Be Biblu Dọ Nulẹpo Na Mí Gando Jesu Go Ya?

Be e sọgan yindọ Jesu ma kú to Gọlgọta dile Biblu dọ do, ṣigba bo gán wẹ ya? Be e yọnbasi dọ e wlealọ hẹ Malia Magdaleni bọ e jivi na ẹn wẹ ya? Kavi be mẹhe dabla bo gbẹ́ gbẹdudu wunmẹ lẹpo dai to whenuena e tin to aigba ji de wẹ e yin ya? Be e yọnbasi dọ nuhe e plọnmẹ delẹ gbọnvona nuhe mí hia to Biblu mẹ wẹ ya?

HOPÀDỌ mọnkọtọn lẹ gbayipe to owhe agọe tọn lẹ mẹ, podọ to aliho de mẹ, sinimọto po owe lẹ po wẹ zọ́n bọ yé do gbayipe sọmọ. Gbọnvona hopàdọ ehelẹ, owe po linlinwe susu po ko yin didetọn bọ yé sinai do owe he yin yiyidogọ kandai Biblu tọn he yin kinkàn sọn owhe kanweko awetọ jẹ atọ̀ntọ W.M. lẹ ji. Podọ mẹhe kàn yé lẹ sọalọakọ́n dọ nugbo he gando Jesu go bọ owe Wẹndagbe tọn lẹ ma donù yé go lẹ wẹ yé wlan. Be e yọnbasi dọ nuhe yé dọ lẹ ni yin nugbo ya? Be mí sọgan deji dọ Biblu dọ nugbo lẹpo na mí gando Jesu go ya?

Nado na gblọndo na kanbiọ enẹlẹ, e na yọ́n dọ mí ni gbadopọnna hosọ tangan atọ̀n delẹ. Tintan, mí dona yọ́n nudọnamẹ titengbe delẹ gando sunnu he kàn owe Wẹndagbe tọn lẹ go podọ whenue yé wàmọ; awetọ, mí dona yọ́n mẹhe magbe kandai gbọdo Owe-wiwe tọn lẹ tọn po lehe yé wàmọ do po; podọ atọ̀ntọ, mí dona yọ́n fie owe he yin yiyidogọ kandai Biblu tọn lọ lẹ wá sọn podọ lehe yé gbọnvona kandai gbọdo lẹ do.a

Whetẹnu Wẹ Owe-Wiwe Glẹki Tọn lẹ Yin Kinkàn, Podọ Gbọn Mẹnu lẹ Dali?

Sọgbe hẹ asisa nudọnamẹ tọn delẹ, Wẹndagbe Matiu tọn yin kinkàn to owhe ṣinatọ̀ntọ poun to okú Klisti tọn godo, enẹ wẹ to nudi owhe 41 W.M. Dile etlẹ yindọ weyọnẹntọ susu lẹndọ owhe enẹ godo wẹ e yin kinkàn, mẹlẹpo wẹ kọngbedopọ dọ owe he tin to Owe-wiwe Glẹki tọn mẹ lẹ yin kinkàn to owhe kanweko tintan W.M.

Mẹhe mọ gbẹwhenu Jesu tọn, okú po fọnsọnku etọn po lẹ gbẹ́ pò to ogbẹ̀ to whenẹnu; yé sọgan dọ eyin kandai owe Wẹndagbe tọn lẹ tọn yin nugbo kavi lala. Yé sọgan sọ de nuhe ma sọgbe delẹ gbà po awubibọ po. Weyọnẹntọ Biblu tọn de F. F. Bruce dọ dọ: “Dopo to onú titengbe yẹwhehodidọ apọsteli dowhenu tọn lẹ tọn lẹ mẹ wẹ jidide he yé tindo nado ganjẹ nuhe hosetọ lẹ yọnẹn go; yé ma nọ dọ poun dọ, ‘Mí yin kunnudetọ onú ehelẹ tọn’ gba, ṣigba yé sọ nọ dọ dọ, ‘Kẹdẹdile mìlọsu yọnẹn do’ (Owalọ lẹ 2:22).”

