Nudida Dọdọ, “Yé Yin Mamọdọnọ”
“Na yè mọ onu mamọ etọn lẹ sọn whẹwhẹwhenu aihọn tọn to wedede, yè to nuyọnẹn onu he yè basi lẹ tọn do to yé yọnẹn, yedọ huhlọn madopodo po ozọ́nji etọn po; mọwẹ yé yin mamọdọnọ.”—LOMUNU LẸ 1:20.
1, 2. (a) Lewuwu vẹadi tẹwẹ Job basi hlan Jehovah? (b) Nawẹ Job jla hodidọ lọ do to nukọnmẹ gbọn?
JOB, dawe ojlẹ hohowhenu tọn de he hẹn tenọgli go masẹafọ hlan Jehovah Jiwheyẹwhe, yin zize do whlepọn sinsinyẹn mẹ gbọn Satani dali. Lẹgba hẹn Job nado hẹn nutindo agbasa tọn etọn lẹpo bú, hẹn okú pla visunnu po viyọnnu etọn lẹ po, bo sọ yí awutu winyandomẹ sinsinyẹn tọn do hò e. Job lẹndọ Jiwheyẹwhe wẹ to tukla ehelẹ hẹnwá wẹ sin, podọ e wúle po dasin po hlan Jehovah dọmọ: “Be e yin dagbe hlan we bọ hiẹ na do bianukunnamẹ, ... Bọ hiẹ do to oylanwa ṣie kanse, bo sọ do to dodinna ylando ṣie, sọle hiẹ tlẹ yọnẹn dọ yẹn ma yin mẹylankan gba?”—Job 1:12-19; 2:5-8; 10:3, 6,7.
2 Ojlẹ vude to ehe godo, hogbe Job tọn lẹ hlan Jiwheyẹwhe do ada awetọ mlẹnmlẹn de hia: “Enẹwutu wẹ yẹn ko dogbe nẹẹ he yẹn ma tunwun, onu jawu na mi gbahu, he yẹn ma yọnẹn. Yẹn ko sè linlin towe gbọn sisè otó tọn dali; ṣigba dinvie nukun ṣie ko mọ we. Enẹwutu yẹn ko ṣì dee, bo sọ lẹnvọjọ to kọgudu po afín po mẹ.” (Job 42:3, 5,6) Etẹwẹ jọ he diọ linlẹn na Job?
3. Pọndohlan yọyọ tẹwẹ Job tindo gando nudida go?
3 To gblagbla ojlẹ lọ tọn whenu, Jehovah gblọnhona Job sọn yújẹhọn sinsinyẹn mẹ. (Job 38:1) Ewọ kan kanbiọ lẹ sè Job. ‘Fie wẹ hiẹ tin te to whenue yẹn da aigba? Mẹnu wẹ glọ́n ohù po ohọ̀n lẹ po bo basi dogbo fihe agbowhẹ̀n etọn sọgan wá? Be hiẹ sọgan hẹn aslọ nado kùn jikun yetọn do aigba ji ya? Be hiẹ sọgan hẹn ogbé lẹ nado wú ya? Be hiẹ sọgan hẹn sunwhlẹvu lẹ jẹpọ bo deanana yé to nuyiwa yétọn lẹ mẹ ya?’ To weta 38 jẹ 41 heyin owe Job tọn lẹpo mẹ, Jehovah kan kanbiọ susugege ehelẹ biọ Job podọ susu dogọ dogbọn nudida Etọn dali. E hẹn Job nado mọnukunnujẹ vogbingbọn jiawu he tin to Jiwheyẹwhe po gbẹtọ po ṣẹnṣẹn, bo yí huhlọn do flin Job nuyọnẹn po huhlọn po he tin to nudida Jiwheyẹwhe tọn mẹ, yedọ onu he zẹ huhlọn Job tọn go tlala nado basi kavi tlẹ mọnukunnujẹemẹ. Job, na yinyin whinwhan gbọn huhlọn jiawu po nuyọnẹn dabla Jiwheyẹwhe nupojipetọ lọ tọn po dali dile e yin didohia gbọn nudida etọn lẹ dali do wutu, yin mẹhe jọsi nado lẹndọ emi ko yin tasinyẹntọ nado dọnnu hẹ Jehovah. Enẹwutu e dọmọ: “Yẹn ko sè linlin towe gbọn sise otó tọn dali; ṣigba dinvie nukun ṣie ko mọ we.”—Job 42:5.
