Yẹwhenọ Daho He Gblewhẹdo Jesu

TO Novembre 1990, dile gbẹtọ lẹ to azọ́nwa to jipa de po ali de po ji to fihe dẹ̀n do hùwaji Tòdaho Hoho Jelusalẹm tọn na nudi kilomẹtlu dopo, yé mọ ojlofọndotenamẹnu de. Glepọ-hún de họ́ aga yọwhé hoho de tọn gbọn kosọ dali. Lẹdo lọ ko yin yiyizan taidi ṣiọditẹn sọn owhe kanweko tintan J.W.M. jẹ owhe kanweko tintan W.M. Na nugbo tọn, nuhe whenuho-kantọ dòkuntọ lẹ mọ to yọwhé lọ mẹ hẹn awujimẹ tlala.

Yọwhé lọ bẹ apotin 12 hẹn, he mẹ ohú mẹkuku lẹ tọn yin bibẹdo to whenuena yé ko nọ yọdò mẹ na nudi owhe dopo bọ agbasa yetọn ko yọ̀n godo. To apotin ohú tọn he yin pipà po yẹyi daho po de ji—yèdọ dopo to apotin whanpẹnọ hugan he ko yin mimọ pọ́n lẹ mẹ—yinkọ lọ yin winwlan dọ Yehosef bar Caiapha (Joseph visunnu Kaifa tọn).

Kunnudenu dohia dọ ehe sọgan ko yin yọdò yẹwhenọ daho he deanana whẹdidọ titengbe hugan he ko yin bibasi to whenuho mẹ lọ tọn—enẹ wẹ Jesu Klisti tọn. Whenuho-kantọ Juvi lọ Josèphe dlẹnalọdo yẹwhenọ daho ehe taidi “Joseph, he nọ yin yiylọdọ Kaifa.” To Owe-wiwe mẹ, Kaifa wẹ e yin yiylọdọ poun. Naegbọn mí dona tindo ojlo to ewọ mẹ? Etẹwẹ whàn ẹn nado gblewhẹdo Jesu?

Whẹndo po Ninọmẹ Kaifa Tọn Po

Kaifa wlealọ hẹ viyọnnu yẹwhenọ daho devo he nọ yin Anna tọn. (Johanu 18:13) Tito kọndopọ enẹ tọn sọgan ko yin bibasi na owhe susu jẹnukọnna alọwle lọ, na whẹndo awe lẹ na ko jlo nado hẹn ẹn diun dọ kanṣiṣa dagbe wleawuna wẹ yé te. Ehe zẹẹmẹdo sọwhiwhe yíyí do gbeje todohukanji kúnkan tọn lẹ pọ́n nado mọ dọ hukan yẹwhenọduta tọn mẹ wẹ yé wá sọn nugbonugbo. E họnwun dọ whẹndo awe lẹ yin adọkunnọ bosọ yin omẹ nukundeji lẹ, podọ vlavo aigba dahodaho he yé tindo to lẹdo Jelusalẹm tọn mẹ lẹ wẹ hẹn yé wàdọkun. Matin ayihaawe, Anna tẹnpọn bo hẹn ẹn diun dọ ovisú etọn sọgodo tọn lọ na kọngbedopọ hẹ ẹ mlẹnmlẹn do whẹho tonudidọ tọn lẹ ji. E taidi dọ Anna po Kaifa po tin to hagbẹ klandovo nukundeji Sadusi lẹ tọn mẹ.—Owalọ lẹ 5:17.

To whenuena e yindọ whẹndo yẹwhenọ tọn he diyin taun de mẹ wẹ Kaifa wá sọn, e na ko plọn Owe-wiwe Heblu tọn lẹ po tadena yetọn po. E sọgan ko bẹ sinsẹ̀nzọn tẹmpli mẹ tọn etọn jẹeji to owhe 20-mẹvi yinyin mẹ, ṣigba mí ma yọ́n owhe nẹmu he e tindo to whenuena e lẹzun yẹwhenọ daho gba.

