Ali Lomu Tọn lẹ—Alọdlẹndonu Hlan Anazọnwiwa Hohowhenu Tọn

ANAZỌ́N Lomu tọn he pò to ote tẹwẹ jiawu hugan? Be Aihundatẹn Daho, he gbakija etọn gbẹ́ tin to Lomu wẹ hiẹ na dọ ya? Eyin mí na dlẹnalọdo anazọ́n Lomu tọn he ko dẹn-to-aimẹ hugan kavi he ko yinuwado whenuho ji, be mí dona lẹnnupọndo ali etọn lẹ ji.

E ma yin agbàn po awhànpa lẹ po kẹdẹ wẹ ko gbọ̀n ali daho Lomu tọn lẹ ji gba. Dodinnanutọ Romolo A. Staccioli dọ dọ ali lọ lẹ yin yiyizan nado “hẹn linlẹn, nuyiwadomẹji anazọnwiwa tọn lẹ, tamẹnuplọnmẹ gọna sinsẹ̀n-nuplọnmẹ lẹ gbayipe,” ehe bẹ sinsẹ̀n-nuplọnmẹ Klistiani tọn lẹ hẹn ga.

To hohowhenu, ali Lomu tọn lẹ nọ yin pinpọnhlan taidi oflinnu de. To owhe kanweko lẹ gblamẹ, Lomunu lẹ basi ali he ján biọ yede mẹ lẹ he to popolẹpo mẹ dite sọ kilomẹtlu 80 000 do lẹdo he wá lẹzun nuhe hugan otò 30 todin mẹ.

Ali daho ayidego tọn tintan he yin bibasi wẹ Ali Appian tọn. E nọ yin pinpọnhlan taidi ali he sẹhundaga hugan to Lomu, bo tọ́n jẹ Brundisium (he nọ yin yiylọdọ Brindisi todin), bato-glintẹn he gbẹtọ lẹ nọ gbọ̀n yì Whèzẹtẹn. Yinkọ ali lọ tọn wá sọn yinkọ awhàngán Lomu tọn he bẹ ali lọ bibasi jẹeji to nudi owhe 312 J.W.M., yèdọ Appius Claudius Caecus tọn mẹ. Ali Salaria po Flaminia tọn po sọ tọ́n jẹ Lomu, podọ awe lẹ yì whèzẹtẹn sẹpọ Ohù Adriatique tọn, bo hẹn ẹn yọnbasi nado yì otò Balkan tọn lẹ mẹ gọna lẹdo tọ̀sisa Rhin po Danube po tọn lẹ mẹ. Ali Aurelia yì agewaji sẹpọ Gaule po Lopo Ibérique lẹ tọn po, podọ Ali Ostiensis yì Ostia, bato-glintẹn he Lomunu lẹ yiwanna hugan nado basi gbejizọnlin yì podọ sọn Aflika.

Anazọ́n Daho Hugan Lomu Tọn

Ali yin nujọnu na Lomunu lẹ whẹpo yé tlẹ do jẹ ali yọyọ lẹ basi ji. Tòdaho lọ yin didoai do fihe ali hohowhenu tọn lẹ pli te to fidopo he aigba fọ́npó to Tọ̀sisa Tibre tọn he ma siso lọ mẹ te. Sọgbe hẹ kandai hohowhenu tọn lẹ, nado jla ali hoho lẹ do, Lomunu lẹ hodo apajlẹ Carthage-nu lẹ tọn. Ṣigba e yọnbasi taun dọ apajlẹ ali bibasi Étrusque lẹ tọn wẹ Lomunu lẹ hodo. Gbakija ali yetọn lẹ tọn gbẹ́ tin-to-aimẹ jẹ egbehe. Humọ, jẹnukọnna ojlẹ Lomunu lẹ tọn, ali susu he ji gbejizọnlin nọ yin bibasi gbọ̀n whẹwhẹ tin to lẹdo lọ mẹ. Ehelẹ sọgan ko nọ yin yiyizan nado plan kanlin lẹ sọn amàdutẹn de jẹ devo. Ṣigba, gbejizọnlin bibasi gbọ̀n ali lọ lẹ ji nọ vẹawu na yé nọ gọ́ na afínfín to akú whenu bosọ nọ gọ́ na ogbọ̀n to jikun whenu. Ali hoho ehelẹ ji wẹ Lomunu lẹ nọ saba basi ali yọyọ yetọn lẹ do.