Mẹnu lẹ wẹ kàn Owe-wiwe Glẹki tọn lẹ? Delẹ to apọsteli 12 Jesu tọn lẹ mẹ tin to yé mẹ. Yewlẹ gọna mẹhe kàn Biblu devo lẹ, taidi Jakọbu, Juda, podọ vlavo Malku, to Jelusalẹm to azán Pẹntikọsti owhe 33 W.M. gbè whenue agun Klistiani tọn yin didoai. Mẹhe kàn Biblu lọ lẹpo, etlẹ yin Paulu, wẹ nọ kọngbedopọ pẹkipẹki hẹ hagbẹ anademẹtọ agun Klistiani dowhenu tọn, ehe bẹ apọsteli lẹ po mẹho he tin to Jelusalẹm lẹ po hẹn.—Owalọ lẹ 15:2, 6, 12-14, 22; Galatianu lẹ 2:7-10.

Jesu deazọ́nna hodotọ etọn lẹ nado hẹn azọ́n yẹwhehodidọ tọn po mẹpinplọn tọn he e ko bẹjẹeji po di. (Matiu 28:19, 20) E tlẹ dọna yé dọmọ: “Ewọ he dotoaina mì dotoaina yẹnlọsu ga.” (Luku 10:16) Humọ, e dopagbe dọ gbigbọ wiwe kavi huhlọn-yido-wazọ́n Jiwheyẹwhe tọn na na yé huhlọn he yé tindo nuhudo etọn nado wà azọ́n enẹ. Enẹwutu, whenuena apọsteli lẹ kavi gbẹdohẹmẹtọ yetọn lẹ—yèdọ sunnu he dohia hezeheze dọ yé tindo godonọnamẹ gbigbọ wiwe Jiwheyẹwhe tọn lẹ—kanwe, to jọwamọ-liho Klistiani dowhenu tọn lẹ nọ kẹalọyi owe mọnkọtọn lẹ taidi owe he go yè sọgan ganjẹ.

Mẹhe kàn Biblu delẹ dekunnu dọ nuhe hagbẹ yetọn devo lẹ kàn sọgbe bo yin gbigbọdo gbọn Jiwheyẹwhe dali. Di apajlẹ, apọsteli Pita dlẹnalọdo wekanhlanmẹ Paulu tọn lẹ bo dohia dọ yé yin apadewhe “pipotọ Owe-wiwe lẹ tọn.” (2 Pita 3:15, 16) Na nuhe dù Paulu, e yọnẹn dọ apọsteli lẹ po yẹwhegán Klistiani devo lẹ po yin gbigbọdo gbọn Jiwheyẹwhe dali.—Efesunu lẹ 3:5.

Enẹwutu nususu wẹ dohia hezeheze dọ owe Wẹndagbe tọn lẹ yin nugbo bo sọgbe. Yé ma yin otangblo kavi hopàdọ de poun gba. Kandai whenuho tọn he yin awuwlena po sọwhiwhe po lẹ wẹ yé yin, he sinai do kunnudenu mẹhe mọ nujijọ lọ lẹ po nukun po lẹ tọn ji, podọ yé yin kinkàn gbọn sunnu he gbigbọ wiwe Jiwheyẹwhe tọn gbọdo lẹ dali.

Mẹnu lẹ Wẹ Ṣinyan Kandai Gbọdo Lẹ?

Weyọnẹntọ delẹ sọalọakọ́n dọ sinsẹ̀n he mọ huhlọn yí to anademẹ Ahọluigbagán Constantin tọn glọ wẹ magbe kandai gbọdo Owe-wiwe Glẹki tọn lẹ tọn owhe delẹ to whenue yé yin kinkàn godo. Ṣigba, whẹho lọ ma yì domọ.