4. Etẹwẹ mí dona doayi e go sọn nudida Jehovah tọn lẹ mẹ, podọ etẹwẹ yin ninọmẹ mẹhe gboawupo nado doayi e go lẹ tọn?
4 To owhe kanweko susu lẹ godo Biblu kantọ gbọdo de zinnudeji dọ jẹhẹnu Jehovah tọn lẹ sọgan yin mimọ gbọn nudida etọn lẹ dali. Apọsteli Paulu wlan to Lomunu lẹ 1:19,20 mẹ dọmọ: “Na yè do onu he yè sọgan yọnẹn gbọn Jiwheyẹwhe tọn dali hia to yé mẹ wutu; na Jiwheyẹwhe ko do e hia yé. Na yè mọ onu mamọ etọn lẹ sọn whẹ́whẹ́whenu aihọn tọn to wedede, yè to nuyọnẹn onu he yè basi lẹ tọn do to yé yọnẹn, yedọ huhlọn madopodo po ozọ́nji etọn po; mọwẹ yé yin mamọdọnọ.”
5. (a) Etẹwẹ yin nuhudo jọwamọ he gbẹtọvi lẹ tindo, podọ nawẹ mẹdelẹ nọ tindo numọtolanmẹ agọ gando e go to aliho he ma jẹ mẹ gbọn? (b) Etẹwẹ yin mẹpipa Paulu tọn hlan Glẹki he tin to Atẹni lẹ?
5 Gbẹtọ yin dida po nuhudo jọwamọ lọ po nado sẹ̀n huhlọn daho de. Doto C.G. Jung, to owe etọn Gegenwart und Zukunft mẹ, dlẹnalọdo nuhudo ehe taidi “walọ numọtolanmẹ tọn de he tin aya na gbẹtọ, podọ awusọhia etọn lẹ sọgan yin hihodo lẹdope gbọn whenuho gbẹtọvi lẹ tọn dali.” Apọsteli Paulu dọho dogbọn ojlo sinsinyẹn jọwamọ gbẹtọvi lẹ tọn dali nado basi sinsẹ̀n, he basi zẹẹmẹ nuhewutu Glẹki lẹ to Atẹni basi boṣiọ lẹ po agbà lẹ po hlan yẹwhe susu lẹ, yedọ dehe yè yọnẹn po dehe yè ma yọnẹn po. Paulu sọ do Jiwheyẹwhe nugbo lọ hia yé bo dohia dọ yé dona hẹn pekọ wá na ojlo jọwamọ tọn ehe ganji gbọn dindin Jehovah Jiwheyẹwhe nugbo lọ dali, “na yé nido nọ din Jiwheyẹwhe, eyin vlavo ayiha yetọn sọgan dọ̀n do e go, bo sọ din in mọ, mọ e ma tlẹ dẹn sọn dopodopo mítọn de gba.” (Owalọ lẹ 17: 22-30) Dile mí sẹpọ nudida etọn lẹ do sọ, mọjanwẹ mí sẹpọ nado doayi jẹhẹnu po walọ etọn lẹ po go do niyẹn.
Lilẹpé Osìn tọn Jiawu Lọ
6. Jẹhẹnu Jehovah tọn tẹlẹ wẹ mí nọ mọ to lilẹpe osìn tọn mẹ?
6 Di apajlẹ, jẹhẹnu Jehovah tọn tẹlẹ go wẹ mí doayi, to nugopipe aslọ súsú vude he nọ hẹn osìn tọnu (tonnes) susu lẹ mẹ? Mí nọ mọ owanyi po nuyọnẹn etọn po, na ewọ nọ gbọnmọ dali nọ hẹn jija-Jikun tọn wá na dona aigba tọn. Ewọ nọ wà ehe gbọn yizan anazọnwiwa jiawu he tin to lilẹpé osìn tọn mẹ dali, he yin nùdego to Yẹwhehodọtọ 1:7 mẹ he dọmọ: “Otọ̀ lẹpo wẹ to sisa biọ ohù mẹ; ṣigba ohù ma gọ́, fie na otọ̀ lẹ to sisa sọn, finẹ wẹ yé sọ gọ̀ do.” Owe Job tọn dọho tlọlọ do lehe e nọ jọ do ji.