Yẹwhenọ Daho lẹ po Ogán Yẹwhenọ lẹ Tọn Po

To bẹjẹeji, yẹwhenọ daho lẹ nọ yin dide to aliho gududu tọn mẹ bo nọ sẹ̀n to gbẹwhenu yetọn lẹpo gblamẹ. Ṣigba to owhe kanweko awetọ J.W.M., Asmonéen lẹ hò ogántẹn yẹwhenọ daho tọn yí.a Hẹlodi Daho lọ wẹ nọ de yẹwhenọ daho lẹ bosọ nọ de yé sẹ sọn gánzinpo yetọn ji nado dohia hezeheze dọ ewọ wẹ paṣẹ do ogántẹn ehe ji. To nukọn mẹ, togán Lomunu he dugán to Juda lẹ hodo aliho nuyiwa tọn mọnkọtọn.

Nujijọ ehelẹ dekọtọn do awuwiwlena pipli de mẹ he Owe-wiwe ylọdọ “ogán yẹwhenọ lẹ tọn.” (Matiu 26:3, 4) Gbọnvona Kaifa, pipli ehe bẹ yẹwhenọ daho hoho, taidi Anna, he ko yin didesẹ sọn hukan ji ṣigba he gbẹsọ tindo tẹnmẹ-yinkọ lọ to ota lẹ hẹn. Pipli lọ sọ bẹ hẹnnumẹ sẹpọmẹ mẹhe to yẹwhenọ daho yin to alọnu po mẹhe ko yin wayi lẹ po tọn hẹn.

Lomunu lẹ jo whẹho anadenanu egbesọegbesọ tọn lẹ do alọmẹ na Juvi nukundeji lẹ, he bẹ ogán yẹwhenọ lẹ tọn hẹn. Ehe hẹn gandudu Lomu tọn penugo nado deanana ayimatẹn lọ bo mọ takuẹ lẹ yí sọn finẹ do ganmẹ-ganmẹ matin awhànfuntọ susu didohlan. Gandudu Lomu tọn nọ donukun sọn sinsẹ̀ngán Ju lẹ si nado hẹn nulẹ do titoji bo nọgodona alenu etọn lẹ. Togán Lomu tọn lẹ ma yiwanna nukọntọ Ju tọn lẹ sọmọ, podọ nukọntọ ehelẹ lọsu ma nọ hùnhomẹ do aṣẹpipa Lomu tọn go. Ṣigba na dagbe yemẹpo tọn wutu, yé dona kọngbedopọ na gandudu lọ nido hẹnai.

To azán Kaifa tọn gbè, yẹwhenọ daho wẹ yin nukọntọ Ju lẹ tọn to tonudidọ-liho. Anna yin dide do ogántẹn ehe mẹ gbọn Quirinius, togán Silia tọn he yin Lomunu de dali to owhe 6 kavi 7 W.M. Aṣa Labbi lẹ tọn dohia dọ whẹndo nukundeji Ju he to nukọntọ yin lẹ tọn yin yinyọnẹn na nukunkẹn, mẹnukuntahopọn, kọgbidinamẹ, po danuwiwa yetọn po. Wekantọ dopo de linlẹn lọ tọ́n dọ taidi yẹwhenọ daho, Anna na hẹn ẹn diun dọ ovisú etọn “yawu yin zizedaga to aṣẹpipa tẹmpli tọn mẹ; to popolẹpo mẹ, lehe ogántẹn Kaifa tọn yiaga sọ, mọ wẹ e na yọn-na-yizan na Anna do niyẹn.”

