Bible ese Sibona Ena Hereva Ia Hakoikoia, A?
TORETORE tauna Henry Van Dyke be guna hereva ta ia torea, ia gwau: “Bible be Asia amo ia mai bona edia mauri dala amo idia torea, to Bible be tanobada ibounai edia mauri dala ia diba bona edia tano dekenai ia vareai neganai taunimanima momo ese idia ura henia bada. Bible be gado idauidau dekenai ia hereva diba dainai taunimanima momo edia kudouna ia hamarerea. Natu maragidia ese ena sivarai idia kamonai henia mai edia hoa bona moale ida, bona aonega taudia ese ena parabole herevadia edia anina be edia mauri lalonai idia tahua. Kara dika taudia bona hekokoroku taudia ese Bible ena sisiba herevadia dekenai idia gari bona idia heudeheude, to lalohisihisi taudia bona edia kara dika dainai idia sori taudia dekenai ia be sina ta ena gadona bamona ia hereva. . . . Bema inai kohu namona be tau ta ena, do ia ogogami lasi bona do ia lalohisihisi lasi.”
Bible be momokani “gado idauidau dekenai ia hereva diba.” Ena buka 66 amo ta ta be gado 1,970 dekenai idia hahanaia vadaeni. Taunimanima milion momo idia laloa Bible be Dirava ena hariharibada gauna ta bona idia duahia mai edia moale ida, bona namo idia davaria. To haida idia gwau, Bible ese sibona ena hereva ia hakoikoia dainai ena hereva ita abia dae diba lasi. Bible ita stadilaia namonamo neganai dahaka ita davaria?
Inai magasin ena kopina dekenai laulau ese ia hahedinaraia bamona, Dirava ese abidadama taudia ia gaukaralaidia Bible idia torea totona. Oibe, Bible ita stadilaia namonamo neganai ia hahedinaraia tatau 40 bamona ese lagani 1,600 lalodiai Bible idia torea. Idia be aonega bada toretore taudia, a? Lasi. Idia dekenai mamoe naria tauna, haoda tauna, takisi gogoa tauna, doketa tauna, palai ruma karaia tauna, hahelaga tauna, peroveta tauna, bona pavapava tauna ita davaria. Edia toretore lalonai idia herevalaia taudia bona edia kastom momo be hari iseda nega lalonai ita diba lasi. Oibe, Bible idia torea taudia danu be idia torea gaudia haida edia anina idia lalo-pararalaidia lasi. (Daniel 12:8-10) Unai dainai bema Bible ita duahia lalonai gau ta ita lalo-pararalaia lasi, namona be ita hoa lasi.
To unai hekwakwanai ita hamaoromaoroa diba, a? Momokani Bible be sibona ena hereva ia hakoikoia, a? Unai ita diba totona, namona be sivarai haida ita laloa.
Inai be Hekwakwanai Badadia, A?
▪ Kain adavana be edeseniai ia abia? (Genese 4:17)
Sedira ta ia laloa Abel ia mase murinai, ena kara dika kakana Kain bona ena sina tama, Adam bona Eva, sibodia idia noho tanobada dekenai. To, Adam bona Eva edia ruma bese be bada herea. Genese 5:3, 4, ese ia hahedinaraia Adam ena natuna mero ta ena ladana be Set. Ma unai siri ia gwau: “Seta ia vara murinai, Adam be lagani 800 ma ia mauri noho, iena natuna tatau bona hahine ia havaraia.” Vadaeni Kain ese ena taihuna eiava ena tadina ta ena natuna kekeni ta ia adavaia. Unai nega lalonai, taunimanima edia mauri be goevadae kahirakahira dainai, edia taihuna eiava kakana eiava tadina ida idia headava neganai edia natudia dekenai gorere dikana ta ia vara lasi, to hari inai nega lalonai unai bamona headava amo dika ia vara diba.
▪ Daika ese Iosef ia hoihoilaia Aigupito dekenai?
Genese 37:27 ia hereva Iosef ena kakana edia lalodia idia hatamonaia Iosef be Ismaela taudia dekenai do idia hoihoilaia totona. Murina siri ia gwau: “Inai hoihoi taudia be Midiana dekena amo idia raka hanaia, vadaeni Iosepa be ena kakana taudia ese guri dekena amo idia veria daekau, Ismaela taudia dekenai idia hoia, ena davana be siliva moni 20. Vadaeni idia laohaia Aigupito dekenai.” Vadaeni Iosef be Ismaela taudia eiava Midian taudia dekenai idia hoihoilaia? Midian taudia ita boiridia diba Ismaela taudia, badina edia tamana Abraham amo idia be varavara. Eiava reana Midian hoihoi taudia be Ismaela taudia ida idia loaloa hebou. To Iosef ena kakadia ese idia hoihoilaia, bona gabeai idia dekenai ia hereva, ia gwau: “Lau inai umui emui tadina Iosepa, lau umui hoia, vadaeni lau mai Aigupito dekenai.”—Genese 45:4.
