HOSỌ OPLỌN TỌN 30
OHÀN 36 Mí Dona Họ́ Ahun Mítọn
Nuplọnmẹ Titengbe Delẹ sọn Ahọlu Islaeli Tọn lẹ Dè
“Whladopo dogọ, mìwlẹ nasọ mọ vogbingbọn to dodonọ po mẹylankan po ṣẹnṣẹn, to mẹhe to Jiwheyẹwhe sẹ̀n po mẹhe ma to sinsẹ̀n ẹn po ṣẹnṣẹn.”—MAL. 3:18.
NUHE E BẸHẸN
To hosọ ehe mẹ, mí na mọ nukun he Jehovah yí do pọ́n ahọlu Islaeli tọn lẹ, ehe na zọ́n bọ mí na mọnukunnujẹ nuhe e nọ donukun sọn sinsẹ̀n-basitọ etọn lẹ si to egbehe mẹ.
1, 2. Etẹwẹ Biblu dehia gando ahọlu Islaeli tọn delẹ go?
BIBLU donù sunnu 40 linlán go he duahọlu do Islaeli ji.a Podọ, e de nudọnamẹ ojlofọndotenamẹ tọn lẹ hia mí gando delẹ to yé mẹ go. Di apajlẹ, etlẹ yin ahọlu dagbe lẹ lọsu wà nudelẹ he ma sọgbe. Lẹnnupọndo apajlẹ Ahọlu Davidi tọn ji. Jehovah dọmọ: “Davidi devizọnwatọ ṣie, . . . yí ahun etọn lẹpo do zinzọnlin hodo mi gbọn nuhe sọgbe to nukun ṣie mẹ lẹ kẹdẹ wiwà dali.” (1 Ahọ. 14:8) Etomọṣo, dawe ehe deayọ hẹ asi mẹdevo tọn bosọ kàn ayiha nado mọdọ asu yọnnu lọ tọn yin hùhù to awhàngbenu.—2 Sam. 11:4, 14, 15.
2 To alọ devo mẹ, susu to ahọlu he ma yin nugbonọ lẹ mẹ wà nudelẹ he sọgbe. Lẹnnupọndo apajlẹ Lehoboami tọn ji. To nukun Jehovah tọn mẹ, e “wà nuylankan lẹ.” (2 Otàn. 12:14) Etomọṣo, Lehoboami setonuna gbedide Jiwheyẹwhe tọn bo dike hẹnnu ao ni klan sọn ahọluduta etọn go. E sọ wà dagbe na akọta lọ bo vọ́ huhlọn na tòdaho susu to ahọluduta etọn mẹ.—1 Ahọ. 12:21-24; 2 Otàn. 11:5-12.
3. Kanbiọ titengbe tẹwẹ fọndote, podọ etẹwẹ mí na gbadopọnna to hosọ ehe mẹ?
3 Kanbiọ titengbe de die. Eyin ahọlu lẹ to Islaeli wà nuhe sọgbe bosọ wà nuhe ylan, dodonu tẹ ji wẹ Jehovah magbe te eyin ahọlu de yin nugbonọ kavi lala? Gblọndo kanbiọ enẹ tọn na gọalọna mí nado mọnukunnujẹ nuhe Jehovah to nukundo sọn mí si mẹ. Mí na dọhodo onú atọ̀n he ayihaawe matin dọ Jehovah pọ́n whenue e to ahọlu Islaeli tọn lẹ gbeje pọ́n ji: ninọmẹ ahun mẹ tọn yetọn, lẹnvọjọ yetọn podọ lehe yé tẹdo sinsẹ̀n-bibasi nugbo go do.
AHUN YETỌN YIN PIPÉ TO NUKUN JEHOVAH TỌN MẸ
4. Vogbingbọn tẹwẹ to ahọlu he yin nugbonọ po dehe ma yin nugbonọ lẹ po ṣẹnṣẹn?
4 Ahọlu he hẹn homẹ Jehovah tọn hùn lẹ sẹ̀n ewọ po ahun pipé de po.b Ahọlu dagbe lọ Jehoṣafati “yí ahun etọn lẹpo do dín Jehovah.” (2 Otàn. 22:9) Biblu dọ gando Josia go dọmọ: “Ahọlu ewọ nkọ de ma ko tin jẹnukọnna ẹn he yí ahun etọn lẹpo . . . do lẹkọ do Jehovah dè.” (2 Ahọ. 23:25) Etẹwẹ dogbọn Sọlomọni, yèdọ mẹhe wà nuylankan to yọnhowhe etọn mẹ dali? “Ahun etọn [ma] yin pipé.” (1 Ahọ. 11:4) Podọ gando Abijami, yèdọ ahọlu devo he ma yin nugbonọ go, Biblu dọmọ: “Ahun etọn [ma] yin pipé hlan Jehovah.”—1 Ahọ. 15:3.
