Aigupito Gunana—Basileia Badadia Ginigunana
AIGUPITO gunana—Farao ese idia lohiadia tanona mai ena sinavai ladana Nilo—be bese badana mai goadana. Aigupito taudia edia ima karakara gaudia be miusiam badadia lalodiai idia noho. Unai bese ena sivarai be sikuli bukadia ai idia torea. Ena pavapava ese idia haginia gaudia be laolao taudia ese idia hoalaia. Danu, Bible ese ia gwauraia gaudia momo be unai tano dekenai idia vara. Bible ese Aigupito bona Aigupito taudia ia gwauraidia nega 700 bamona.
To Aigupito gunana ena sivarai oi diba momokani, eiava? Oiemu diba ia dekenai bema oi habadaia, unai ese oi do ia durua, Bible ese ia gwauraia gaudia momo do oi lalo-pararalaia totona.
Aigupito lalonai, saiens taudia, idau negai gaudia idia tahua namonamo taudia, ese Bible ena hereva idia hamomokanilaia gaudia momo idia davaria vadaeni. Iosef ena sivarai mani oi laloa. Lada, dagi ladadia, Iosef ena dagi ruma naria gaukarana ai, Farao ese ia henia dagina badana, aniani gogoa bona hariharilaia gaukarana naria dagina unai, bona Aigupito taudia ese mase tauaninidia dekenai idia karaia karadia, bona paraoa gabua taudia be paraoa boseadia na edia kwaradia dekenai idia huaia loaloa—unai saiens taudia ese idia davaria unai iboudiai be unai negai idia noho Aigupito taudia edia kara korikori.—Genese, karoa 39-47; Ge 50:1-3.
Tano bona Noholaia Taudia
Nilo sinavaina ese Agupito ia durua bada. Unai sinavai ena koura mai ena tano namo hereana, ena lababana be kilomita 19 bamona sibona, Aswan amo ela bona Cairo. Varo gadokagadoka severaseverana ta bamona, ia be Africa ena tano kaukauna ihuanai ia noho. Guna, lagani ta ta iboudiai sinavai ia abata negadiai, tano hadigaraia kopukopuna ia mailaia; unai dainai Aigupito ese aniani na tano haida dekenai ia siaia diba, bona hitolo negadia idia vara negadiai, idau bese taudia be ia dekenai idia lao idia mauri noho totona. (Genese 12:10) Sinavai ena isena dekenai idia tubu sirihodia amo pepa idia karaia.
Nilo sinavaina ena ranu be ena uduna momo amo Davara Badana lalonai ia aru vareai. Unuseniai be Gosen tanona, Israel taudia be nega daudau idia noholaia tanona unai.—Genese 47:27.
Aigupito Taudia edia Tomadiho
Idau negai Aigupito taudia idia laloa edia Farao be dirava ta. Unai dainai Farao be mai ena hekokoroku ida ia henanadai, ia gwau, “Iehova be daika? Badina dahaka iena hereva dohore lau kamonai?” (Esodo 5:2) Unai negai Aigupito taudia be mai edia dirava momo herea. Unai dirava 740 edia ladadia lista ta dekenai idia torea be Tutumose Ihatoina ena gara gabuna lalonai idia davaria. Aigupito taudia ese toi tamona diravadia idia tomadiho henidia; idia ura henidia bada diravadia unai bamodia edia ladadia be Osirisi, Isisi, bona Horusu.
Aigupito ena dirava badadia momo edia laulau idia torea, edia tauanina be taunimanima edia hegeregeredia, to edia kwaradia be animal edia hegeregeredia. Aigupito taudia ese Horusu ena laulau idia torea, ena kwarana be bogibada ta ena hegeregerena, bona Totu ena laulau idia torea, ena kwarana be boe o moniki badana ena hegeregerena. Idia laloa pusi, uda sisiadia, huala, moniki bona manu idauidau be idia helaga, badina idia laloa dirava haida be unai gau lalodiai idia noho. Idia laloa Apisi boromakau maruanena be dirava ta ladana Osirisi ese ia boloa, unai dainai unai boromakau be dubu helagana ta lalonai idia naria, Memefisi dekenai, bena ia mase neganai, tomadiho karadia momo idia karaia, bona ena tauanina idia hagoevaia bona muramura mai bonadia amo idia dahua bena bandesi amo idia kumia, do ia bodaga lasi totona. Dika koua totona, pitopito edia laulau be ageva bamona edia aiodia dekenai idia atoa, badina be idia laloa gau iboudiai ia karaia diravana ena siahu be unai pitopito lalodiai ia hahedinaraia.