7. Nawẹ osìn nọ tọ́njẹgbonu sọn ohù mẹ sọyì aslọ mẹ gbọn, podọ nawẹ aslọ he ma sú sọmọ nọ hẹn tọnu susu osìn tọn gbọn?
7 To whenuena ayisun jikun whenu tọn lẹ sà biọ ohù mẹ, yé ma nọ gbọṣi finẹ gba. Jehovah nọ “dọ̀n kùnkùn osìn lẹ tọn daga sọn ohù mẹ bo dè jikùnsìn he wé sọn avivi he e ko basi mẹ.” Na osìn lọ tin to wunmẹ azọ̀-gingán osìn tọn mẹ bọ to ninọmẹ de mẹ yin avivi de, “aslọ lẹ yin zize pla do agahomẹ, azọ́n jiawu mẹpipe he sù to oyọnẹn mẹ tọn.” (Job 36:27; 37:16; Segond) Aslọ lẹ nọ yin nuhe nọ fotọ dile e na dẹnsọ bọ yé na to avivi yín: “E bla osìn lẹ pli do aslọ titli lẹ mẹ; aslọ lọ ma sọ tlẹn to pinpẹ̀n-yinyin yetọn glọ gba.”—Job 26:8, TOB; Segond.
8. Gbọn nuyiwa voovo tẹlẹ dali wẹ ‘aslọ osìn olọn mẹ lẹ’ kọ̀n jẹgbonu bọ lilẹpe osìn tọn yin tadona gbọn?
8 ‘Aslọ osìn tọn’ he tin to olọn mẹ ehelẹ —mẹnu wẹ sọgan lẹ́ adana yé nado hẹn jikun ja do aigba ji? (Job 38:37) Omẹ lọ he “sù to oyọnẹn mẹ” zé yé do finẹ jẹnukọn, he “dè jikùnsìn he wé sọn avivi he e ko basi mẹ.” Podọ etẹwẹ yin nuhudo nado hẹn kùnkùn jikun tọn sọn avivi mẹ? Zomọ he nọ hẹnnuklo (microscope) dona tin, taidi kọgudu kavi otọ́n aigba tọn lẹ—yedọ sọn fọtọ́n lẹ jẹ kanweko donu fọtọ́n yetọn lẹ to awagba tedidi dopodopo tọn mẹ to jẹhọn mẹ—nado yinuwa taidi dodonu nuvikun lẹ tọn na kùnkùn jikun tọn nado yin awuwlena lẹdopé dona tin. E yin sọhayina dọ e nọ biọ livi kùnkùn flinflin aslọ tọn lẹ nado wleawuna kùnkùn jikun madozẹnzẹn tọn. Kiki to nuyiwa ehe lẹpo godo wẹ aslọ lẹ sọgan do kọ̀n agbowhẹ̀n osìn yetọn lẹ tọnjẹgbonu do aigba ji nado wleawuna otọ̀sisa lẹ he nọ hẹn osìn lọ lẹgọyì ohù mẹ. Gbọnmọ dali lilẹpé osìn tọn nọ hẹn ede sọgbe. Be ehe lẹpo nọ jọ matin anademẹ de wẹ ya? “Mamọdọnọ,” wẹ e yin nugbo!