5. Basi zẹẹmẹ nuhe Jehovah sinsẹ̀n po ahun pipé de po bẹhẹn tọn.
5 Eyin mọ wẹ, etẹwẹ e zẹẹmẹdo nado sẹ̀n Jehovah po ahun pipé de po? Mẹhe do ahun pipé de ma nọ sẹ̀n Jiwheyẹwhe to aliho mọmọ tọn mẹ. Kakatimọ, owanyi po mẹdezejo po wẹ nọ whàn ẹn nado wàmọ. Humọ, e nọ zindonukọn nado to owanyi po mẹdezejo enẹ po dohia to gbẹzan etọn blebu mẹ.
6. Nawẹ mí gán hẹn ahun pipé de go gbọn? (Howhinwhẹn lẹ 4:23; Matiu 5:29, 30)
6 Nawẹ mí gán hodo apajlẹ ahọlu nugbonọ lẹ tọn bo hẹn ahun pipé de go gbọn? Mí gán wàmọ, eyin mí nọ dapana nuyiwadomẹji ylankan lẹ. Di apajlẹ, ayidedai he ma sọgbe lẹ gán má ahun mítọn. Nudopolọ wẹ gbẹdido ylankan lẹ po ojlo lọ nado bẹ agbasanu lẹ pli po gán wà na mí. Eyin mí doayi e go dọ nude jẹ kàndepòna owanyi mítọn na Jehovah ji, mì gbọ mí ni yawu yinuwa nado de e sẹ̀.—Hia Howhinwhẹn lẹ 4:23; Matiu 5:29, 30.
7. Naegbọn e do yin nujọnu nado dapana nuyiwadomẹji ylankan lẹ?
7 Mí ma dona dike ahun mítọn ni má. Eyin mí ma to aṣeji, mí gán klọ míde bo lẹndọ eyin mí hẹn alọnu mítọn ján to nuwiwa gbigbọmẹ tọn lẹ mẹ, e ma biọ dọ mí ni gbẹ́ nuyiwadomẹji ylankan lẹ dai. Di apajlẹ, mí ni dọ dọ a to kọho ji bọ gbẹ̀mẹ fá taun, podọ jẹhọn sọ to yìnyìn. Whenue a biọ họmẹ, a ze avivọwu do. Etẹwẹ na jọ eyin a jo ohọ̀n do nùvo? Ohọ̀ lọ mẹ na yawu fá. Etẹwẹ yin nuagokun lọ? Mí dona wà nususu hú núdùdù gbigbọmẹ tọn delẹ yíyí do hẹn haṣinṣan mítọn hẹ Jehovah lodo poun. Mí dona sọ sú ohọ̀n do nuyiwadomẹji ylankan lẹ, na “jẹhọn” fifá aihọn ehe tọn kavi walọyizan he Jiwheyẹwhe gbẹwanna lẹ nikaa biọ ahun mítọn mẹ bo má ẹn.—Efe. 2:2.
YÉ LẸNVỌJỌ SỌN YLANDO YETỌN LẸ MẸ
8, 9. Nawẹ Ahọlu Davidi po Ahọlu Hẹzekia po yinuwa gbọn whenue yé mọ mẹplọnlọ yí? (Pọ́n wepa ji.)
8 Dile mí mọ do wayi, Ahọlu Davidi waylando sinsinyẹn lẹ. Amọ́, whenue yẹwhegán Natani dọ̀n ayiha etọn wá ylando etọn ji, Davidi lẹnvọjọ po whiwhẹ po. (2 Sam. 12:13) Mí gán doayi lẹnvọjọ ahundopo tọn etọn go to nuhe e dọ to Salmu lẹ 51tọ mẹ lẹ mẹ. Davidi ma dohia poun dọ nuhe emi wà vẹna emi nado blẹ Natani kavi nado dapana mẹplọnlọ.—Salm. 51:3, 4, 17, nukinkan aga tọn.