Ena be Israel taudia be nega daudau Aigupito taudia bogaragidiai idia noho, to idia be mai edia Dirava tamona, Iehova unai. Ia haganidia ia mo sibona do idia tomadiho henia, bona gau ta ena laulau, Dirava o manu o animal o gwarume o ma gau ta ena, do idia karaia lasi, do idia tomadiho henia totona. Aigupito idia rakatania bena nega sisina murinai boromakau natuna ena laulau idia tomadiho henia, reana badina be Aigupito taudia ese edia lalona idia hakererea vadaeni dainai.—Esodo 32:1-28; Deuteronomi 4:15-20.
Idia Laloa Edia Lauma Do Idia Mase Lasi
Aigupito taudia idia abia dae vaitani edia lauma do idia mauri hanaihanai. Unai dainai Aigupito ena king ese gara gabudia namo hereadia idia hegaegaelaia sibodia edia; idia lalodiai kohu namo hereadia idia atoa hegaegae, mauri gabena lalonai do idia moale hanaihanai totona. Unai hegeregerena, ororo maragidia bamona gaudia ladana piramid momo idia haginidia.
Golo herahera gaudia, dabua, ruma kohudia, uaina, aniani, uro, disi, mereki, aivori mauadia, bona mata muramurana karaia gaudia danu, be Aigupito taudia ese edia gara gabudia lalodiai idia atoa namonamo. Idia laloa unai gau be mauri gabena lalonai do idia iusilaia diba. Idau negai idia ese hesiai taudia idia hamasedia bena edia biagudia ida idia guridia hebou, mase murinai do idia hesiai henidia totona. Babalau herevadia momo be buka ta ladana “Mase Taudia edia Buka” lalonai idia torea, unai buka be Aigupito taudia momo herea edia mase mauadia lalodiai idia davaria. Idia laloa, mauri gabena ena dika idauidau be unai hereva amo do idia koua diba.
Israel taudia edia lalohadai be idau vaitani! Idia diba, Bible be gabeai ia hereva bamona, “mase taudia be gau ta idia diba lasi.” Bona taunimanima ta ia mase neganai, “unai dina dekenai ena lalohadai idia ore.”a Edia helaro be mase amo do idia toreisi lou, mauri gabena abia totona.—Kohelete 9:5, 10; Salamo 146:4; Iobu 14:13-15.
Edena Negai Idia Mauri Noho?
Aigupito gunana ena sivarai idia tahua taudia idia gwau unai bese gunana be mai ena “pavapava iduhudia” 31, unai iduhu pavapavadia ta ta be ena nega ena nega ai idia lohia; ma Basileia toi idia gwauraia, gaudia inai: Basileia Gunana (Iduhu 3-6), Ihuana Basileiana (Iduhu 11, 12), bona Basileia Matamatana (Iduhu 18-20). To unai bamona idia duahidia be maoro momokani lasi, badina be edia diba be revareva maragidia gunadia amo idia abia, edia hereva be idia hamomokania diba lasi gaudia unai. Reana unai pavapava haida, ta ese ta ia gunalaia lasi, to idia be nega tamona ai unai tano ena kahana idauidau dekenai idia lohia noho.
Mose ese Bible ena buka ginigunadia ia torea neganai, Aigupito taudia edia kara hegeregerena ia ese edia king na Farao ia gwauraia, ena ladana korikorina ia hatoa lasi. Unai dainai, Abraham bona Iosef ese idia diba pavapavadia, bona Israel besena ese Aigupito idia rakatania neganai ia lohia pavapavana danu, edia ladadia be ita diba lasi. To gabeai pavapava ena dagi ladana “Farao” bona sibona ena ladana danu idia gwauraia hebou dainai, Bible ese ia gwauraia gaudia be Aigupito ena pavapava edia ladadia edia lista ida ita hahegeregerea diba. Farao haida, Bible stadilaia taudia ese edia sivarai idia tahua taudia, be inai:
Akenaton (Pavapava Iduhuna namba 18 tauna ta) ese dina ena laulau kuboruna ladana Aton ia tomadiho henia goadagoada. Lagani 1887 ai, nadi palakadia 377 be Tel el-Amarna dekenai idia davaria, unai gabu be Cairo ena diho kahanai ia noho, ia bona Cairo edia padadia be kilomita 320 bamona. Unai nadi palakadia be mai edia revareva, idau besedia edia pavapava ese Akenaton bona ena tamana Amenehotep Ihatoina idia tore henidia revarevadia unai. Idia haida be Ierusalem, Megido, Hasoro, Sekem, Lakisi, Heberon, Gasa bona Kanana ena hanua badadia ma haida edia pavapava edia amo. Reana nega sisina sibona do ia noho ela bona Israel be Kanana tanona lalonai idia vareai neganai unai revareva idia torea, idia lalodiai idia ese tuari bona gavamani hamorua karadia hehunidia idia gwauraia. Idia ese danu idia hahedinaraia, unai hanua ta ta be mai edia pavapava ta ta, Bible bukana Iosua ese ia hahedinaraia hegeregerena.
