Egypt Ena Momoru Gabudia amo Davana Bada Gaudia Idia Davaria
OI LALOA davana bada Bible revarevadia be momoru gabuna dekenai do oi davaria diba, a? Lagani 1890 bamona ai, Egypt ena miri ororodia dekenai, unai bamona ia vara. Edena bamona?
Lagani 1778 amo ia mai kahirakahira lagani 1900, Egypt dekenai papyrus revarevadia haida idia davaria kava. To, unai bamona revareva idia tahua namonamo lasi ema bona lagani 100 gunanai. Unai nega amo unai tano ena fellahin (biru gaukara) taudia ese unai idau negai revarevadia (papyrus) momo idia davaria, bona Britain ese ia durua Egypt Exploration Fund oreana taudia be idia diba unai revareva idia boio garina, taunimanima idia siaia haraga idia tahudia totona be gau badana. Unai gaukara karaia totona, idia ese Oxford University diba momo taudia rua, Bernard P. Grenfell bona Arthur S. Hunt idia abia hidi, bona gwaumaoro idia abia unai revareva be Faiyūm provinsi (atai dekenai ia noho laulauna unai), iena uma gabuna ena diho kahana dekenai idia tahudia totona.
Grenfell ia laloa gabu ta ladana Behnesa dekenai idia tahua be namo badina ena ladana idau negai Greek gado ai be Oxyrhynchus. Egypt ena Keristen hanua badana be Oxyrhynchus, bona lagani 300 C.E. murinai ia lao 400 C.E. murinai unai be hanua badana. Unai nega lalonai, dubu momo be unai hanua kahirakahira dekenai idia haginidia, bona unai idia dika hanuadia edia nadi momoru be bada herea. Grenfell ia laloa reana unuseniai Keristen revarevadia gunadia haida do ia davaria diba, bona ena be gara gabudia bona idia dika vadaeni rumadia lalonai ia tahua namonamo, to gau ta ia davaria lasi. Unai hanua ena momoru gabudia lalonai sibona idia do tahua lasi, idia haida edia lata be 9 mita. Idia laloa momoru gabuna idia geia unai revareva idia tahua totona be anina lasi, to idia laloa namona be idia karaia toho.
Mai Anina Bada Gaudia Momo Idia Davaria
January 1897 lalonai, unai momoru lalonai dadaira ta idia geia, bona hora haida murinai idau negai revarevadia idia davaria. Idia haida be leta, kontraka pepadia, bona gavamani ena pepadia. Unai momoru gabuna dekenai lai ese miri ia negea ela bona ia koua, bona unai be medu lasi bona siahu bada gabuna dainai, lagani 2,000 bamona lalonai idia noho bona idia dika lasi.
Hua toi bona dina haida murinai, Oxyrhynchus hanua dekena amo idia davaria idau negai revarevadia edia metau be kahirakahira ton rua. Maua badadia 25 idia hahonudia bona bouti amo idia siaidia lao England dekenai. Bona murina lagani 10 lalodiai, edia hanua ena keru negana lalonai, unai diba tahua gari lasi taudia rua be idia giroa lao Egypt dekenai unai revareva ma haida idia tahudia totona.
Nega ta, Tebtunis dekenai gara gabuna ta idia geia neganai, idia mase vadaeni huala haida idia davaria, edia tauanina idia dika lasi badina idia mase neganai, muramura amo idia dahua bena gabeai idia kakoro dainai. Geia gaukara ia karaia tauna ta ia badu dainai unai huala ta ia hamakohia maragimaragi. Bona ia hoa badina ia itaia unai huala ena tauanina be idau negai papyrus pepana dekena amo idia kumia. Huala ma haida idia sekea neganai, idia davaria edia tauanina be unai bamona idia kumidia danu, bona idia haida edia aiona lalonai idia lokua papyrus pepadia idia davaridia. Idau negai idia torea revareva edia kahana haida, pavapava ena taravatu bona kontraka pepadia be bisinesi akaun bona leta haida danu idia davaria hebou.
Unai revareva edia namo be dahaka? Taunimanima be idia lalodia bada, badina hanua taudia ese unai revareva idia torea Koine gadona ai, unai be unai nega lalonai idia gaukaralaia Greek gadona. Idia torea herevadia momo be Bible ena Greek Revarevadia, o “Taravatu Matamatana,” lalonai idia hedinarai, unai dainai ia hedinarai Bible ena hereva be aonega Greek taudia edia hereva dekenai idia torea lasi, guna aonega taudia haida idia laloa bamona, to idia torea hanua taudia edia gado dekenai. Idau negai idia gaukaralaia herevadia edia anina edia mauri lalonai idia tahua namonamo, unai amo Keristen Greek Revarevadia lalonai edia anina idia lalo-pararalaia diba.