9 Ahọlu Hẹzekia lọsu waylando do Jehovah go. Biblu dọmọ: “Ahun etọn lẹzun saklanọ bo hẹn homẹgble wá e ji podọ wá Juda po Jelusalẹm po ji.” (2 Otàn. 32:25) Naegbọn Hẹzekia do lẹzun goyitọ? Vlavo na e jẹ adọkun, gbawhàn Asilianu lẹ tọn kavi yin azọ̀nhẹngbọna to azọ́njiawu-liho wutu wẹ. E gán ko yindọ goyiyi wẹ sisẹ́ ẹ nado do adọkunnu etọn lẹ hia Babilọninu lẹ, ehe zọ́n bọ yẹwhegán Isaia gbẹnuna ẹn to godo mẹ. (2 Ahọ. 20:12-18) Amọ́ taidi Davidi, Hẹzekia gbọn whiwhẹ dali lẹnvọjọ. (2 Otàn. 32:26) To bladopọ mẹ, Jehovah pọ́n ẹn hlan taidi ahọlu nugbonọ de he ‘to nuhe sọgbe wà.’—2 Ahọ. 18:3.
Ahọlu Davidi po Ahọlu Hẹzekia po gbọn whiwhẹ dali lẹnvọjọ whenue yè dọ̀n ayiha yetọn wá ylando yetọn ji (Pọ́n hukan 8, 9tọ)
10. Nawẹ Ahọlu Amazia yinuwa gbọn whenue e mọ ayinamẹ yí?
10 To vogbingbọn mẹ, Ahọlu Amazia Juda tọn wà nuhe sọgbe “amọ́ e ma yin po ahun pipé de po.” (2 Otàn. 25:2) Fitẹ wẹ e ṣinuwa te? To whenue Jehovah ko gọalọna Amazia nado gbawhàn Edominu lẹ tọn godo, e jẹ yẹwhe yetọn lẹ sẹ̀n ji.c Whenue yẹwhegán Jehovah tọn dọ̀n ayiha etọn wá e ji, ahọlu lọ gbọn tasinsinyẹn dali bẹ ẹ fú.—2 Otàn. 25:14-16.
11. Sọgbe hẹ 2 Kọlintinu lẹ 7:9, 11, etẹwẹ mí dona wà nado mọ jonamẹ yí? (Sọ pọ́n yẹdide lọ lẹ.)
11 Etẹwẹ mí plọn sọn apajlẹ ehelẹ mẹ? Mí dona nọ lẹnvọjọ sọn ylando mítọn lẹ mẹ bo nọ wà nuhe go mí pé lẹpo ma nado vọ́ jai jẹ yé mẹ. Bọ eyin mí ka mọ ayinamẹ yí sọn mẹho agun tọn lẹ dè, etlẹ yin gando whẹho he taidi nuhe ma sinyẹn sọmọ lẹ go lo? Mí ma dona nọ lẹndọ Jehovah ma yiwanna mí kavi dọ mẹho lẹ do nude sọta mí. Etlẹ yin ahọlu dagbe Islaeli tọn lẹ ma hugan ayinamẹ po wọhẹ po. (Heb. 12:6) Whenue mí mọ ayinamẹ yí, mí dona (1) kẹalọyi i po whiwhẹ po, (2) basi diọdo he e biọ lẹ, podọ (3) zindonukọn nado to Jehovah sẹ̀n po ahundopo po. Eyin mí lẹnvọjọ sọn ylando mítọn lẹ mẹ, Jehovah na jona mí.—Hia 2 Kọlintinu lẹ 7:9, 11.