Ali Lomu tọn lẹ nọ yin dide po sọwhiwhe po bo nọ yin bibasi ganji nado ló, bo yọn-na-yizan, bosọ yọnwhanpẹ. Ali gbòplá kleunkleun lẹ nọ yin bibasi nado tọ́n jẹ ali devo lẹ ji, ehe zọ́n bọ ali susu tindo aliklan he yì tlọlọ sọn fide jẹ fidevo. Ṣigba, ali lọ lẹ nọ saba yin bibasi sọgbe hẹ ninọmẹ aigba lọ tọn. To pópló lẹ po osó lẹ po ji, anazọ́nwatọ Lomunu lẹ de ali yetọn lẹ gbọ̀n ṣẹnṣẹn osó lẹ tọn mẹ pannukọn owhè, to fihe e yọnbasi te. Aliho he mẹ ali ehelẹ yin bibasi te nọ de owù he ninọmẹ aimẹ tọn ylankan nọ hẹnwa lẹ pò na mẹhe nọ zingbejizọnlin gbọ̀n yé ji lẹ.

Nawẹ Lomunu lẹ nọ basi ali yetọn lẹ gbọn? Aliho voovo lẹ wẹ yin yiyizan, ṣigba mí na gbadopọnna nuhe dodinnanu dòkunkun tọn dohia lẹ.

Yẹdide ali lọ tọn nọ yin bibasi jẹnukọn. Azọ́n ehe nọ yin didena aigba-jlẹtọ ojlẹ lọ tọn lẹ. Enẹgodo, azọ́n sinsinyẹn dòkunkun tọn nọ yin wiwà gbọn awhànfuntọ lẹ, pakanọ lẹ, kavi kanlinmọ lẹ dali. Odò voovo awe nọ yin kùnkùn. Yé nọ dẹn do yedelẹ e whè gbau na mẹtlu 2,4; ṣigba to paa mẹ na mẹtlu 4 bo tlẹ sọ nọ hugan mọ to agọ̀lilẹ lẹ mẹ. Ali he ko yin tadona sọgan gblo sọ mẹtlu 10, gọna afọgbọntẹn to adà awe lẹ ji. Aigba he tin to odò awe lọ lẹ ṣẹnṣẹn nọ yin kùnkùn bo nọ wá lẹzun odò daho. Eyin yé jẹ aigba sinsinyẹn ji, odò lọ nọ yin súsú po onú voovo atọ̀n kavi ẹnẹ po. Onú tintan sọgan yin osé dahodaho lẹ. Enẹgodo okẹ́n kavi zannu flala lẹ nọ yì e mẹ. Bọdo ehe go, zannu flinflin lẹ nọ yin kinkọ̀n do ota etọn.

Zannu kanṣankanṣan lẹ wẹ nọ yin mimọ to nukunmẹ ali Lomu tọn delẹ tọn ji. Etomọṣo, ali ehelẹ wẹ nọ dọ̀n ayidonugo mẹhe nọgbẹ̀ to whenẹnu lẹ tọn. Zannu osé tọn dahodaho flala lẹ, he nọ saba yin mimọ to lẹdo lọ mẹ lẹ wẹ nọ yin yiyizan na nukunmẹ ali lọ lẹ tọn. Ali lọ lẹ nọ yiaga vude to ṣẹnṣẹn nado hẹn ẹn yọnbasi na jikun-sin nado sà sọn ṣẹnṣẹn ali lọ tọn do osin-whín lẹ mẹ. Anazọ́n ehe ko yidogọna dolilo ali lọ lẹ tọn bosọ hẹn ẹn yọnbasi na delẹ nado pò to aimẹ kakajẹ egbehe.

To nudi owhe 900 to whenuena Ali Appian tọn yin tadona godo, whenuho-kàntọ Byzantin tọn, Procopius, dlẹnalọdo e taidi “nujiawu.” E wlanwe gando zannu flala he to nukunmẹ na ali lọ lẹ go dọmọ: “Mahopọnna ojlẹ susu he ko juwayi po agbànhẹnnu susu he nọ gbọ̀n yé ji egbesọegbesọ po, awusọhia yetọn ma diọ, mọjanwẹ whanpẹ yetọn masọ kupẹ́ do niyẹn.”