Asisa Dopo na Nuyọnẹn Sọlọmọni Tọn
9. Etẹwẹ Sọlọmọni mọ nado yin onu ayidego tọn dogbọn dopo to wunmẹ voovo zanwhlan tọn lẹ dali?
9 To aihọn hohowhenu tọn mẹ, nuyọnẹn Sọlọmọni tọn matin awetọ gba. Suhugan nuyọnẹn enẹ tọn gando nudida Jehovah tọn go: “[Sọlọmọni] dọho atin lẹ tọn, sọn Kedali he tin Lẹbanọni mẹ yedọ jẹ hisọpi he tọ́nkùn jẹgbonu sọn adó mẹ de: e dọhó gbekanlin lẹ tọn ga, po ohẹ̀ tọn po, po onu he nọ tintlin lẹ tọn po, po whèvi lẹ tọn po.” (1 Ahọlu lẹ 4:33) Ahọlu Sọlọmọni ehe dopolọ wẹ sọ wlan dọmọ: “Yì zánwhlan de, hiẹ adidọnọ, dayi owalọ etọn go, na hiẹ ni sọ yọnnuin. He ma tindo whẹ̀datọ, kavi hihọ́tọ, kavi ogán. He nọ wleawu na núdùdù etọn to alunlun mẹ, bo sọ bẹ́ núdùdù etọn pli to jijẹ whenu.”—Howhinwhẹn lẹ 6:6-8.
10. Nawẹ apajlẹ Sọlọmọni tọn dogbọn zanwhlan he nọ bẹ́ jijẹ pli lẹ dali yin whẹsuna gbọn?
10 Mẹnu wẹ plọn zánwhlan lẹ nado nọ bẹ núdùdù pli to alunlun mẹ nado wá dù yé to jikun whenu? Na owhe kanweko susu lẹ gbesisọ kandai Sọlọmọni tọn heyin zánwhlan ehelẹ tọn he nọ bẹ nududu pli to jijẹ whenu bo nọ yí yé whla na yizan to jikun whenu yin ayihaawe tindo gandego. Mẹdepope ma ko mọ kunnudenu tintin yetọn tọn depope gba. Nalete, to 1871, dawe britannique tọn de heyin wanyina otò etọn tọ́ de mọdona nududu bẹsẹdotẹn yetọn odoglọ tọn lẹ, podọ gbesisọnọ-yinyin Biblu tọn nado basi zẹẹmẹ do yé ji yin whẹsuna. Ṣigba nawẹ zánwhlan ehelẹ nọ tindo numọdohlan nukọn lọ nado yọnẹn to alunlun mẹ dọ avivọ jikun whenu tọn tin to nukọn ja po nuyọnẹn lọ po nado yọ́n nuhe yé na wà dogbọn dali etọn? Biblu lọsu basi zẹẹmẹ dọ susu nudida Jehovah tọn lẹ tindo nuyọnẹn heyin tito basina do yé mẹ na whlẹngan yetọn. Zánwhlan ojijẹ-bẹplitọ lẹ yin mimọyitọ dona ehelẹ tọn sọn Mẹdatọ yetọn dè. Howhinwhẹn lẹ 30:24 dọho yetọn dole dọmọ: “Yé yọnnuin.” Nado dọ dọ nuyọnẹn mọnkọtọn sọgan wá tintin mẹ gbọn vlavonu poun dali ma sọgbe hẹ lẹnpọn dagbe gba; nado gbọawupo nado yọ́n Mẹdatọ nuyọnẹntọ de to godona yin mamọdọnọ.
11. (a) Naegbọn ajlohuntin (séquoia) daho do yin nuhe jiawu taun? (b) Etẹwẹ yin nuhe jiawu dogbọn nuyiwa tintan lehe amamú lẹ nọ wleawu nududu tọn (photosynthèse) gbọn?