Bible Revarevadia Haida
Bible revareva ena kahana maragi haida idia davaria danu, nega momo idia be hairai bada lasi toretoredia sibona, bona gau namodia dekenai idia torea lasi, to hanua taudia ese unai bamona Bible idia gaukaralaia. Namona be unai revareva haida ita tahudia.
Hunt ese Evanelia buka Mataio ena karoa ginigunana, Mt 1 siri 1 ia lao 9, siri 12, bona siri 14 ia lao 20 ia davaria, unai revareva be leta badadia (capital) dekenai idia torea bona lagani 200 C.E. murinai idia torea. Ladana ta idia henia P1, badina ia be gabu idauidau dekenai idia davaria revarevadia idia haboua gauna ginigunana. Hari, idia be kahirakahira Keristen Greek Revarevadia eiava revareva kahana maragi 100 idia haboua vadaeni. Hunt ese ia davaria siridia edia namo be dahaka? Toretore dalana ese ia hamomokania ia be lagani 200 C.E. murinai idia torea, bona ena hereva be Westcott bona Hort toretorena ida idia hahegeregerea neganai, idia davaria hereva edia anina be tamona. Hari, unai P1 revarevadia be University Museum, Philadelphia, Pennsylvania, U.S.A. dekenai ia noho.
Buka eiava codex ena papyrus pepana ta ena lauri kahanai Ioane karoa 1 ena siri haida idia noho bona ena idibana kahanai Ioane karoa 20 ena hereva haida idia noho. Idia davaria revarevadia idia hahesirudia lou neganai, ia hedinarai guna Ioane ena Evanelia buka ena rau iboudiai be 25, unai anina be karoa 21 danu be unai buka dekenai ia noho. Unai buka idia henia ladana be P5, bona idia laloa lagani 200 C.E. murinai idia torea, bona hari British Library, London, England dekenai ia noho.
Idia davaria revarevana ta dekenai Roma 1:1-7 ena hereva ia noho, ena leta be bada bona torea dalana be namo momokani lasi, unai dainai aonega taudia haida idia laloa reana sikuli merona ta ese ia torea. Unai revareva ena ladana idia hatoa P10 bona idia gwau idia torea neganai be lagani 300 C.E. murinai.
Danu, idia davaria gauna ta ia bada bona ia lalonai Heberu bukana ena kahana toi amo kahana ta ia noho. Lokua gauna ta idia davaria, ena vairana kahanai Roma toretore tauna, Livy, ia torea sivarai haida ia noho, bona ena murina kahanai Heberu revarevana ia noho. Dahaka dainai unai lokua gauna ena vairana bona ena murina kahana dekenai idia torea sivaraidia be idia idau herea? Unai nega lalonai, papyrus pepadia be momo lasi bona ena davana be bada, unai dainai guna idia torelaia pepana idia negea diba lasi to idia gaukaralaia lou. Unai revareva ena ladana idia hatoa P13, bona idia laloa lagani 200 C.E. eiava 300 C.E. murinai idia torea.
Idia davaria papyrus rauna ta lalonai, Roma karoa 8 bona 9 edia siri haida idia noho, unai rau be 11.5 sentimita bona ena uduna be 5 sentimita bukana amo ia mai, bona leta maragidia dekenai idia torea. Vadaeni, reana unai poketi lalonai idia udaia diba Bible bukana be lagani 200 C.E. murinai idia noho. Unai revareva ena ladana idia hatoa P27 bona ena hereva be Codex Vaticanus bukana ena hereva hegeregerena.
Greek Septuagint bukana ena rau hani idia davaria, bona idia lalonai Genese ena karoa idauidau 6 edia siri haida idia noho. Unai revareva be mai anina bada, badina unai buka be lagani 100 C.E. eiava 200 C.E. murinai idia torea, bona unai karoa be Codex Vaticanus bukana dekenai idia noho lasi bona Codex Sinaiticus bukana lalonai idia torea kerere. Unai revareva ena ladana idia hatoa Papyrus 656, hari, unai rau be Bodleian Library, Oxford, England dekenai idia noho.
Unai idau negai revareva iboudiai bona hari idia noho revarevadia edia hereva be idia idau lasi, unai dainai idia hamomokania idau negai Egypt ena gunika kahana dekenai, hanua taudia ese Bible ena revareva idia abia. Danu, unai revareva ese idia hamomokania Dirava ena Hereva ita abidadama henia be maoro bona ena hereva be idia momokani.
[Picture on page 27]
“Papyrus” pepadia Faiyūm dekena amo, idia dekenai Ioane, karoa 1 ena siri haida idia noho
[Credit Line]
British Library ese gwaumaoro idia henia
[Picture Credit Line on page 26]
Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.