Nawẹ ali ehelẹ yin bibasi gbọ̀n aliglọnnamẹnu jọwamọ tọn lẹ, taidi tọ̀sisa lẹ ji gbọn? Aná lẹ yin dopo to nuhe yin yiyizan lẹ mẹ, ehe delẹ gbẹ́ pò to aimẹ bo do nugopipe vonọtaun anazọnwiwa Lomunu hohowhenu tọn lẹ tọn hia. Osin-whín he yin bibasi to kọndopọ mẹ hẹ ali Lomu tọn lẹ sọgan nọma yin yinyọnẹn ganji, ṣigba yé sinyẹnawu nado basi titengbe eyin mí lẹnnupọndo azọ́nyinyọnẹn po azọ́nwanu he tin-to-aimẹ to whenẹnu lẹ po ji. Owe alọdlẹndonu tọn de dọmọ: “Anazọ́n Lomu tọn . . . tindo kọdetọn dagbe he nkọ ma ko yin tintindo to owhe kanweko susu lẹ gblamẹ.” Apajlẹ dopo wẹ ali Furlo tọn he yin dide gbọ̀n osó mẹ to Ali Flaminia tọn ji. Yigodo jẹ owhe 78 W.M., to whenuena azọ́nyọnẹntọ lẹ wleawu po sọwhiwhe po godo, odò he dite na mẹtlu 40, bo gblo na mẹtlu 5 bosọ yiaga na mẹtlu 5, yin kùnkùn gbọ̀n osó sinsinyẹn de mẹ lùntọ́n. Na nugbo tọn, nuwadotana he jiawu de wẹ ehe yin, titengbe eyin mí lẹnnupọndo azọ́nwanu he tin-to-aimẹ to whenẹnu lẹ ji. Ali mọnkọtọn bibasi yin dopo to azọ́n daho hugan he gbẹtọ lẹ wadotana to whenuho mẹ lẹ mẹ.

Gbejizọnlin Basitọ lẹ po Linlẹn He Yin Hinhẹn Gbayipe lẹ Po

Awhànfuntọ lẹ, ajọwatọ lẹ, yẹwhehodọtọ lẹ, saditọ lẹ, aihundatọ lẹ po avùnhotọ hohowhenu tọn lẹ po wẹ nọ yí ali ehelẹ zan. Afọzọ̀ntọ lẹ sọgan basi kilomẹtlu 25 jẹ 30 to gbèdopo. Gbejizọnlin basitọ lẹ sọgan mọ nudọnamẹ yí gando tedidi otò lẹ tọn go gbọn zannu nudọnamẹ tọn he tin to alitó lẹ pinpọn dali. Zannu gaa wunmẹ voovo ehelẹ, he nọ saba tin to loboto nọ yin didoai do mẹtlu 1 480 dẹn do devo—yèdọ nuhe Lomunu lẹ do nọ jlẹ tedidi gbejizọnlin yetọn tọn. Nọtẹn gbọjẹ tọn lẹ sọ nọ tin ga, fie gbejizọnlin basitọ lẹ sọgan diọ osọ́ yetọn lẹ, họ̀ núdùdù te kavi, to whedelẹnu, fie yé sọgan dọ́ jẹ wunkẹngbe. Delẹ to nọtẹn gbọjẹ tọn ehelẹ mẹ wá lẹzun tòpẹvi lẹ to godo mẹ.

Ojlẹ vude to jiji Klisti tọn godo, César Auguste bẹ tito-to-whinnu ali vivọjlado tọn de jẹeji. E de azọ́nwatọ lẹ nado penukundo ali dopo kavi humọ go. E do nuhe yin yinyọnẹn taidi miliarium aureum, zannu nudọnamẹ tọn gànvẹẹ tọn de ai do Tòplitẹn Lomu tọn mẹ. Zannu he ji wekun sisẹ́ lẹ yin kinkàn do ehe wẹ dohiagona vivọnu ali Lomu tọn lẹpo to Italie. Ehe mẹ wẹ hodidọ lọ, “Ali lẹpo wẹ planmẹ sọyi Lomu” wá sọn. Auguste sọ hẹn yẹdide ali ahọluigba Lomu tọn lẹpo tọn tin-to-aimẹ. E taidi dọ ali he yin bibasi lọ lẹ hẹn pekọwana nuhudo gbẹtọ lẹ tọn bosọ sọgbe hẹ nujinọtedo ojlẹ lọ tọn lẹ.