▪ Israel taudia hida idia mase badina Moab hahine ida idia sihari kava bona Peor ena Baal idia tomadiho henia dainai?
Numera 25:9 ia gwau: “Gau tamona [edia kara dika dainai Dirava ese] taunimanima 24,000 be gorere amo ia hamasedia.” To, aposetolo Paulo ia gwau: “Sihari kava bona heudahanai karadia do ita karaia lasi, idia haida [tano gagaena ai Israel taudia] idia karaia bamona. Unai dina tamona lalonai ibounai 23,000 idia mase ore.” (1 Korinto 10:8) Sedira idia mase taudia edia namba be 23,000 bona 24,000 edia huanai, unai dainai unai namba rua ita gwauraia be maoro. To Bible buka Numera ese ia hahedinaraia goevagoeva unai kara dika lalonai idia vareai “iduhu lohiadia iboudiai” be hahemaoro taudia ese idia aladia mase. (Numera 25:4, 5) Sedira kara dika lalonai idia vareai “iduhu lohiadia” ibounai be 1,000 bona Paulo ese ia gwauraia 23,000 danu ita hakapua neganai ibounai be 24,000. Momokani Israel taudia 23,000 be Iehova ena amo kara dika ena davana idia abia, to idia ibounai be Iehova ena panisi ena mamina idia abia ena taravatu ia hereva hegeregerena.—Deuteronomi 4:3.
▪ Agag be Israel pavapava Saulo ena nega lalonai ia noho, unai dainai, guna Balam ese unai ladana ia abia Amalek pavapavana ta ia gwauraia be ia kerere, a?
Lagani 1473 B.C.E. ai bamona, Balam ia peroveta, ia gwau Israel ena pavapava ta be “Agag do ia hanaia.” (Numera 24:7) Murinai sivarai ta lasi ese Agag ia gwauraia ela bona Pavapava Saulo ia lohia negana lalonai (1117-1078 B.C.E.). (1 Samuel 15:8) To, unai be kerere gauna lasi, badina reana “Agag” be pavapava ena dagi ladana, Aigupito ena Farao dagi ladana hegeregerena. Danu, reana Agag be tau ta ena ladana korikori bona edia Amalek pavapava iboudiai dekenai unai ladana idia henia.
▪ Daika ese David ia hedibagani henia, Israel bese ia duahidia totona?
Samuel Iharuana 24:1 dekenai ia gwau: “Iehova ena badu ma ia vara lou Israel taudia dekenai. Bena idia ia hadikaia totona David ia hedibagani henia, ia gwau, ‘Oi lao Israel bona Iuda besedia oi duahidia.’ ” To Iehova ese Pavapava David ia doria lasi ia kara kerere totona, badina 1 Sisiga 21:1 dekenai, ia gwau: “Satana [eiava, “inai tauna”] ese Israel ia inai henia, bena David ia dibagania, Israel taudia do ia duahidia totona.” Dirava be Israel taudia dekenai ia moale lasi, unai dainai ia ese Satana Diabolo ia koua lasi bona kara dika ia mailaia idia latanai. Unai kara dainai, 2 Samuel 24:1 ita duahia neganai, ita laloa Dirava sibona ese unai dika ia mailaia. Joseph B. Rotherham be Bible ia hahanaia neganai unai siri be inai bamona ia hahanaia: “Yahweh ena badu ia bada Israel taudia dekenai, vadaeni ia ese David ia koua lasi dainai Israel taudia dekenai dika ia mailaia, ia gwau, Oi lao Israel bona Iuda bese taudia oi duahidia totona.”
▪ David ese Israel taudia bona Iuda taudia ia duahidia neganai, ia torea namba edia idau be edena bamona ita hahegeregerea diba?