11 Dawe de to ajlohuntín (séquoia) daho de glọ, yin pipaṣa gbọn agayiyi etọn dali, po nukunmọjẹnumẹ po nọ tindo numọtolanmẹ taidi zánwhlan pẹvi de tọn. Jijlẹ atín lọ tọn jiawu: Agayiyi etọn yin mẹtlu 90, kiklo etọn lẹdopé yin mẹtlu 11, titli etọn yin awagba dopo, adọ̀ etọn lẹ nọ vùnpé sọyì hugan hectare dopo daa. Ṣogan, nuhe sọ jiawu hugan wẹ yin nuvikun aigba tọn chimie po physique po he whinwhẹ́n etọn bẹhẹn. Amà etọn lẹ nọ yí osìn sọn adọ̀ etọn lẹ mẹ, jẹhọn he jinukun lẹ nọ yizan na whinwhẹ́n (gaz carbonique) sọn jẹhọn mẹ, podọ huhlọn whinwhẹ́n tọn sọn owhè dè nado wleawuna otọ́n aigba tọn bo sọgan do de jẹhọn he nutẹgbẹ lẹ nọ yizan na whinwhẹ́n (oxygène) tọ́njẹgbonu—yedọ nuyiwa de he nọ yin yiylọdọ photosynthèse he bẹ nuyiwa nuvikun lẹ tọn voovo 70 hẹn, e ma yin yémẹpo wẹ yè yọnẹn gba. Po nupaṣamẹ po, nuyiwa tintan sinai do hinhọ́n sọn owhe si ji he yin sinmẹ he sọgbe lọ, tedidi he sọgbe; eyin e ma yinmọ e ma na yin dindọ̀n gbọn ojó he nọnọ jinukun lẹ mẹ (chlorophylle) dali nado bẹ nuyiwa photosynthèse tọn jẹeji gba.
12. (a) Etẹwẹ yin onu ayidego tọn dogbọn lehe ajlohuntin nọ yí osìn zan tọn dali? (b) Etẹwutu wẹ nitrogène do yin nuhudo na whinwhẹ́n jinukun lẹ tọn, podọ nawẹ lilẹpe etọn nọ yin tadona gbọn?
12 Dehe sọ vọ paṣamẹ ga wẹ yin nugbo lọ dọ atín lọ sọgan dọ̀n osìn sọn adọ̀ lọ lẹ mẹ sọyì aga atín he yiaga sọ mẹtlu 90 ehe tọn. Suhugan osìn tọn nọ yin dindọ̀n sọyí aga hugan dehe yin nuhudo na aliho he amamu lẹ nọ wleawu nududu yetọn (photosynthèse) te. Lánkàn etọn nọ yin didedlan gbọn odẹ̀njijẹ do jẹhọn mẹ dali. E nọ hẹn osìn atìn lọ tọn nado fá, dile mí nọ mọ fifá yí gbọn odẹ́njijẹ dali do. Nado wleawuna onu dojo whinwhẹ́n tọn, jẹhọn nitrogène tọn dona yin yiyi dogọ na otọ́n aigba mẹ tọn, kavi nududu he nọ namẹ huhlọn devo lẹ (hydrates de carbone). Amà lẹ ma sọgan yí nitrogène gazinọ heyin yíyí sọn jẹhọn mẹ zan gba, ṣigba nuvikun aigba tọn lẹ sọgan lẹ́ nitrogène gazinọ he tin to aigba mẹ zun nitrates po nitrites he nọ yọ́ to osìn mẹ po, he nọ basi gbejizọnlin sọn adọ̀ lọ lẹ mẹ sọyì amà lẹ mẹ to aga. To whenuena atín lẹ po kanlin lẹ po he ko yí nitrogène ehe zan to nududu dojo yetọn lẹ mẹ kú bo yọ̀n, nitrogène lọ nọ yin didetọ́n, he nọ gbọnmọ dali dotana lilẹdopé nitrogène tọn. To ehe lẹpo mẹ, gigẹdẹ-yinyin he e bẹhẹn jiawunamẹ tlala, e vẹawu nado yin wiwadotana matin anademẹ.
Matindo Hodidọ Kavi Hogbè lẹ kavi Ogbè, Ṣigba nọ Dọho!
13. Etẹwẹ olọn he gọna sunwhlẹvu lẹ dohia Davidi, podọ etẹwẹ yé zindonukọn nado dọ na mí?
13 Dohia jiawu Mẹdatọ lọ tọn nankọ die he nọ wá sọn sunwhlẹvu hinhọ́n ozanmẹ olọn tọn he nọ hẹn awuji pinpọntọ lẹ po osi he siso po! To Psalm 8:3,4 mẹ, Davidi do numọtolanmẹ osi he e tindo tọn hia dọmọ: “Whenuena yẹn lẹn olọn towe lẹ pọ́n, azọ́n alọviyẹyẹ towe tọn lẹ, osùn po sunwhlẹvu lẹ po he hiẹ ko zẹ̀ali dai na; etẹ wẹ gbẹtọ, bọ hiẹ do to núflin jẹ e go?” Na mẹhe tindo nukun lẹ nado mọnú, otó lẹ nado senu, po ahun lẹ po nado tindo numọtolanmẹ, sunwhlẹvu olọn tọn gedemije ehelẹ nọ dọho, dile yé basi do hlan Davidi: “Olọn lẹ to gigo Jiwheyẹwhe tọn hódọ.”—Psalm 19:1-4.