Valerius Gratus, togán Jude tọn, de Anna sọn ogántẹn etọn mẹ to gblagbla owhe 15 W.M. mẹ. Omẹ atọ̀n devo lẹ, he mẹ visunnu Anna tọn dopo tin te, dugán debọdo-dego taidi yẹwhenọ daho na ojlẹ kleun de. Kaifa lẹzun yẹwhenọ daho to owhe 18 W.M. Pọntiu Pilati, he yin dide taidi togán Jude tọn to owhe 26 W.M., hẹn ẹn do ogántẹn ehe mẹ to owhe ao he Pilati do dugán lẹpo gblamẹ. Ojlẹ he Kaifa yizan to ogántẹn etọn mẹ bẹ lizọnyizọn Jesu tọn po bẹjẹeji yẹwhehodidọ devi etọn lẹ tọn po hẹn. Ṣigba Kaifa jẹagọdo owẹ̀n Klistiani tọn lọ.

Budisi Jesu, Budisi Lomu

Kaifa yí Jesu do mọ bẹwlu hẹnwatọ owùnọ de. Jesu jẹagọdo zẹẹmẹ he sinsẹ̀ngán lẹ basi do osẹ́n Gbọjẹzan tọn lẹ ji podọ e yàn ajọwatọ lẹ po akuẹdiọtọ lẹ po jẹgbonu sọn tẹmpli mẹ, bo dọ dọ yé ko yí nọtẹn lọ do basi “odò ajotọ lẹ tọn de.” (Luku 19:45, 46) Whenuho-kantọ delẹ dọ dọ whédo Anna tọn wẹ tindo ahi tẹmpli mẹ tọn enẹlẹ—vlavo enẹ yin dopo to nuhe zọ́n bọ Kaifa tẹnpọn nado bọnùdo na Jesu lẹ mẹ. To whenuena ogán yẹwhenọ lẹ tọn do awhàngán lẹ hlan nado wle Jesu, hodidọ etọn lẹ hẹn awuji yé sọmọ bọ yé lẹkọ asigbá-alọgbá.—Johanu 2:13-17; 5:1-16; 7:14-49.

Lẹnnupọndo nuhe jọ to whenuena sinsẹ̀ngán Ju lẹ sè dọ Jesu ko fọ́n Lazalọsi sọnku ji. Wẹndagbe Johanu tọn na linlin dọmọ: “Ogán yẹwhenọ lẹ tọn, po Falesi lẹ po, ylọpli, bo dọmọ, Etẹ wà wẹ mí te? na dawe he to ohia susu basi. Eyin mí jo e do, omẹ pó wẹ na yí ì sè: Lomutọ lẹ nasọ wá yí otẹn po akọta mítọn po ga.” (Johanu 11:47, 48) Tohodọtọ Ju lẹ tọn pọ́n Jesu hlan taidi mẹhe to aṣẹpipa nuzedai sinsẹ̀n tọn po titojininọ tòvi lẹ tọn he yé dona dogbè etọn na Pilati po zedo owù mẹ. Eyin hunyanhunyan de fọndote bọ Lomunu lẹ yí ì do mọ nuwiwa gufinfọn tọn, enẹ sọgan zọ́n bọ yé na dádo whẹho Ju lẹ tọn mẹ—yèdọ nuhe Tohodọtọ Ju lẹ tọn jlo nado dapana to aliho lẹpo mẹ.

Dile etlẹ yindọ Kaifa ma sọgan mọ́n dọ Jesu wà azọ́n jiawu lẹ, ewọ ma yí yise zan gba ṣigba e tẹnpọn nado hẹn yindidi po aṣẹpipa etọn po go. Nawẹ ewọ sọgan kẹalọyi dọ Lazalọsi yin finfọnsọnku gbọn? Taidi Sadusi de, Kaifa ma tindo yise to fọnsọnku mẹ gba!—Owalọ lẹ 23:8.

Kanyinylan Kaifa tọn họnwun pete to whenuena e dọna gandutọgbẹ́ etọn lẹ dọmọ: “Mì ma . . . lẹndọ, e jẹna mí dọ omẹ dopo ni kú na gbẹtọ lẹ, na akọta pete ma nado dọ̀n.” Kandai lọ yidogọ dọ: “E dọ ehe, e ma yin na ede gba: ṣigba le e yin yẹwhenọ daho to owhe lọ mẹ, e dọ dọdai dọ Jesu na kú na akọta lọ; e ma yin na akọta lọ kẹdẹ, ṣigba dọ e nido bẹ ovi Jiwheyẹwhe tọn lẹ pli do dopo, he yè vúnvún pé lẹ. Mọwẹ sọn azán lọ gbè wẹ yé ko yí hónamẹ na yé nido hù [Jesu].”—Johanu 11:49-53.