Whenue mí mọ ayinamẹ yí, mí dona (1) kẹalọyi i po whiwhẹ po, (2) basi diọdo he e biọ lẹ, podọ (3) zindonukọn nado to Jehovah sẹ̀n po ahundopo po (Pọ́n hukan 11tọ)f
YÉ TẸDO SINSẸ̀N-BIBASI NUGBO GO
12. Etẹ na taun tọn wẹ nọ do ahọlu nugbonọ lẹ hia?
12 Ahọlu he Jehovah pọnhlan taidi nugbonọ lẹ tẹdo sinsẹ̀n-bibasi nugbo go. Podọ yé na tuli mẹjidugando yetọn lẹ nado wà nudopolọ. Nugbo wẹ dọ dopodopo yetọn wẹ tindo awugbopo lẹ dile mí ko mọ do wayi. Etomọṣo, yé ze yede jo mlẹnmlẹn na Jehovah bo tlẹ yinuwa po nujikudo po nado de boṣiọ sinsẹ̀n sẹ̀ sọn aigba lọ ji.d
13. Naegbọn Jehovah do dọ dọ Ahọlu Ahabi ma yin nugbonọ?
13 Etẹwẹ dogbọn ahọlu he Jehovah dọ dọ yé ma yin nugbonọ lẹ dali? E họnwun dọ e ma yin nuhe yé wà lẹpo wẹ ylan. Etlẹ yin Ahọlu ylankan lọ Ahabi do whiwhẹ hia jẹ obá de mẹ, podọ e vẹna ẹn dọ e yí adà de wà to okú Naboti tọn mẹ. (1 Ahọ. 21:27-29) E sọ gbá tòdaho lẹ bosọ gbawhàn susu do Islaeli tamẹ. (1 Ahọ. 20:21, 29; 22:39) Amọ́, Ahabi joawuna nuyiwadomẹji asi etọn tọn bo lẹzun tọ́ntlọ́ngbọ́n to sinsẹ̀n-bibasi lalo zizedaga mẹ. Ehe wutu, e ma lẹnvọjọ gbede.—1 Ahọ. 21:25, 26.
14. (a) Naegbọn Jehovah do pọ́n Ahọlu Lehoboami hlan taidi mẹhe ma yin nugbonọ? (b) Etẹwẹ nọ dohia dọ ahọlu de ma yin nugbonọ?
14 Lẹnnupọndo ahọlu devo he ma yin nugbonọ ji, enẹ wẹ Lehoboami. Dile mí mọ do wayi, e wà nudagbe susu to gandudu etọn whenu. Amọ́ to whenue ahọluduta etọn yin hinhẹn lodo gligli, e gbẹ́ Osẹ́n Jehovah tọn dai bo jẹ yẹwhe lalo lẹ sẹ̀n ji. (2 Otàn. 12:1) Enẹgodo, e wá basi dọnwlu-dọnfàn to sinsẹ̀n-bibasi nugbo po lalo po ṣẹnṣẹn. (1 Ahọ. 14:21-24) E ma yin Lehoboami po Ahabi po kẹdẹ wẹ yin ahọlu he danbú sọn sinsẹ̀n-bibasi nugbo mẹ. Na nugbo tọn, suhugan ahọlu he ma yin nugbonọ lẹ tọn wẹ nọgodona sinsẹ̀n-bibasi lalo to aliho delẹ mẹ. E họnwun dọ to nukun Jehovah tọn mẹ, titẹdo sinsẹ̀n-bibasi nugbo go yin dodonu titengbe de he ji ewọ nọ magbe te eyin ahọlu de yin dagbe kavi ylankan.
15. Naegbọn titẹdo sinsẹ̀n-bibasi nugbo go do yin nujọnu to nukun Jehovah tọn mẹ?
15 Naegbọn whẹho sinsẹ̀n-bibasi tọn do yin nujọnu na Jehovah sọmọ? Whẹwhinwhẹ́n dopo wẹ yindọ ahọlu lẹ wẹ tindo azọngban lọ nado deanana omẹ Jiwheyẹwhe tọn lẹ to sinsẹ̀n-bibasi nugbo mẹ. Humọ, sinsẹ̀n-bibasi lalo nọ planmẹ jẹ ylando sinsinyẹn po mawadodo devo lẹ po kọ̀n janwẹ. (Hos. 4:1, 2) Podọ, ahọlu lẹ po mẹjidugando yetọn lẹ po ko yin kinklandowiwe na Jehovah. Enẹwutu, whenue yé do mahẹ to sinsẹ̀n-bibasi lalo mẹ, Biblu yí nuhe yé wà jlẹdo ayọdide go. (Jel. 3:8, 9) Mẹhe deayọ waylando sọta alọwlemẹ etọn tlọlọ. Mọdopolọ, devizọnwatọ klandowiwe Jehovah tọn he nọ do mahẹ to sinsẹ̀n-bibasi lalo mẹ to ylando wà sọta Ewọ tlọlọ.e—Deut. 4:23, 24.