Di apajlẹ, doayi nuhe Mẹplọntọ Whenuho Ṣọṣi tọn Oskar Skarsaune dọ go dọmọ: “Pipli ṣọṣi tọn depope kavi omẹ dopo de ma magbe kandai he na tin to Alẹnu Yọyọ lọ mẹ lẹ po dehe ma na tin to e mẹ lẹ po tọn gbede . . . Nujinọtedo he yin hihodo lẹ họnwun bo sọgbe: Kandai owhe kanweko tintan W.M. lẹ he nọ yin pinpọnhlan taidi dehe apọsteli lẹ kavi azọ́nwatọgbẹ́ yetọn lẹ kàn nọ yin pinpọnhlan taidi nuhe go yè sọgan dejido. Kandai devo lẹ, wekanhlanmẹ lẹ, kavi ‘owe wẹndagbe tọn lẹ’ he wá yin kinkàn to nukọn mẹ lẹ ma yin zizedo [Alẹnu Yọyọ lọ] mẹ gba . . . Nudide ehe ko yin tadona whenu dindẹn jẹnukọnna ojlẹ Constantin tọn podọ whenu dindẹn whẹpo ṣọṣi etọn he e na huhlọn do yin didoai. Klistiani he yin nukundiọsọ na yise yetọn wutu lẹ wẹ de Alẹnu Yọyọ lọ tọ́n, e ma yin ṣọṣi he yè na huhlọn de gba.”

Ken Berding, weyọnẹntọ he plọnnu gando Owe-wiwe Glẹki tọn lẹ go, dọ lehe kandai gbọdo lẹ wá gbayipe do dọmọ: “Ṣọṣi ma do kandai gbọdo he jlo e lẹ ai gba; nuhe sọgbe dọ mí ni dọ wẹ yindọ ṣọṣi kẹalọyi owe he Klistiani lẹ ko nọ pọnhlan taidi owe he sọgbe Ohó Jiwheyẹwhe tọn lẹ.”

Ṣigba, be Klistiani whiwhẹnọ owhe kanweko tintan tọn enẹlẹ wẹ ṣinyan kandai gbọdo lọ lẹ ya? Biblu dọna mí dọ nude he yin nujọnu taun—bosọ dohuhlọn—wẹ yí azọ́n lọ wà.

Sọgbe hẹ nuhe Biblu dọ, dopo to nunina jiawu gbigbọ wiwe tọn lẹ mẹ he yin nina agun Klistiani dowhenu tọn wẹ “ohó gbọdo lẹ yinyọnẹn.” (1 Kọlintinu lẹ 12:4, 10) Gbọnmọ dali Jiwheyẹwhe na Klistiani enẹlẹ nugopipe he hugan jọwamọ tọn lọ nado yọ́n ohó he yin gbigbọdo gbọn Jiwheyẹwhe dali nugbonugbo lẹ gbọnvona dehe ma yin gbigbọdo lẹ. Enẹwutu, Klistiani lẹ to egbehe sọgan deji dọ kunnudenu tin dọ Owe he tin to Biblu mẹ lẹ yin gbigbọdo.

To whelọnu lo, e họnwun dọ to anademẹ gbigbọ wiwe tọn glọ wẹ kandai gbọdo lẹ yin awuwlena te sọn whẹwhẹwhenu. Bẹsọn vivọnu owhe kanweko awetọ W.M., wekantọ delẹ basi zẹẹmẹ do lehe owe Biblu tọn lẹ yin gbigbọdo do ji. Ṣigba, wekantọ ehelẹ ma magbe owe he na tin to kandai gbọdo lọ mẹ lẹ tọn gba; nuhe yé basi poun wẹ yindọ yé dekunnuna nuhe Jiwheyẹwhe ko kẹalọyi gbọn afọzedaitọ etọn he yin anadena gbọn gbigbọ wiwe dali lẹ gblamẹ.

Alọnuwe-hihia hohowhenu tọn lẹ lọsu sọ yin kunnudenu huhlọnnọ lẹ he nọgodona kandai gbọdo he gbẹtọ lẹ kẹalọyi to paa mẹ to egbehe. Alọnuwe-hihia Owe-wiwe tọn lẹ he sọha yetọn hugan 5000 wẹ tin to ogbè dowhenu tọn mẹ, podọ owhe kanweko awetọ po atọ̀ntọ po tọn delẹ tin to yé mẹ. Kandai ehelẹ, to vogbingbọn mẹ na owe he yin yiyidogọ kandai Biblu tọn lẹ, wẹ nọ yin pinpọnhlan taidi dehe sọgbe to dowhenu podọ enẹ wẹ zọ́n bọ yé do yin vivọkan bo gbayipe taun.