Samuel Iharuana 24:9 dekenai, ia torea namba be Israel taudia 800,000 bona Iuda taudia 500,000, to 1 Sisiga 21:5 ia torea namba be Israel tuari taudia 1,100,000 bona Iuda edia be 470,000. Pavapava ena ami orea taudia edia namba be 288,000, unai orea idia hapararaia orea 12 dekenai bona idia ta ta dekenai taunimanima 24,000 24,000 idia noho, unai orea ta ta iboudiai be lagani tamona tamona lalonai hua tamona ami gaukara idia karaia. Ami taudia ma 12,000 be bese ena lohia 12 edia gaukara idia karaia, idia ibounai duahia hebou neganai edia namba be 300,000. Sedira 1 Sisiga 21:5 ia gwauraia taudia 1,100,000 lalonai be ami dekenai idia vareai vadaeni taudia 300,000 ia duahidia hebou, to 2 Samuel 24:9 ese unai taudia ia duahidia lasi. (Numera 1:16; Deuteronomi 1:15; 1 Sisiga 27:1-22) Iuda edia namba dekenai, 2 Samuel 24:9 ese ma ami taudia 30,000 ia duahidia, idia be Filistia ena tano hetoana dekenai idia gaukara ami taudia, to 1 Sisiga 21:5 ia gwauraia namba lalonai unai taudia idia duahidia lasi. (2 Samuel 6:1) Namona be ita laloatao 2 Samuel ia torea tauna be ta bona 1 Sisiga ia torea tauna be ma ta bona edia lalohadai bona edia ura be idau, unai dainai unai namba edia idau ita hahegeregerea be ia auka lasi.
▪ Salatiele ena tamana be daika?
Bible siri haida ese idia hahedinaraia Iekonia (Pavapava Iehoiakini) ena natuna be Salatiele. (1 Sisiga 3:16-18; Mataio 1:12) To Evanelia Bukadia torea tauna ta, Luka, ese Salatiele ia gwauraia, “Neri” ena natuna. (Luka 3:27) Momokani, Neri ese ena natuna kekeni ia henia Salatiele ia adavaia totona. Heberu taudia vaia edia kara hegeregerena, edia bese idia duahidia neganai, edia ravana tauna idia gwauraia edia natuna, unai dainai ia hegeregere Luka ese Salatiele ia gwauraia Neri ena natuna. Unai hegeregerena, Luka ese Iosef ia gwauraia Heli natuna, to momokani Heli be Iosef adavana Maria ena tamana.—Luka 3:23.
Iesu Idia Gwauraia Siridia Hahegeregeredia Dalana
▪ Taunimanima hida amo Iesu Keriso ese demoni ia luludia bena boroma orea badana dekenai idia vareai?
Mataio be Evanelia Bukadia torea tauna ta bona ia ese tatau rua ia gwauraia, to Mareko bona Luka edia toretore lalonai, idia ese tau tamona sibona idia gwauraia. (Mataio 8:28; Mareko 5:2; Luka 8:27) Mareko bona Luka ese demoni idia abia tatau rua amo tamona sibona ena sivarai idia gwauraia, badina Iesu ese unai tau ia hereva henia bona ia dekenai ia vara gauna be ia idau dainai. Sedira, unai tau be ia dagedage bada bona demoni be ia lalonai idia noho nega daudau herea bona unai negana lalonai ena tauanina idia hadikaia momokani. Bena murinai, reana unai tau sibona be ia ura Iesu ia bamoa. (Mareko 5:18-20) Unai sivarai hegeregerena, Mataio ese mata-kepulu taudia rua, Iesu ese ia hanamodia ia herevalaidia, to Mareko bona Luka ese tamona sibona idia gwauraia. (Mataio 20:29-34; Mareko 10:46; Luka 18:35) To unai ese ta ena hereva ia hakoikoia lasi, badina unai bamona tauna ta be momokani ia noho.
▪ Iesu ena mase dinana ai, ia karaia dabua ena kala be dahaka?
Mareko (15:17) bona Ioane (19:2) edia sivarai bamona, tuari taudia ese purple kala dabua amo Iesu idia hahedokilaia. To Mataio (27:28) ese unai dabua ia gwauraia “kakakaka,” kakakaka ena kala ia bada dainai. Purple kala karaia totona kakakaka bona blue kala idia hatamonaia, bona Mareko bona Ioane raruosi idia gwau unai dabua be ia kakakaka sisina. Diari idauidau bona gabu ena toana ese unai dabua ena toana ia haidua diba, bona Evanelia Buka Haniosi idia torea taudia ese idia itaia kala idia herevalaia, eiava ta ese idia ia hamaoroa hegeregerena idia torea. Unai dainai unai gaudia ita lalodia neganai, ia hahedinaraia Bible idia torea taudia be dahaka do idia torea idia heboulaia lasi to idia itaia gauna sibona idia torea.
▪ Daika ese Iesu ena satauro ia huaia?
Ioane (19:17) dekenai ia gwau: “Ia [Iesu] ese ena satauro ia huaia lao, gabu ta dekenai idia lao, ena ladana be Kwara Koukouna Gabuna, Heberu gado dekenai ena ladana be Golgota.” To Mataio (27:32), Mareko (15:21), bona Luka (23:26) idia gwau ‘murimuri dekenai idia raka neganai, Kurene tauna ta idia davaria ena ladana be Simona, bona idia oda henia Iesu ena satauro do ia huaia totona.’ Iesu ese sibona ena satauro ia huaia Ioane ia hereva bamona. To Ioane ese ia torea sivarai kwadogina lalonai, gabeai Simona idia oda henia satauro ia huaia totona ena sivarai ia torea lasi. Vadaeni, Evanelia Bukadia edia hereva unai gauna dekenai be tamona.
