Baibel Ena Peroveta Herevadia Idia Maoro, Eiava?
HARI inai negai tanobada ena sivarai bukadia be momo. Guna idia vara gaudia edia sivarai be iseda lalona idia veria momo. Ita duahia neganai, sedira ita laloa unai idau negadia ai ita noho. Unai sivarai edia rau dekenai taunimanima, gabu, bona vara gaudia idauidau edia sivarai ita duahia neganai, ita be gau momo ita lalohadailaidia.
Baibel be unai bamona bukana—ia lalonai ita idia hamoalea idaunegai sivaraidia idia noho. Ena raudia dekenai inai bamona tatau bona hahine ita diba: Abraham, iena adavana Sara, Pavapava David, Pavapava Hahine Eseta, bona Hadibaia Tauna Badana, Iesu Keriso. Hegeregere, idia ida ita raka hebou, edia hereva ita kamonai, bona idia itaia gaudia ita itaia. To taunimanima momo idia laloa Baibel be tanobada ena sivarai bukana ta sibona lasi. Idia laloa ia lalonai be idia do vara lasi neganai idia torelaia tanobada sivaraidia idia noho. Badina be dahaka? Badina Baibel lalonai peroveta herevadia be momo.
To Baibel ena peroveta herevadia idia maoro, eiava? Bema guna Baibel ena peroveta herevadia idia guguru, vadaeni gabeai negadia totona peroveta herevadia be do idia guguru danu, ani? Namona be sivarai haida hari ita tahua bena ita diba Baibel ena peroveta herevadia idia momokani.
Israel bona Asuria Tanobada Ena Sivarai Dekenai
Lagani 778 B.C.E. bamona, Dirava ena peroveta tauna Isaia ia peroveta, ia gwau: “Efraim [Israel] ena kekero taudia edia korona be aedia amo do idia moia. Bona ena hairai heraherana, koura namona latana ai ia marai gauna, be huahua negana do lasi neganai ia mage guna gauna, suke huahuana ta, bamona ai do ia lao; ta ese ia itaia neganai, ena imana ai ia abia neganai, ia ania haraga.” (Isaia 28:3, 4) Unai peroveta hereva hegeregerena, 750 B.C.E. ia ginidae neganai, Israel ena hanua badana, Samaria, be ia mage suke huahuana bamona ai ia lao, ia hegeregere Asuria ena tuari oreadia ese idia abia bona idia ania totona. Asuria taudia be 740 B.C.E. ai Samaria idia kwalimu henia neganai, unai ia vara.—2 Hanua Pavapavadia 17:6, 13, 18.
Gabeai, nega ia ginidae Asuria be tanobada ena sivarai dekenai anina bada gaudia ia karaia totona. Ena hanua badana be Nineve, taunimanima momo ese idia gari henia bada badina tuari dekenai ia dogoatao taudia ia dagedage henidia bada; unai dainai, idia gwauraia “rara bubua hanua.” (Nahumu 3:1) Iehova Dirava be Nineve hadikaia ore negana ia gwauraia. Hegeregere, peroveta tauna Nahumu amo, Dirava ia gwau: “Itaia! Umui lau inai henia . . . Taunimanima ese idia dadaraia gauna ai umui do lau halaoa; bona taunimanima ese idia hoalaia gauna ai umui do lau halaoa. Bona umui do idia itaia taudia do idia siri oho, do idia gwau, ‘Nineve idia hadikaia vadaeni!’ ” (Nahumu 3:5-7) Sefania ese Asuria ena hadikaia ore negana bona Nineve negea karana ia perovetalaia danu. (Sefania 2:13-15) Unai peroveta herevadia be 632 B.C.E. ai idia guguru, unai be Babulono pavapavana Nabopolassar bona Medea tauna Cyaxares edia tuari oreadia ese Nineve idia hadikaia bona idia gabua negana—unai idia karaia namonamo dainai unai hanua ia noho gabuna be lagani 2,000 bona ma haida dekenai idia diba lasi. Babulono Basileiana be unai murinai tanobada ena sivarai dekenai anina bada gaudia ia karaia.
Babulono Hadikaia Ore Negana Ia Perovetalaia
Baibel be Babulono Basileiana hadikaia dalana ia gwauraia guna, bona ena hanua badana, Babulono, ena moru dalana ia perovetalaia. Kahirakahira lagani 2,000 gunanai, peroveta tauna Isaia ia gwau Eufrate Sinavaina be do ia kaukau. Babulono hanua ena huanai ia aru lao, bona unai hanua ena inai taudia koudia dalana be sinavai dekenai ikoukou idia haginidia. Peroveta hereva lalonai ia gwau Kurese be unai hanua do ia kwalimu henia, bona ia gwau inai taudia do idia mai neganai, Babulono ena “gini hebou iduara rua” do idia koua lasi. (Isaia 44:27–45:7) Unai hegeregerena, Dirava ese dala ia karaia Babulono taudia be aria hanuaboina ta ai Kurese Badana ena tuari orea taudia idia vareai neganai unai gini hebou iduara rua idia gini kehoa. Unai dainai, ia auka lasi sinavai dalana amo unai hanua idia vareai bona Babulono idia kwalimu henia.