16. To nukun Jehovah tọn mẹ, etẹ na taun tọn wẹ nọ do vogbingbọn hia to dodonọ po mẹylankan po ṣẹnṣẹn?
16 Etẹwẹ yin nuplọnmẹ lọ lẹ na mí? Ayihaawe matin dọ mí dona magbe nado dapana sinsẹ̀n-bibasi lalo. Amọ́, mí sọ dona tẹdo sinsẹ̀n-bibasi nugbo go bo hẹn zohunhun mítọn go. Yẹwhegán Malaki dọ to aliho he họnwun mẹ nuhe nọ do vogbingbọn hia to mẹdagbe po mẹylankan po ṣẹnṣẹn to nukun Jehovah tọn mẹ. E dọmọ: “Whladopo dogọ, mìwlẹ nasọ mọ vogbingbọn to dodonọ po mẹylankan po ṣẹnṣẹn, to mẹhe to Jiwheyẹwhe sẹ̀n po mẹhe ma to sinsẹ̀n ẹn po ṣẹnṣẹn.” (Mal. 3:18) Enẹwutu, mí ma dona dike nudepope etlẹ yin awugbopo po nuṣiwa mítọn lẹ po ni hù awàkan mẹ na mí sọmọ bọ mí na jo Jiwheyẹwhe sinsẹ̀n do. Ylando sinsinyẹn de wẹ e yin nado doalọtena Jehovah sinsẹ̀n.
17. Nawẹ alọwlemẹ he mí de gán yinuwado mẹdezejo mítọn na Jehovah ji gbọn?
17 Eyin tlẹnnọ de wẹ a yin bo to nulẹnpọn do alọwle ji, be a gán pọ́n lehe nuhe Malaki dọ gando Jiwheyẹwhe sinsẹ̀n go lẹ na gọalọna we nado de alọwlemẹ dagbe de do ya? Mẹde gán do jẹhẹnu dagbedagbe delẹ, amọ́ eyin e ma to Jiwheyẹwhe nugbo lọ sẹ̀n, be e gán yin pinpọnhlan to alọnu taidi dodonọ to nukun Jehovah tọn mẹ ya? (2 Kọl. 6:14) Eyin a wlealọ hẹ omẹ mọnkọ, be e na tindo nuyiwadomẹji dagbe do ji we to gbigbọ-liho ya? Lẹnnupọndo ehe ji: Yọnnu kosi he Ahọlu Sọlomọni dà lẹ gán ko do jẹhẹnu dagbedagbe delẹ. Amọ́ yé ma nọ sẹ̀n Jehovah, podọ vudevude yé lẹ́ ahun Sọlomọni tọn hlan sinsẹ̀n-bibasi lalo kọ̀n.—1 Ahọ. 11:1, 4.
18. Etẹwẹ mẹjitọ lẹ dona plọn ovi yetọn lẹ?
18 Mẹjitọ lẹ emi, mì gán yí kandai Biblu tọn he gando ahọlu lẹ go zan nado zín zohunhun lọ nado nọ sẹ̀n Jehovah do ahun ovi mìtọn lẹ tọn mẹ. Mì nọ gọalọna yé nado mọnukunnujẹemẹ dọ dodonu titengbe he ji Jehovah magbe dọ ahọlu de yin dagbe kavi ylankan te wẹ, eyin ewọ nọgodona sinsẹ̀n-bibasi nugbo kavi lala. Mì nọ plọn ovi mìtọn lẹ to ohó po walọ po mẹ dọ onú gbigbọ tọn lẹ, taidi Biblu pinplọn, opli lẹ yìyì po mahẹ dido to lizọnyizọn lọ mẹ po yin nujọnu hugan nudevo depope. (Mat. 6:33) Eyin e ma yinmọ, ovi mìtọn lẹ gán wá tadona kọ̀n dọ nado yin Kunnudetọ Jehovah tọn de masọ yin nudevo hú nado yin apadewhe sinsẹ̀n whẹndo lọ tọn poun. Taidi kọdetọn de, yé gán ze sinsẹ̀n-bibasi nugbo do otẹn awetọ mẹ kavi tlẹ jo nugbo lọ do pete.