Tutanakamen, Akenaton ena ravana unai, ena ladana be hari idia hatoa “King Tut,” ena gara gabuna lalonai golo gaudia mai hairaidia idia davaria bona miusiam haida lalodiai idia hahedinaraia vadaeni. Unai gau ese idia hahedinaraia goevagoeva Farao be mai edia kohu bada herea. Gunaguna Mose ese unai bamona kohu namo hereana ia dadaraia, badina be “ia ura lasi ia idia gwauraia Farao natuna hahine ena natuna. Ia laloa Dirava ena bese taudia danu do ia hisihisi hebou be namo. Kara dika ena moale, nega daudau lasi idia noho gaudia be ia ura lasi.”—Heberu 11:24, 25.
Merenepata be “Pavapava Iduhuna namba 19” tauna ta. Tebe hanuana dekenai nadi badana ta idia davaria, ia latanai hari Farao ese revareva ia torea, ena kwalimu tuari lalonai heagilaia totona; ia gwau “Israel besena lau hadikaia ore.” Israel besena be Aigupito gunana ena revareva lalodiai idia torelaia negana tamona be unai. Ena be unai hereva be heagi kava herevana sibona, to ia hahedinaraia Israel taudia ese Kanana tanona idia abia vadaeni. Anina be, Akenaton ese Tel el-Armarna revarevadia ia abia negana murinai unai tano idia abia, Merenepata ia do lohia lasi neganai.
Sisaka (Sesonaka Ginigunana, “Pavapava Iduhuna namba 22” tauna ta) be Bible ese ena ladana ia gwauraia Faraona ginigunana. Ia mai ena kariota bona hosi-gui taudia momo herea ida be Iuda tanona lalonai idia vareai, Ierusalem idia tuari henia, bona “Iehova ena dubu kohudia goevadaedia bona pavapava ena ruma kohudia goevadaedia ia abia oho, gau iboudiai ia laohaia.” (2 Sisiga 12:9) Unai sivarai be laulau ta ese ia hamomokania, unai laulau be Amon ena dubu lalonai ia noho, Karnak dekenai (unai hanua ena ladana gunana be Tebe). Tuari lalonai idia abia mauri bena idia guidia taudia 156 idia hahedinaraidia, idia ta ta ese tuari lalonai idia abia hanuadia ta ta idia laulaulaidia, idia toi be Megido, Sunem bona Gibeon. Sisaka ese ia abia gabudia edia ladadia be lista dekenai ia torea neganai, “Abram ena tano” danu ia torea—Abraham be Aigupito taudia ese edia revareva lalodiai idia torelaia negana ginigunana unai.
Basileia Badadia Ma Haida Idia Toreisi
Gabeai, Basileia badana ma ta ladana Asuria ia toreisi, ena siahu ese Aigupito ena siahu ia hanaia. To Aigupito basileiana be do mai ena siahu bada. Hosea, Israel basileiana ena pavapava ginigabena, be Aigupito pavapavana King So ida palani ta idia karaia, Asuria ena lohia siahuna idia dadaraia totona, to idia kwalimu lasi. (2 Hanua Pavapavadia 17:3, 4) Bena lagani haida murinai, Iuda pavapavana Hesekia ena lohia negana lalonai, Etiopia pavapavana King Tirihaka be ena tuari taudia ida Kanana tanona lalonai idia vareai dainai, Asuria pavapavana Senakerib ese Iuda tuari henia karana ia hadokoa nega sisina, unai pavapava tuari henia totona. (2 Hanua Pavapavadia 19:8-10) Senakerib be ena revareva, Asuria dekenai idia davaria gaudia, lalodiai ia gwau: “Lau sibona ese Etiopia pavapavana ena kariota biagudia lau abidia mauri.”—Oriental Institute Prism of Sennacherib, University of Chicago.
Iehova be ena peroveta tauna Isaia ena amo ia peroveta, ia gwau: “Lau ese Aigupito taudia na biaguna aukana ta ena imana ai do lau atodia; bona pavapava goadana ta ese do ia lohiadia.” (Isaia 19:4) Asuria revarevana ta ese unai peroveta herevana ia hamomokania; ia lalonai Senakerib ena natuna Esarahadon ia heagi badina be Aigupito ia halusia dainai; ia gwau: “Ena pavapava, Tirihaka, be nega 5 lau tarakia, bena ena tano ibounai lau lohiaia.”