14. Etẹwutu wẹ huhlọn nuyiwa tọn heyin dopo to sunwhlẹvu lẹ tọn mẹ do yin onu tangan na mí?
14 Lehe mí yọ́n onu susu dogbọn sunwhlẹvu lẹ dali do sọ, mọjanwẹ yé nọ zé ogbè yiaga nado dọho hẹ mí do niyẹn. To Isaia 40:26 mẹ, mí yin oylọ basina nado doayi huhlọn jiawu yetọn go: “Zé nukun mìtọn doaga, bo pọ́n, mẹnu wẹ da onú helẹ, bo sọ hẹn awhan sọhasọha yetọn jẹgbonu: e nọ ylọ oyin yetọn dopodopo gbọn kiklo huhlọn etọn tọn dali, na ewọ sinyẹn to huhlọn mẹ; depope ma pò.” Huhlọn nudọ̀ndogo (gravitation) tọn po huhlọn nuhẹndogbẹ yetọn dopo po, yedọ owhè, hẹn aigba go do otẹ̀n etọn mẹ, nọ hẹn jinukun lẹ whẹ́n, nọ na mí yozo, bo hẹn ogbẹ̀ lẹpo yọnbasi tofi to aigba ji. Apọsteli Paulu to gbọdo glọ dọmọ: “Na sunwhlẹvu de gbọnvo na sunwhlẹvu devo to gigo mẹ.” (1 Kọlintinu lẹ 15:41) Lẹnunnuyọnẹn tindo nukunnumọjẹnumẹ sunwhlẹvu koklojonọ lẹ tọn taidi owhe mítọn, sunwhlẹvu jùjù lẹ, sunwhlẹvu he kiklo etọn taidi owhe, sunwhlẹvu wewe lẹ, sunwhlẹvu zoklẹnyẹnyẹnnọ lẹ, po sunwhlẹvu he nọ gbòmiyọn mlanmlan lẹ po ga.
15. Etẹwẹ susu nuyọyọ-hẹnwatọ lẹ tọn plọn sọn nudida mẹ bo tẹnpọn nado hodo apajlẹ etọn?
15 Susu nuyọyọ-hẹnwatọ lẹ tọn ko plọnnu sọn nudida mẹ podọ ko tẹnpọn nado plọn nugopipe nudida gbẹ̀te lẹ tọn. (Job 12:7-10) Doayi ada tangan vude poun delẹ go gando nudida lẹ go. Otọ̀hẹ lẹ he tindo nugonu osìn agbasa tọn he nọ diọ jẹ̀sìn zun osìn tata; whevi po zẹ̀gbín he tindo miyọn lẹtliki tọn lẹ po; whèvi lẹ, ovọ́n lẹ, po zòklẹnyẹ́nyẹ́n lẹ po; sọpla-toké po whèvi he nọ yí zomọ tọglọ tọn zan lẹ po (thermomètre); ogbọ́n he nọ basi wema; zanwhlan he nọ dóatọ̀ gbọn otọ̀ ji; ajaka he nọ dó adó lẹ; odàn he tindo nuyizan he nọ pọ́n yozo po fifa po to lanmẹ; wedúwedú ogbàmẹ tọn lẹ he nọ yí agbọ́yinu tọ̀glọ tọn lẹ po nuhe yè do nọ lẹtọ lẹ po zan; nudida gbẹte hùmẹ tọn (pieuvres) he nọ yí afafa agahun tọn nkọ zan, tọgboyẹyẹ he nọ basi wunmẹ adọ́ ṣinawe bo nọ basi ohọ̀n omọ̀ tọn lẹ, odọ̀ lẹ, po gblasẹ lẹ po podọ enẹ lẹ he tindo ovi pẹvi he nọ klo lete lẹ, bo nọ basi gbejizọnlin na kilomẹtlu susu lẹ po wezundido awuyiya tọn po; whèvi po agása lẹ po he nọ yí apán he nọ fotọ̀ lẹ zan taidi nuhe nọ nọ tọ̀glọ lẹ; podọ ohẹ̀ lẹ, owán lẹ, oklo ohù mẹ tọn lẹ, whèvi lẹ, po kanlin he nọ nanọ ovi yetọn lẹ po he nọ basi tẹnsisẹ jiawu fide-jẹ-fide tọn lẹ—yedọ nugopipe he hú huhlọn lẹnunnuyọnẹn tọn nado basi zẹẹmẹ etọn.