Etomọṣo, nuhe tin to Biblu mẹ lẹ wẹ dohia hugan dọ e yin kandai gbọdo de. Kandai gbọdo lẹ nọ hodo “ohia ohó he pegan lẹ tọn.” (2 Timoti 1:13) Yé nọ dotuhomẹna wehiatọ lẹ nado yiwanna Jehovah, bo sẹ̀n ẹn bosọ wà devizọn na ẹn, podọ yé na avase gando otangblo, afinyọnnuwiwa po sinsẹ̀n-bibasina nudida lẹ po go. Yé sọgbe to whenuho-liho bọ dọdai he yé bẹhẹn lẹ yin nugbo. Podọ yé sọ dotuhomẹna wehiatọ lẹ nado yiwanna gbẹtọvi hatọ yetọn lẹ. Ohia mọnkọtọn lẹ wẹ mí nọ mọ to Owe-wiwe Glẹki tọn lẹ mẹ. Ṣigba, be ohia enẹlẹ tin to owe he yin yiyidogọ kandai Biblu tọn lẹ mẹ ya?

Nawẹ Owe He Yin Yiyidogọ Kandai Biblu Tọn lẹ Gbọnvo Gbọn?

Owe he yin yiyidogọ kandai Biblu tọn lẹ gbọnvo taun na kandai gbọdo lẹ. Sọn ṣẹnṣẹn owhe kanweko awetọ tọn, yèdọ ojlẹ de he dẹn taun do whenue kandai gbọdo lẹ yin tadona, wẹ owe he yin yiyidogọ kandai Biblu tọn ehelẹ wá tin. Nuhe yé dọ gando Jesu po sinsẹ̀n Klistiani tọn po go ma tin to kọndopọ mẹ hẹ Owe-wiwe he Jiwheyẹwhe gbọdo.

Di apajlẹ, owe Wẹndagbe Tọmasi tọn he yin yiyidogọ kandai Biblu tọn dọho dabla delẹ do onù na Jesu, he dopo yindọ ewọ na diọ Malia zun sunnu na e nido yọnbasi na Malia nado biọ Ahọluduta olọn tọn mẹ. Owe Wẹndagbe Tọmasi tọn Gando Ovu Whenu Go dohia dọ to whenuena Jesu to ovu, e yin yọpọ he tindo gbigbọ ylankan de he nọ hẹn okú wá yọpọ devo lẹ ji sọn ojlo mẹ wá. Owalọ Paulu tọn lẹ po Owalọ Pita tọn lẹ po he yin delẹ to owe he yin yiyidogọ kandai Biblu tọn lẹ mẹ dọ po nùzindonuji po dọ gbẹtọ lẹ ma dona tindo kọndopọ zanhẹmẹ tọn, bo tlẹ dọ dọ apọsteli lẹ dotuhomẹna yọnnu lẹ nado klan sọn asu yetọn lẹ go. Owe Wẹndagbe Juda tọn dọ dọ Jesu ṣàn devi etọn lẹ kò to whenuena yé to dẹ̀ho hlan Jiwheyẹwhe gando núdùdù go. Ohó mọnkọtọn lẹ ma tin to kọndopọ mẹ hẹ nuhe tin to kandai gbọdo lẹ mẹ gba.—Malku 14:22; 1 Kọlintinu lẹ 7:3-5; Galatianu lẹ 3:28; Heblu lẹ 7:26.

Linlẹn mẹhe nọ yin yiylọdọ Gnostique lẹ tọn wẹ tin to owe he yin yiyidogọ kandai Biblu tọn lẹ susu mẹ, yèdọ linlẹn lọ dọ Jehovah he yin Mẹdatọ mítọn, ma yin Jiwheyẹwhe dagbe de. Yé sọ yise dọ fọnsọnku nujọnu tọn de ma tin, adavo yẹhiadonu tọn, dọ nuhe yè sọgan yinukundomọ lẹpo wẹ ylan, podọ Satani wẹ asisa alọwle po vijiji po tọn.