Tanobada ena sivarai torea tauna Herodotus ia torea, ia gwau: “Kurese . . . ese iena tuari orea taudia haida ia atoa Eufrate sinavaina be [Babulono] ia vareai gabuna dekenai, bona ma tuari taudia haida ia atodia sinavai be hanua amo ia aru oho gabuna dekenai, ia hamaorodia sinavai ia diho neganai namona be sinavai dalana amo idia raka vareai. . . . Sinavai ranuna ia koua bena gohu dekenai ia aru lao (unai neganai ia be kopukopu gabuna), bona unai dala amo sinavai ranuna ena dobu ia hadihoa bena idia raka hanaia diba, bena Babulono dekenai idia naria noho Parasa tuari oreana be sinavai dekenai idia vareai, ena dobu be tau ena mamuna hegeregerena, bena sinavai dekenai idia raka lao, bona hanua dekenai idia vareai. . . . Hanua taudia be aria idia karaia, bona hanua ia moru lalonai idia mavaru noho bona idia moale noho, ela bona idia lalo-parara dahaka ia vara.”—Herodotus—The Histories, Aubrey de Selincourt ese gado dekenai ia hahanaia.
Unai hanuaboina ai, Dirava ena peroveta tauna Daniel be Babulono ena lohia tauna ia hamaoroa dika do ia vara. (Daniel, karoa 5) Unai murinai, lagani handred haida lalodiai ia siahu bada lasi Babulono ta ia noho. Hegeregere, Keristen ginigunadia edia nega lalonai, aposetolo Petro be unuseni amo Dirava ena lauma siahuna dainai iena revareva ginigunana ia torea. (1 Petero 5:13) To Isaia ena peroveta herevana ia gwau: “Babulono danu . . . Sodoma bona Gomora hegeregeredia ai do ia lao, Dirava ese ia hadikadia vaitani neganai. Haida ese do idia noholaia lasi ela bona uru iboudiai.” Danu, Dirava ia gwau: “Lau be Babulono ena ladana bona ia do noho tauna, natuna bona garana do lau negedia ore.” (Isaia 13:19-22; 14:22) Peroveta herevana hegeregerena, Babulono be ia dika bona hanua ena nadi momoru gabuna ai ia lao. Unai idaunegai hanuana haginia lou toho karadia dainai sedira vadivadi taudia idia mai itaia totona, to unai gabu ena “natuna bona garana” be idia noho lasi.
Daniel be Iehova ena peroveta tauna bona Babulono ia moru neganai unai hanua lalonai ia noho; ia be nihi lalonai Medea bona Parasa taudia ia itaia idia kwalimu. Ia itaia gauna be doana rua mamoe tau ta bona nanigosi tau ta, nanigosi tau ena matadia huanai be doana badana ta. Nanigosi ese mamoe tau ia botaia bona mamoe tau ia moru, ena doana rua idia makohi. Bena nanigosi ena doana badana ia makohi, bena ena gabu dekenai doana hani idia hedinarai. (Daniel 8:1-8) Baibel ia peroveta hegeregerena bona tanobada ena sivarai ese ia hamomokania hegeregerena, doana rua mamoe tau ena anina be Medea Parasa. Nanigosi tau ese Greece ia laulaulaia. Bona ena “doana badana” be daika? Unai be Alesana Badana. Unai laulau doana badana ia makohi neganai, laulau doana hani (eiava basileia) be ena gabu ai idia tubu. Peroveta herevana hegeregerena, Alesana ia mase murinai, iena tuari biagudia hani be siahu idia abia—Ptolemy Lagus be Aigupito bona Palestine dekenai; Seleucus Nicator be Mesopotamia bona Suria dekenai; Cassander be Makedonia bona Greece dekenai; bona Lysimachus be Thrace bona Asia Minor dekenai.—Daniel 8:20-22.
Gabeai Nega Namona Perovetalaia Herevadia
Baibel ese Babulono negea karana bona Medea Parasa hamorua karana ia perovetalaia, to Revareva Helagadia lalonai peroveta herevadia idia guguru sivaraidia be momo. Danu, Baibel ese gabeai nega namona ia gwauraia, Dirava ese ia Horoa Tauna, Mesia, dainai unai nega do ia mai.