Lagani 629 B.C.E. bamona ai Farao Neko mai ena tuari taudia ida be mirigini kahana dekenai idia lao, basileia badana ihatoina, Babulono, ena tuari oreadia edia dala koua totona. Bible ia gwau, Ierusalem pavapavana Iosia ia laloa namonamo lasi dainai, Aigupito tuari taudia be Megido dekenai ia koudia toho, to idia halusia bona idia hamasea.b (2 Sisiga 35:20-24) Bena lagani 4 bamona murinai, 625 B.C.E. ai, Babulono taudia ese Farao Neko idia halusia, Karakemisi dekenai. Unai tuari ena sivarai be Bible bona Babulono Revarevadia ese idia gwauraia, ia lalonai idia kwalimu murinai Babulono taudia ese Asia ena dina ia diho kahana idia lohiaia.
Lagani 525 B.C.E. ai, basileia badana namba 4, Medo-Parasa, ese Aigupito ia lohiaia. Lagani 200 bamona murinai, lagani 322 B.C.E. ai, Alesana Badana ese Aigupito ia abia, bena basileia badana namba 5, Greece, ese ia lohiaia. Alesana ese Alesandria hanuana ia haginia, Nilo ena sinavai ena uduna isena tanona dekenai. Unuseniai, lagani 280 B.C.E. bamona ai, Bible be Heberu gado amo idia hahanaia Greek gado ai, unai bamona idia karaia negana ginigunana unai. Unai Bible, Greek gado ai idia hahanaia gauna, ena ladana be gabeai idia hatoa Septuagint; Greek gado ai idia hereva gabudia iboudiai dekenai, Iesu ena hahediba taudia ese idia iusilaia.
Basileia badana namba 6, Roma, ena nega lalonai, Iesu ia maragi neganai ena tamana ese Aigupito dekenai ia laohaia, vagege tauna Herod amo ia hamauria totona. (Mataio 2:13-15) Pentekoste dinana ai, lagani 33 C.E. lalonai, Aigupito taudia haida be Ierusalem dekenai idia noho bona Keristen sivaraina namona idia kamonai. Bona Keristen tauna Apolo, hereva goadagoada tauna, be unai tano amo ia mai.— Kara 2:10; 18:24.
Oibe, Aigupito bona Aigupito taudia edia sivarai be Bible lalonai idia torea momo, bona idau negai gaudia tano lalonai idia geia ese Bible ena hereva idia hamomokania. Momokani, Aigupito be guna mai ena siahu bada herea dainai, peroveta herevadia haida lalodiai, Satana ese ia lohiaia tanobada ibounai be idia gwauraia Aigupito. (Esekiel 31:2; Apokalupo 11:8) To, ena be Aigupito basileiana gunana be mai ena siahu bada, to Iehova ena palani hagugurua karana ia koua diba lasi. Bona Bible ese ia gwauraia basileia badadia iharuana, Asuria danu be unai dekenai ia kwalimu diba lasi. Unai bese ena sivarai be Gima Kohorona gabena lalonai do ita itaia.
[Footnotes]
a The Jewish Encyclopedia ia gwau: “Tauanina ia ore murinai lauma ia mauri noho herevana be . . . Buka Helaga lalonai nega ta idia gwauraia lasi.”
b Unai tuari bona Megido dekenai idia karaia tuaridia ma haida lalodiai, idia kwalimu taudia be idia kwalimu momokani; unai dainai Megido be toa ta idia gwauraia, Dirava ena tuari ginigabena ena toana unai; unai tuari lalonai gwau-edeede besedia do ia tuari henidia bona do ia halusidia momokani, Aramagedono dekenai.—Apokalupo 16:16.
[Map on page 24]
(For fully formatted text, see publication)
Davara Badana
Karakemisi
Eufrate
Megido
Ierusalem
Alesandria
GOSEN
Memefisi
Nilo
EGYPT
Tebe
[Credit Line]
Based on a map copyrighted by Pictorial Archive (Near Eastern History) Est. and Survey of Israel
[Picture on page 25]
Aigupito diravana ta ena laulau, ena tauanina be taunimanima ena bona ena kwarana be bogibada ena
[Credit Line]
Courtesy of the British Museum, London
[Pictures on page 26]
“Mase Taudia edia Buka” ena kahana ta, Aigupito mase mauana ta lalonai idia davaria
[Credit Line]
Courtesy of the Superintendence of the Museo Egizio, Turin
Aigupito mase mauana bona koua gauna
[Credit Line]
Courtesy of the Superintendence of the Museo Egizio, Turin
[Picture on page 27]
King Tutanakamen be dirava ta ladana Amon badinai ia gini
[Credit Line]
Courtesy of the Superintendence of the Museo Egizio, Turin