16. Nugbo lẹnunnuyọnẹn tọn tẹlẹ wẹ Biblu basi kandai etọn na owhe fọtọ́n lẹ whẹpo lẹnunnuyọnẹn do din yé mọ?
16 Biblu basi kandai nugbo lẹnunnuyọnẹn tọn lẹ na owhe fọtọ́n lẹ whẹpo lẹnunnuyọnẹn do mọnukunnujẹ yé mẹ. Osẹ́n Moṣe tọn (owhe kanweko 16tọ J.W.M.) do yinyọ́n owán awutu tọn lẹ hia na owhe fọtọ́n lẹ jẹnukọnna sinsẹngan “zintọgbo” taidi “mẹdatọ” yetọn. (Levitiku, weta 13, 14) To owhe kanweko 17tọ J.W.M. whenu, Job dọmọ: “Ewọ ... zé aigba do agbágbá ji.” (Job 26:7) Na owhe fọtọn lẹ jẹnukọnna Klisti, Sọlọmọni wlan dogbọn sisa ohùn tọn dali; nuhe lẹnunnuyọnẹn amasin bibasi tọn dona nọte kakajẹ owhe kanweko 17tọ nado plọnnu dogbọn dali etọn. (Yẹwhehodọtọ 12:6) Jẹnukọnna enẹ, Psalm 139:16 do oyọnẹn ogu sọn mẹjitọ lẹ go tọn hia dọmọ: “Nukun towe mọ dida mapemape ṣie: podọ to owe towe mẹ wẹ yé wlan awutugonu ṣie lẹpo do, ehe yè to ana etọn wá egbesọegbesọ, whenuena depope yetọn ma ko tin.” To owhe kanweko 7tọ J.W.M. whenu, whẹpo owanyina otò yetọn tọ́ lẹ do tindo nukunnumọjẹnumẹ lọ dogbọn tẹnsisẹ sọn fide-jẹ-fide dali, Jẹlemia wlan, dile eyin kandai basina do to Jẹlemia 8:7 mẹ dọmọ: “Adọwé to olọn mẹ yọ́n ojlẹ dide etọn lẹ; podọ owhle po ohọ́ngbó po po adọ̀gbó po nọ payi ojlẹ wiwa yetọn tọn go.”
“Mẹdatọ” lọ he Lẹnunnuyọnẹntọ Nulẹ Tin Yededenu lẹ to Didè
17. (a) Etẹwẹ Lomunu lẹ 1:21-23 dọ dogbọn delẹ to mẹhe gbẹ́ nado mọnukunnujẹ Didatọ nuyọnẹntọ de he tin to nudida jiawu ehelẹ glọ dali? (b) To ninọmẹ nulẹnpọn tọn de mẹ, etẹwẹ nulẹ tin to yededenu plọntọ lẹ to dide taidi “Mẹdatọ” yetọn?