19. Todido tẹwẹ tin na mẹhe ko doalọtena Jehovah sinsẹ̀n de? (Sọ pọ́n apotin lọ “A Gán Lẹkọwa Jehovah Dè!”)
19 Be ehe dohia dọ todido depope ma tin na mẹhe doalọtena Jehovah sinsẹ̀n wẹ ya? Lala, na e gán lẹnvọjọ bo lẹkọwa nugbo mẹ. Na e nido pà ẹ, e gán biọ dọ ni ze goyiyi do apadopo bo kẹalọyi alọgọ mẹho agun tọn lẹ tọn. (Jak. 5:14) Vivẹnu he e do lẹ ma gán yin yiyijlẹdo nukundagbe Jehovah tọn he e na mọyi whladopo dogọ go!
20. Eyin mí hodo apajlẹ ahọlu nugbonọ lẹ tọn, nukun tẹwẹ Jehovah na yí do pọ́n mí?
20 Todin, etẹwẹ mí gán plọn sọn ahọlu Islaeli tọn lẹ dè? Mí gán taidi ahọlu nugbonọ lẹ eyin mí hẹn ahun pipé de go to Jehovah nukọn zọnmii. Mì gbọ mí ni nọ plọnnu sọn nuṣiwa mítọn lẹ mẹ, nọ do lẹnvọjọ hia bosọ nọ basi vọjlado he jẹ lẹ. Podọ, mì gbọ mí ni nọ flindọ nujọnu wẹ e yin nado nọ sẹ̀n Jiwheyẹwhe nugbo dopo kẹdẹ lọ kakadoi. Eyin a tẹdo Jehovah go po nugbonọ-yinyin po, ewọ na nọ pọ́n we hlan taidi mẹhe nọ wà nuhe sọgbe to nukun etọn mẹ.
OHÀN 45 Ayihamẹlinlẹnpọn Ṣie
a To hosọ ehe mẹ, hodidọ lọ “ahọlu Islaeli tọn lẹ” dlẹnalọdo ahọlu he dugán do omẹ Jehovah tọn lẹ ji lẹpo, vlavo yé dugán do hẹnnu awe ahọluduta Juda tọn ji kavi do hẹnnu ao ahọluduta Islaeli tọn kavi vlavo do 12 lọ lẹpo ji.
b ZẸẸMẸ HOGBE LẸ TỌN: Biblu nọ saba yí hogbe lọ “ahun” zan nado basi zẹẹmẹ gbẹtọ homẹ tọn mẹde tọn blebu tọn, ehe bẹ ojlo lẹ, linlẹn lẹ, ninọmẹ, walọyizan, nugopipe, mẹwhinwhàn po yanwle lẹ po hẹn.
c Na nugbo tọn, aṣa ahọlu kosi lẹ tọn wẹ nado nọ sẹ̀n yẹwhe akọta he yé gbawhàn yetọn lẹ tọn.
d Ahọlu Asa jai jẹ ylando sinsinyẹn lẹ mẹ. (2 Otàn. 16:7, 10) Etomọṣo, Biblu dọho etọn dagbe. Dile etlẹ yindọ e gbẹ́ wọhẹmẹ dai to tintan whenu, e yọnbasi dọ e lẹnvọjọ to godo mẹ. To bladopọ mẹ, jẹhẹnu dagbe etọn lẹ ṣinyọnyẹ nuṣiwa etọn lẹ ji. E jẹna ayidego dọ Asa sẹ̀n Jehovah kẹdẹ bosọ dovivẹnu nado de bọṣiọ sinsẹ̀n sọn ahọluduta etọn mẹ.—1 Ahọ. 15:11-13; 2 Otàn. 14:2-5.
e Na taun tọn, gbedide awe tintan Osẹ́n Mose tọn lẹ gbẹ́ dọ yè ma dona sẹ̀n mẹdepope kavi nudepope adavo Jehovah.—Eks. 20:1-6.
f ZẸẸMẸ YẸDIDE LẸ : Mẹho agun tọn jọja de to nuhe to ahunmẹduna ẹn dọna mẹmẹsunnu de he do aṣa ahàn sinsinyẹn nùnù tọn. Mẹmẹsunnu lọ yí whiwhẹ do kẹalọyi ayinamẹ lọ, basi diọdo he e biọ lẹ bosọ zindonukọn nado to Jehovah sẹ̀n po nugbonọ-yinyin po.