Keristen Greek Revarevadia idia torea taudia idia gwau Heberu Revarevadia lalodiai Mesia perovetalaia herevadia haida be Iesu Keriso dekenai idia momokani. Hegeregere, Evanelia Bukadia Hani idia torea taudia idia hahedinaraia Iesu be Betelehem dekenai ia vara, peroveta tauna Mika ese ia gwauraia guna hegeregerena. (Mika 5:2; Luka 2:4-11; Ioane 7:42) Iesu ia vara murinai beibi momo idia aladia mase neganai, Ieremia ena peroveta hereva ia guguru. (Ieremia 31:15; Mataio 2:16-18) Keriso be doniki dekenai ia gui bena Ierusalem ia vareai neganai, Sekaria (9:9) ena hereva ia guguru. (Ioane 12:12-15) Bena tuari taudia be Iesu ia mase murinai iena dabua idia haria neganai, unai ese salamo torea tauna ena hereva ia hagugurua, ia gwau: “Egu dabua idia haria, bona lau hahedokilaia gaudia be mari amo idia haria.”—Salamo 22:18.
Mesia perovetalaia herevadia ma haida be taunimanima idia moale negana ta idia gwauraia. Nihi lalonai, Daniel be “taunimanima natuna bamona tauna” ta ia itaia, “Idaunegai ena Taubada” Iehova ena amo unai tauna be “lohia siahuna . . . hairai bona basileia” ia abia. (Daniel 7:13, 14) Isaia ese guba Pavapavana, Iesu Keriso, ena Mesia lohiana ia perovetalaia, ia gwau: “Iena ladana do idia hatoa, Sisiba Henia Tauna Namona, Siahu Bada Diravana, Noho Hanaihanai Tamana, Maino Lohiana. Iena Lohia siahuna habadaia karana bona maino do idia doko lasi, David ena terona bona ena basileia latadiai do ia haginia bona do ia ha-aukaia totona, mai hahemaoro goevagoeva bona mai kara maoromaoro ida, inai nega amo ela bona hanaihanai. Inai be tuari oreadia edia Iehova ena siahu ese do ia karaia.”—Isaia 9:6, 7.
Mesia ena lohia dalana maoromaorona be gabu ibounai ia do abia lasi neganai, anina bada gauna ta do ia vara guna. Baibel ese unai ia gwauraia guna danu. Mesia ena King ia gwauraia neganai, salamo torea tauna be ane dekenai ia gwau: “Siahu tauna e, emu tuari kaia be emu koekoe dekenai oi kwatua . . . Emu hosi ai oi guia, mai emu siahu danu oi lao, oi kwalimu, hereva momokani bona lalo-manau bona kara maoromaoro durudia totona.” (Salamo 45:3, 4) Baibel ese iseda nega ia herevalaia, ia gwau: “Unai pavapava edia negai, guba Diravana ese basileia ta do ia haginia, nega ta ai do idia hadikaia ore diba lasi gauna. Bena ena lohia siahuna do ia hanai lasi bese idauna ta dekenai. Unai basileia iboudiai do ia hamakohidia maragimaragi bona idia do ia haoredia, bena ia sibona do ia gini ela bona hanaihanai.”—Daniel 2:44.
Salamo 72 be Mesia ena lohia negana toana ia gwauraia. Hegeregere, “iena nega lalonai kara maoromaoro tauna do ia tubu, bona maino bada herea do ia noho ela bona hua do ia ore.” (Siri 7) Unai neganai taunimanima be ma haida do idia hametaudia lasi bona dagedage be lasi. (Siri 14) Unai neganai iboudiai be aniani do idia abia, badina “aniani reidia be tano dekenai do idia vara momo; ororo edia dorina dekenai aniani momo do idia vara.” (Siri 16) Bona oi laloa! Dirava ia gwauhamatalaia tanobada matamatana do ia vara bona hari nega dikana do ia ore neganai, unai gaudia bona ma hahenamo haida do oi moalelaia diba, tanobada paradaisona dekenai.—Luka 23:43; 2 Petero 3:11-13; Apokalupo 21:1-5.
Baibel ena peroveta herevadia oi tahua be namo. Unai dainai, Iehova ena Witness taudia dekenai diba ma haida oi tahua be namo, ani? Baibel ena peroveta herevadia oi tahua neganai do oi diba iseda nega lalonai dahaka do ia vara. Sedira oiemu kudouna lalonai oi moale bada Iehova Dirava bona ena kara dainai; ia ese idia lalokau henia bona idia badinaia taudia totona dala namona bona hahenamo ela bona hanaihanai ia hegaegaelaia.
[Picture on page 5]
Daniel ena nihi lalonai, nanigosi tau bona mamoe tau edia anina oi diba, a?
[Picture on page 7]
Baibel ena peroveta herevadia mauri mai moalena tanobada paradaisona dekenai idia vara neganai do oi noho oi moalelaidia totona, a?