Kaifa lọsu ma yọ́n zẹẹmẹ gigọ́ nuhe e dọ lẹ tọn. Na ewọ tin to otẹn yẹwhenọ daho tọn mẹ wutu, e dọ dọdai nugbo.b Okú Jesu tọn na hẹn ale wá—ṣigba e ma yin na Ju lẹ kẹdẹ gba. Okú avọ́sinsan etọn tọn na hẹn ẹn yọnbasi nado tún gbẹtọvi lẹpo dote sọn kanlinmọgbenu ylando po okú po tọn.

Sébibla Mẹhuhu Tọn De

Ogán yẹwhenọ Ju lẹ tọn po sunnu mẹho lẹ po pli to owhé Kaifa tọn gbè nado dọhodo lehe yé na wle Jesu bo hù i gbọn ji. E taidi dọ yẹwhenọ daho lọ doalọ to hodidọ hẹ Juda Iskaliọti do akuẹ he e na yí nado de Jesu hia ji mẹ. (Matiu 26:3, 4, 14, 15) Nalete, mẹdopo poun hùhù ma ko pé nado jẹ yanwle kanyinylan Kaifa tọn lẹ kọ̀n gba. “Ogán yẹwhenọ lẹ tọn, yí hónamẹ na yé nido hù Lazalọsi ga; na ewọ tọn wutu Ju susu do . . . yí Jesu sè.”—Johanu 12:10, 11.

Malkọs, afanumẹ Kaifa tọn, tin to gbẹtọgun bẹwlunọ he yin didohlan nado wle Jesu lọ mẹ. To whenuena Jesu yin wiwle, e yin hinhẹn yì Anna dè nado yin hokanse jẹnukọn podọ to enẹgodo yì Kaifa dè, mẹhe ko ylọ sunnu mẹho Ju lẹ pli nado dawhẹ zánhomẹ tọn he ma sọgbe hẹ osẹ́n de.—Matiu 26:57; Johanu 18:10, 13, 19-24.

Kaifa ma hònúpla to whenuena kunnudetọ lalonọ lẹ gboawupo nado kọngbedopọ to kunnudide yetọn sọta Jesu mẹ gba. Yẹwhenọ daho lọ yọ́n pọndohlan séblatọ-gbẹ́ etọn lẹ tọn gando mẹdepope he ylọ ede dọ Mẹssia go. Enẹwutu e kanhose Jesu nado yọnẹn eyin ewọ sọalọakọ́n dọ emi wẹ Mẹssia lọ. Jesu gblọn dọ whẹsadokọnamẹtọ emitọn lẹ na mọ emi “sinai to adusilọ huhlọn tọn mẹ, bosọ ja to aslọ olọn tọn lẹ ji.” To nugbonọ-yinyin nukunta tọn didohia mẹ, “yẹwhenọ daho tlẹ́n awugbó etọn lẹ, bo dọmọ, E zánnu: etẹ mí sọ to kunnudetọ lẹ dín na dinvie?” Tohodọtọ Ju lẹ tọn kọngbedopọ dọ Jesu jẹna okú.—Matiu 26:64-66.

Owhẹ̀ okú tọn lẹ dona yin alọkẹyi gbọn Lomunu lẹ dali. Taidi hoyidọtọ to yewlẹ po Ju lẹ po ṣẹnṣẹn, Kaifa wẹ na ko ze whẹho lọ donukọnna Pilati. To whenuena Pilati tẹnpọn nado tún Jesu dote, vlavo Kaifa tin to pọmẹ hẹ ogán yẹwhenọ lẹ tọn he dawhá dọmọ: “Whe e do [yatin] go! Whe e do [yatin] go!” (Johanu 19:4-6) E yọnbasi dọ Kaifa dotuhomẹna gbẹtọgun lọ nado biọ dọ hlọnhutọ de ni yin tuntundote do otẹn Jesu tọn mẹ bosọ tin to ogán yẹwhenọ lẹ tọn mẹ he gbọn yẹnuwiwa dali lá dọmọ: “Míwlẹ ma tindo ahọlu de, adavo Sesali.”—Johanu 19:15; Malku 15:7-11.

