Bible ena Haere
Saiens ese Bible ena Gabu Ia Abia, A?
SAIENS taudia edia diba guba bona tanobada dekenai ia bada ia lao. Unai dainai, idia hahedinaraia Bible ena hereva be gori sibona, a? Taunimanima momo be unai bamona idia laloa. Oi be unai bamona oi laloa, a?
Reana, oi be taunimanima momo bamona, oi matamata negana amo haida ese unai lalohadai be oi dekenai idia hadibaia bona oi ese unai hereva oi henanadailaia lasi. To hari oi ai hagoadaia harihari unai henanadai oi laloa hari. Mani haheitalai tamona oi laloa: Bible ese guba ia gwauraia dalana. Bible ena hereva ese idau negai idia noho aonega taudia edia hereva ia hakoikoia; unai sibona lasi, to lagani tausen tausen murinai saiens taudia idia gwauraia herevadia ia hakoikoia danu.
“Gravity” ena Kara
Tanobada be dahaka latanai ia helai? Dahaka dainai hua, dina bona hisiu idia moru lasi? Lagani tausen tausen lalonai taunimanima ese unai henanadai idia laloa momo. Bible ese tanobada ia herevalaia neganai, haere namona ia henia. Iobu 26:7 dekenai ia gwau Dirava ese “tanobada ia atoa, gau ta latanai lasi.” Heberu gado ai, “gau ta . . . lasi” be beli-mahʹ bona Bible lalonai inai siri sibona lalonai unai hereva ia hedinarai. Aonega taudia idia gwau Iobu ena hereva ena anina, tanobada be guba padanai ia noho, be “aonega bada herevana ta,” bona Iobu be idau negai ia gwauraia be hoa gauna badana.a
Unai neganai, taunimanima momo edia lalohadai guba dekenai be idau. Idau negai taudia haida idia laloa elephant haida be matabudi badana ena doruna dekenai idia gini, bona unai elephant latanai tanobada ia noho.
Lagani 300 B.C.E. murinai, Greek aonega saiens tauna Aristotle ia gwau tanobada be guba padanai ia noho diba lasi. Ia gwau, guba gaudia ta ta iboudiai be kuborokuboro gaudia edia kopina dekenai idia kamokau. Ia gwau kuborokuboro gaudia maragidia be kuborokuboro gaudia badadia lalonai idia noho. Idia iboudiai lalonai tanobada ia noho, bona murimurinai ia noho kuborokuboro gauna dekenai hisiu idia noho. Unai kuborokuboro gaudia idia giroagiroa neganai, idia dekenai idia noho guba gaudia—dina, hua, bona planeti—be guba padanai idia heau.
Lagani 1,100 idia do noho ema bona Aristotle ia vara neganai, Bible ia gwau tanobada be ‘gau ta latanai [ia noho] lasi.’ To, taunimanima momo idia gwau iena nega ai, Aristotle ena aonega ese ma taunimanima iboudiai edia aonega ia hanaia. Ia mase lagani 2,000 murinai iena lalohadai idia do gwauraia hereva momokani! The New Encyclopædia Britannica ia gwau lagani 1500 bona 1600 C.E. murinai, dubu taudia idia laloa Aristotle ena hahediba herevadia be “tomadiho hahediba herevadia bamona.”
Lagani 1500 murinai, aonega bada tauna Giordano Bruno ia gwau hisiu be “kuborokuboro gauna tamona dekenai idia noho” herevana be momokani lasi. Ia toretore ia gwau: “Unai lalohadai be kavakava gauna, hegeregere maragidia idia havaraia lalohadaina ta bamona. Unai hereva hegeregerena, reana ita gwau diba hisiu be guba ena kopina dekenai bema idia hakamoa tao namonamo lasi, eiava bema ikoko goadadia amo idia kokoa namonamo lasi, ita latanai do idia moru, medu aisi bamona.” To unai negai, bema tau ta ese Aristotle ena hereva ia abia dae lasi, dika ia davaria diba. Vadaeni, dubu ese Bruno ia abia bena ia do mauri noho neganai lahi dekenai ia gabua badina guba toana dekenai ia ese iena lalohadai idaudia ia halasia dainai.