E nọ yin didọ dọ mẹhe go Biblu donù delẹ wẹ kàn owe he yin yiyidogọ kandai Biblu tọn delẹ, ṣigba lalo wẹ. Be mẹdelẹ ko bladọ bo de owe ehelẹ sọn Biblu mẹ wẹ? Dodinnanutọ do owe he yin yiyidogọ kandai Biblu tọn lẹ ji de he nọ yin M. R. James dọmọ: “E ma yindọ mẹde wẹ de yé sẹ̀ sọn Alẹnu Yọyọ lọ mẹ gba: yelọsu wẹ de yede sẹ̀.”

Mẹhe Kàn Biblu lẹ Na Avase Gando Atẹṣiṣi He Na Wá de Go

To kandai gbọdo lẹ mẹ, avase delẹ yin nina gando atẹṣiṣi he ma na dẹn do wá de go, ehe na hẹn agun Klistiani tọn flu. Na nugbo tọn, atẹṣiṣi ehe ko bẹjẹeji to owhe kanweko tintan whenu, ṣigba apọsteli lẹ hẹnalọdotena ẹn jẹ obá de mẹ. (Owalọ lẹ 20:30; 2 Tẹsalonikanu lẹ 2:3, 6, 7; 1 Timoti 4:1-3; 2 Pita 2:1; 1 Johanu 2:18, 19; 4:1-3) Avase mọnkọtọn lẹ tá hinhọ́n do kandai he wá tin-to-aimẹ to okú apọsteli lẹ tọn godo ji, yèdọ kandai he jẹagọdo nuplọnmẹ Jesu tọn lẹ.

Nugbo wẹ dọ owe ehelẹ sọgan taidi nuhe dohó bo jẹna sisi to nukun weyọnẹntọ po whenuho-kàntọ delẹ po tọn mẹ. Ṣigba lẹnnupọn vude: Mí ni dọ dọ weyọnẹntọ lẹ bẹ kandai egbezangbe tọn he go yè ma sọgan dejido delẹ pli, vlavo yé mọ kandai enẹlẹ to linlinwe he nọ dọmẹnu kavi owe sinsẹ̀n klandovo hẹngogonọ delẹ tọn mẹ bo bẹ yé whla do apotin de mẹ to odò de mẹ. Be na owhe lẹ ko wayi wutu, owe enẹlẹ na lẹzun owe he nọ dọ nugbo he go yè sọgan ganjẹ lẹ wẹ ya? To owhe 1700 godo, be lalo po ohó he ma to owhé he to owe enẹlẹ mẹ po na lẹzun hójọhó na owe lọ lẹ ko dohó poun wutu wẹ ya?

E họnwun dọ lala wẹ gblọndo lọ. Nudopolọ wẹ gando lalo lọ dọ Jesu wlealọ hẹ Malia Magdaleni go gọna hopàdọ devo lẹ sọn owe he yin yiyidogọ kandai Biblu tọn lẹ mẹ. Naegbọn mí nado dejido asisa nudọnamẹ tọn he go mí ma sọgan ganjẹ mọnkọtọn lẹ go, titengbe to whenuena e yindọ dehe go mí sọgan ganjẹ lẹ tin-to-aimẹ? Nuhe Jiwheyẹwhe jlo dọ mí ni yọnẹn gando Visunnu etọn go lẹpo wẹ tin to Biblu mẹ—yèdọ kandai de he go mí sọgan dejido.

[Nudọnamẹ odò tọn]

[Apotin/Yẹdide to weda 26]

(Nado mọ yẹdide lọ ganji, pọ́n zinjẹgbonu lọ mẹ)

2 B.C.E. 33 C.E. 41 98 130 300

[Asisa Yẹdide tọn]

Kenneth Garrett/National Geographic Image Collection

[Yẹdide to weda 28]

Apọsteli Paulu wà azọ́njiawu lẹ, e tlẹ fọ́n mẹde sọnku, bo gbọnmọ dali dohia hezeheze dọ nuwiwa po kandai etọn lẹ po tin to anademẹ gbigbọ Jiwheyẹwhe tọn glọ