Kaifa gbẹ́ kunnudenu he gando fọnsọnku Jesu tọn go lẹ dai. E diọnukunsọ Pita po Johanu po gọna Stefani to godo mẹ. Kaifa sọ nagbè Saulu nado wle Klistiani depope he ewọ sọgan mọ to Damasku. (Matiu 28:11-13; Owalọ lẹ 4:1-17; 6:8–7:60; 9:1, 2) Ṣigba, to gblagbla owhe 36 W.M. mẹ, Kaifa yin didesẹ sọn ogántẹn etọn mẹ gbọn Vitellius, togán Silia tọn he yin Lomunu de dali.

Kandai Ju tọn lẹ ma na linlin dagbe gando whẹndo Kaifa tọn go. Di apajlẹ, Talmud Babilọni tọn wule dọmọ: “Dindọn hlan yẹn na whédo Hanin [Anna] tọn wutu, dindọn hlan yẹn na nuglọ-hodidọ,” kavi “mẹhẹngble yetọn lẹ wutu.” Mẹsusu lẹndọ lewuwu ehe to alọdlẹndo “opli nuglọ tọn lẹ [he lẹndai etọn yin] nado wleawuna nuyiwa kọgbidinamẹ tọn lẹ.”

Nuhe Mí Sọgan Plọn sọn Gbẹzan Kaifa Tọn Mẹ

Weyọnẹntọ de basi zẹẹmẹ yẹwhenọ daho lẹ tọn taidi sunnu “huhlọnnọ, zinzintọ, po nugopetọ lẹ po—podọ vlavo goyitọ lẹ.” Goyiyi glọnalina Kaifa nado kẹalọyi Mẹssia lọ. Enẹwutu e ma dona nọ paṣa mí eyin gbẹtọ lẹ gbẹ́ owẹ̀n Biblu tọn dai to egbehe. Mẹdelẹ ma tindo ojlo to nugbo Owe-wiwe tọn mẹ sọmọ nado jo nuyise yetọn he yé yiwanna taun lẹ do. Mẹdevo lẹ sọgan mọ dọ e ko de yé pò gbau nado lẹzun wẹndagbe látọ tata lẹ. Podọ nujinọtedo Klistiani tọn lẹ nọ yàn mẹhe yin nugbomadọtọ kavi nukunkẹnnọ lẹ dogbé.

Taidi yẹwhenọ daho, Kaifa sọgan ko gọalọna Juvi hatọ etọn lẹ nado kẹalọyi Mẹssia lọ, ṣigba ojlo zogbe tintindo na ogántẹn hẹn ẹn nado gblewhẹdo Jesu. E taidi dọ nukundiọsọmẹ enẹ zindonukọn kakajẹ whenue Kaifa yin didi do yọdò etọn mẹ. Kandai walọyizan etọn tọn dohia dọ e ma yin ohú mítọn lẹ kẹdẹ wẹ nọ gbọṣi aimẹ to okú mítọn godo gba. Gbọn nuyiwa mítọn lẹ dali, mí nọ basi oyín tẹgbẹ tọn de na míde to Jiwheyẹwhe dè, vlavo do oylan ji kavi do dagbe ji.

[Nudọnamẹ Odò Tọn]

[Yẹdide to weda 10]

Joseph visunnu Kaifa tọn

[Yẹdide to weda 10]

Apotin ohú tọn he yin mimọ to agọe lọ

[Asisa Yẹdide tọn]

Ossuary, inscription, and cave in background: Courtesy of Israel Antiquities Authority