Gbejizọnlin basitọ hohowhenu tọn delẹ tlẹ nọ yí owe anademẹ tọn lẹ zan nado hẹn gbejizọnlin yetọn lẹ bọawu. Owe anademẹ tọn ehelẹ nọ bẹ nudọnamẹ lẹ hẹn taidi lehe gbọjẹtẹn lẹ dẹn do yede do gọna zẹẹmẹ alọgọ he tin-to-aimẹ to nọtẹn mọnkọtọn lẹ mẹ tọn. Nalete, owe anademẹ tọn lọ lẹ vẹahi, podọ taidi kọdetọn de mẹlẹpo ma sọgan yí yé zan.

Etomọṣo, Klistiani wẹndagbe-jlatọ lẹ ko basi gbejizọnlin susu yì fidindẹn lẹ. Taidi mẹhe nọgbẹ̀ to ojlẹ etọn mẹ lẹ, apọsteli Paulu nọ zìn gbejizọnlin gbọn ohù ji sọyi whèzẹtẹn-waji, na jẹhọn sinsinyẹn ohù ji tọn nọ gọalọna bato lẹ wutu. (Owalọ lẹ 14:25, 26; 20:3; 21:1-3) To ohù Méditerranée tọn ji, jẹhọn nọ yìn sọn whèyihọ to osun juin jẹ août tọn lẹ mẹ. Ṣigba eyin Paulu to gbejizọnlinzin jei whèyihọ-waji, e nọ saba gbọ̀n ali Lomu tọn lẹ ji. Gbọn aliho nuyiwa tọn ehe hihodo dali, Paulu basi tito gbejizọnlin mẹdehlan tọn etọn awetọ po atọ̀ntọ po tọn. (Owalọ lẹ 15:36-41; 16:6-8; 17:1, 10; 18:22, 23; 19:1)a To nudi owhe 59 W.M., Paulu zingbejizọnlin yì Lomu gbọ̀n Ali Appian tọn ji bo pé yisenọ hatọ etọn lẹ to Apiu Folomi, kavi Ahi Appius tọn mẹ, he dẹn na kilomẹtlu 74 do hùwaji-whèzẹtẹn Lomu tọn. Mẹdevo lẹ nọtepọn ẹn to gbọjẹtẹn Avatẹn Atọ̀ntọ tọn he dẹn na kilomẹtlu 14 do Lomu. (Owalọ lẹ 28:13-15) To nudi owhe 60 W.M., Paulu sọgan dọ dọ wẹndagbe lọ ko yin lilá “to aihọn lẹpo” he yin yinyọnẹn to whenẹnu mẹ. (Kọlọsinu lẹ 1:6, 23) Ali Lomu tọn lẹ yí adà de wà to enẹ hinhẹn yọnbasi mẹ.

Enẹwutu, ali Lomu tọn lẹ, ko do yede hia nado yin oflinnu jiawu he dẹn-do-aimẹ lẹ—podọ ehe ko gọalọ nado hẹn wẹndagbe Ahọluduta Jiwheyẹwhe tọn gbayipe.—Matiu 24:14.

[Nudọnamẹ Odò Tọn]

[Yẹdide to weda 14]

Zannu nudọnamẹ tọn Lomu tọn de

[Yẹdide to weda 15]

Ali de to Ostia hohowhenu tọn, Italie

Ali he agbànhẹnnu hohowhenu tọn lẹ hẹngble, Autriche

Apadewhe ali Lomu tọn de he tindo zannu nudọnamẹ tọn lẹ, Israël

Ali Appian tọn to Lomu

[Yẹdide to weda 16]

Gbakija yọdò lẹ tọn to Ali Appian tọn ji to gbonu Lomu tọn

Ali Furlo tọn he yin dide gbọ̀n osó mẹ to Ali Flaminia tọn ji, to lẹdo Marche tọn mẹ

[Yẹdide to weda 17]

Aná Tibère tọn to Ali Emilia tọn ji to Rimini, Italie

Paulu pé yisenọ hatọ etọn lẹ to Apiu Folomi, kavi Ahi Appius tọn mẹ

[Asisa Yẹdide tọn to weda 15]

Far left, Ostia: ©danilo donadoni/Marka/age fotostock; far right, road with mileposts: Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.