▪ Iuda Iskariota be edena bamona ia mase?
Mataio 27:5 lalonai ia gwau Iuda be sibona ena aiona ia tauadae, to Kara 1:18 lalonai ia gwau “gabeai ia ena kwarana dekenai ia moru, ia mase, bona ena bogana ia pou bona bogana anina ia bubua murimuri dekenai.” Mataio be Iuda ese sibona ia hamasea dalana ia torelaia, to Kara lalonai unai kara amo dahaka ia vara ia gwauraia. Iuda be au ta ena rigi dekenai varo ia kwatua bena aiona dekenai varo ena duduna ia kwatua, bena sibona ia alaia mase totona ororo amo ia roho diho. Sedira varo eiava au ena rigi ia makohia bena ia moru diho nadi latanai bena ia mase. Ierusalem ena tano ena toana ita laloa neganai, unai hereva ia hamomokania.
Edena Bamona Unai Gaudia Oi Lalodia?
Bema ita laloa Bible lalonai kerere haida ita itaia, namona be ita laloatao ena be taunimanima ese hereva haida idia gwauraidia neganai ita laloa idia be maoro lasi, to bema edia hereva ena badina ita tahua do ita lalo-pararalaia. Hegeregere, bema bisinesi tauna ta be tau ta dekenai revareva ia torea, ena seketere do ia gaukaralaia unai ia karaia totona. Bema idia nanadaia daika ese unai leta ia siaia, do ia gwau ia ese. To ena seketere ese leta ia taipia bona ia siaia dainai, do ia hereva diba ia ese unai revareva ia siaia, bona idia ruaosi be maoro. Unai hegeregerena, Mataio (8:5) ia gwau tuari tauna badana ta be Iesu dekenai ia mai ia noinoi henia heduru totona, bona Luka (7:2, 3) ia gwau unai tuari tauna badana ese tau haida ia siaia mai Iesu dekenai, unai hereva rua be maoro bona ta ese ta ena hereva ia hakoikoia lasi.
Ita herevalaia haheitalai idauidau ese idia hahedinaraia Bible lalonai ita daradaralaia herevadia edia anina maorona ita abia. Unai dainai, gau namona be Bible siri ita duahia neganai mai iseda ura danu ena hereva ita abia dae. Unai bamona lalohadai abia totona henunai ia noho herevana be lagani 1876 lalonai ruma bese ta ena Bible lalonai idia torea; herevana be inai:
“Daradara idia vara neganai lalohadai maorona be, unai daradara gauna ita laloa momo lasi. Ena be gau haida dekenai ita daradara, to hereva momokani ita dogoatao auka masemase bona ena taravatu ita badinaia. Namona be aposetolo taudia edia kara ita tohotohoa, ena be Iesu ena hahediba taudia haida idia maumau idia gwau inai ‘hereva be ia metau’ bona Iesu idia rakatania, to aposetolo taudia be unai kara idia dadaraia bona idia gwau: ‘Lohiabada e, ai be daika dekenai do ai lao? Mauri hanaihanai herevadia be oi dekenai idia noho. Ai be ai abidadama henia bona ai diba vadaeni, oi be Dirava ena Helaga Tauna.’ . . . Bema ita laloa hereva momokani ena hereva ta ese hereva momokani ena hereva ma ta ia hakoikoia, namona be unai hereva rua hatamonaia dalana ita tahua, bena unai amo Bible ena lalo-tamona do ia hedinarai.”—Ioane 6:60-69.
Oi be unai bamona do oi karaia, a? Hari ita ese unai haheitalai haida amo ita diba Bible siri edia hereva idauidau idia tamona diba, unai dainai ai ura oi ese Salamo torea tauna ena hereva Dirava dekenai oi abia dae, ia gwau: “Oiemu hereva ena anina be momokani.” (Salamo 119:160) Iehova ena Witness taudia ese Bible ena hereva ibounai be unai bamona idia lalodia, bona mai moale bada danu edia abidadama ena badina idia gwauraia hedinarai. Oi laloa idia danu inai buka namo hereana umui kikilaia hebou diba, a? Ena hereva namodia ese oi do idia hamoalea bona nega vaira totona helaro namona do oi abia.
[Picture on page 7]
Oi ese Iehova ena Witness taudia oi nanadaidia vadaeni dahaka dainai Bible idia abidadama henia, a?