17 Wefọ de dọ gando mẹdelẹ he gbẹ́ nado doayi nuyọnẹn Mẹdatọ lọ tọn he tin to godona nujiawu he yin dida lẹ go dọmọ: “Ṣigba yé lẹzun ovọ́ to linlẹn yetọn lẹ mẹ, nulunọyiha yetọn sọ dozinvlu. Yiylọ yede nuyọnẹntọ, yé lẹzun nulunọ, bo diọ gigo Jiwheyẹwhe magble tọn na oboṣiọ he yé basi di gbẹtọ he nọ gble tọn, di ohẹ lẹ, okanlin afọẹnẹnọ, po onu he nọ lìn lẹ po. ... Yé diọ nugbo Jiwheyẹwhe tọn na lalo de, bo to sinsẹ̀n bo sọ to taliaina nudida hugan Mẹdatọ.” (Lomunu lẹ 1:21-23, 25) Onu dopolọ wẹ po lẹnunnuyọnẹntọ he yise dọ nulẹ tin yededenu tọn lẹ po, he, nalete, pagigona lẹnpọn-gblo todohukanji yiaga nutogbẹ̀ flinflin lẹ —ovọ́n lẹ—Owhevi lẹ—nutogbẹ̀ he nọ zan agé po otọ̀ po lẹ—alọtlọ lẹ—kanlin he nọ nanọ̀ ovi yetọn lẹ—“ozíntọgbo” taidi “mẹdatọ” yetọn. Nalete, yé yọnẹn dọ nutẹgbẹ̀ nuvikun doponọ bọawu depope matin na nugbo tọn nado bẹ todohukanji lọ jẹeji gba. Nutogbẹ̀ pẹvi hugan heyin yinyọnẹn bẹ nuvikun tin-ún tin-ún livi donu kanweko lẹ hẹn, gọna nuyiwa osìn adinọ lẹ tọn he nọ sọawuhia to e mẹ to ojlẹ dopolọ mẹ.
18, 19. (a) Mẹnu wẹ yin Omẹ jlọjẹnọ lọ nado gbogbena na hinhẹn ogbẹ̀ yọnbasi? (b) Nudida Jehovah tọn nẹmu wẹ mí sọgan mọ?
18 Jehovah Jiwheyẹwhe wẹ yin Didatọ ogbẹ̀ tọn. (Psalm 36:9) Uwọ wẹ yin Hinhẹnwatọ Tintan daho lọ. Oyin etọn, Jehovah, zẹẹmẹdo “E nọ hẹnwa tintin mẹ.” Nudida etọn lẹ zẹ nuhe mí sọgan hia go. Na nugbo tọn livi susu lẹ tin he gbẹtọ ma yọ́n nude dogbọn dali etọn. Psalm 104:24, 25 zinnudo ehe ji dọmọ: “Na azọ́n towe su do le, Oklunọ e! Nuyọnẹn mẹ wẹ hiẹ basi yé omẹ po te.” Job 26:14 basi zẹẹmẹ gigọ do ehe ji dọmọ: “Pọ́n, ehelẹ wẹ awọntinslo aliho etọn lẹ tọn lẹ: podọ le mimá whè sọ wẹ yè sè sọn e de! Ṣigba wanyinyẹn owalọ hlọnhlọnnọ etọn tọn mẹnu wẹ sọgan tunwun?” Mí mọ okẹyẹ vude lẹ, mí se padide vude lẹ, ṣigba nado mọnukunnujẹ zẹẹmẹ gigọ hẹvioso daho etọn tọn mẹ hugan nuhe mí sọgan mọnukunnujẹemẹ.
19 Nalete, mí tindo asisa dagbe hugan de na mimọ ẹn hugan gbọn nudida yinukundomọ etọn lẹ gblamẹ. Asisa dagbe hugan enẹ wẹ yin Ohó etọn, Biblu lọ. Hlan asisa enẹ mí na yí zẹẹmẹ lọ sọn hosọ he na bọdego mẹ. (Pọ́n w-F 15/6/93, weda 8.)
Be Hiẹ Flin Ya?
◻Etẹwẹ Job plọn to whenuena Jehovah dọho na ẹn gbọn yùjẹhọn sinsinyẹn mẹ?
◻ Etẹwutu wẹ Paulu dọ dọ delẹ yin mamọdọnọ?
◻ Nawẹ lilẹpe osìn tọn nọ wazọ́n gbọn?
◻ Onu titengbe tẹwẹ owhè nọ basi na mí?
◻ Nugbo lẹnunnuyọnẹn tọn tẹwẹ Biblu hùngona whẹpo lẹnunnuyọnẹn do mọdona yé?