Guba Vasiahuna Lalonai
Telescope idia karaia murinai, hisiu stadilaia saiens taudia momo ese Aristotle ena hereva idia abia dae lasi. Bema dina, hua, bona hisiu be tanobada idia hagegea kuborokuboro gaudia dekenai idia kamokau lasi, dahaka dainai idia moru lasi, bona dahaka ese hisiu ia haheaudia? Lagani 1600 murinai, mathematics stadilaia tauna René Descartes ia laloa haere ia davaria. Ia ese Aristotle ena lalohadai ta ia abia dae, ia gwau tanobada bona guba gaudia padadiai gau ta ia noho. Unai dainai ia gwau guba be ita itaia diba lasi ranuna amo ia honu—unai ranu be guba vasiahuna bamona.
Toana be unai lalohadai ese hekwakwanai rua ia hanaia. Gau ginigunana be inai: Ia hahedinaraia dahaka dainai guba gaudia idia moru lasi; vasiahu padanai idia noho! Gau iharuana be inai: Ia hahedinaraia edena dala amo planeti idia heau diba. Descartes ia gwau, guba ranuna ia giroagiroa neganai, unai ranu lalonai idia noho planeti idia giroagiroa bona unai dainai idia be edia dala dekenai idia heau maoromaoro. Reana hari inai negai ita laloa unai “Ranu Giroagiroa Herevana” be gori ta bamona. To tano haida dekenai guba stadilaia taudia momo be lagani 100 bona ma haida lalonai unai hereva idia abia dae.
Lagani 1687 dekenai, Isaac Newton be buka ta lalonai hereva idauna ta ia halasia; unai hereva lalonai guba ena gravity ia gwauraia. Saiens taudia momo ese unai hereva idia abia dae lasi; idia ura Descartes ena hereva idia do badinaia. Newton ia gwau planeti idia moru lasi totona, gau haida, hegeregere masini eiava vasiahu, ese unai planeti idia abia isi be anina lasi. To gravity siahuna ese unai planeti edia heau dala ia biagua bona unai siahu dainai planeti be edia heau dala dekenai idia heau maoromaoro. Anina be, planeti be guba padanai idia noho, gau ta latanai idia noho lasi. Newton ena turadia momo ese iena gravity herevana idia kirikirilaia. Bona ena be Newton ese unai hereva ia gwauraia, to ia danu ia abia dae lasi guba ena padana dekenai gau ta be lasi.
Herevana, to gabeai taunimanima momo ese Newton ena hereva idia abia dae. Bible be aonega dalanai ia gwau tanobada be ‘gau ta latanai ia noho lasi.’ To unai hereva idia torea negana amo ema bona lagani 3,200 idia ore, aonega saiens taudia be idia henanadai dahaka dainai planeti idia moru lasi bona unai henanadai dainai idia hepapahuahu bada. Hari inai negai, edia hepapahuahu reana ita laloa lasi. Iobu be edena bamona ia diba tanobada be gau ta latanai ia noho lasi herevana ia torea be maoro? Dahaka dainai Iobu ese unai hereva ia gwauraia diba, to “aonega taudia” ese unai hereva idia gwauraia diba lasi ema bona lagani 3,000 bona ma haida idia ore?
Dahaka Dainai Bible ena Aonega ese Bible Torea Taudia Edia Aonega Ia Hanaia?
Bible ese haere namona ia henia. Timoteo Iharuana 3:16 dekenai ia gwau: “Buka Helaga ena hereva ibounai be Dirava ena Lauma ese ia havaraia.” Unai dainai Bible be taunimanima edia aonega amo ia vara lasi, to ia ese Havaraia Tauna ena lalohadai be ita dekenai ia hadibaia maoromaoro.
Gau badana be oi tahua namonamo Bible ena hereva be momokani eiava. (1 Tesalonika 2:13) Unai dala amo ita ia karaia bona ita ia havaraia Tauna ena lalohadai do oi diba. Ita ia hadibaia nega vairai dahaka do ia vara bona mauri mai anina be edena bamona ita davaria diba inai hekwakwanai tanobadana lalonai. Ia ese hadibaia taudia ma iboudiai ia hanaia, ani?
[Footnote]
a Theological Wordbook of the Old Testament lalonai ia gwau: “Iobu 26:7 ia hahedinaraia tanobada be guba padanai ia noho. Unai hereva amo ia ese saiens taudia be gabeai do idia davaria gauna ta ia gwauraia guna.”
[Picture Credit Line on page 10]
By permission of the British Library