tọn Alexandre II po

[Yẹdide to weda 12]

Abraham Firkovich

[Asisa Yẹdide tọn to weda 10]

[Asisa Yẹdide tọn to weda 11]

Cathérine II: National Library of Russia, St. Petersburg; Alexandre II: Sọn owe lọ Spamers Illustrierte Weltgeschichte, Leipzig, 1898 mẹ