Kara Gageva be Vaia Ia Vara, A?
“Ena be gau dikadia momo idia vara, to lau do laloa noho taunimanima edia kudouna idia namo. Daradara, lalohisihisi, bona mase latanai egu helaro lau haginia diba lasi.”—Anne Frank.
ANNE FRANK, ena mauri lagani be 15 Iuda kekeni matamatana be ia do mase lasi neganai, sibona ena sivarai bukana dekenai unai hereva namodia ia torea. Lagani rua mai kahana ai, ia bona ena ruma bese taudia be Amsterdam ai, ruma ta ena atai daiutuna lalonai idia hunia. Tau ta ese Nazi taudia dekenai edia noho gabuna ia gwauraia neganai, ena tanobada namona helarona be ia ore. Lagani tamona murinai, 1945 ai, Anne be Bergen-Belsen ena dibura kamepa lalonai, typhus gorerena dainai ia mase. Ma Iuda taudia milioni 6 be idia mase danu.
Hitler ena palani dikana bese ta ibounai haorea totona, be iseda nega ena bese idauna kara gageva henia karana badana, to unai bamona kara ma haida idia vara danu. Lagani 1994 lalonai, Rwanda dekenai Tutsi taudia 500,000 mai kahana idia hamasea, badina idia be iduhu “idauna” taudia dainai. Bona tanobada ibounai tuarina ginigunana lalonai, Armenia taudia milioni ta be bese idauna hadikaia ore karana ta dekenai idia mase.
Kara Gageva Ena Toana Dikadia
Bese idauna hadikaia ore karana sibona lasi be kara gageva ena toana. Ogogami taudia idia davaria kara gageva ese taunimanima bilioni ta bamona edia mauri ia hadikaia momokani, bona unai idia haidaua diba lasi. Unai ena dika ia hereaia gauna ta be taunimanima edia maoro ia tahua oreana Anti-Slavery International ia gwau taunimanima 200,000,000 mai kahana be igui hesiai taudia bamona. Reana hari inai negai, igui hesiai taudia edia namba ese ma nega iboudiai edia namba ia hereaia. Reana hoihoi gabudia ai idia hoihoilaidia lasi, to edia gaukara gabudia dekenai edia noho ena dika be guna idia noho igui hesiai taudia edia noho ena dika ia hereaia.
Kota gageva ese taunimanima milioni momo edia maoro ia kokia. Amnesty International ena 1996 ripotina dekenai ia gwau: “Taunimanima edia maoro idia hadikaia karadia be kahirakahira dina ta ta iboudiai tanobada ena kahana ta dekenai idia vara. . . . Ogogami bona dabu taudia dekenai idia vara momo, bona hahine, natudia, buruka taudia, bona heau mauri taudia idia hadikaia bada.” Unai ripoti ia gwau: “Tano haida dekenai, bese gavamanina ena oromana be ia moru bamona, bona manoka taudia be goada taudia amo ia gimaia taravatu oreana ta be lasi.”
Lagani 1996 ai, tano handred mai kahana dekenai taunimanima tausen momo idia dogoatao bona idia hahisia dikadika. Bona vanegai laganidia lalonai, taunimanima handred tausen haida be idia boio, reana tuari oreadia eiava dagedage oreadia ese idia abia. Idia laloa unai taudia momo idia mase vadaeni.
Ita diba, tuari danu be vaia kara gageva, bona edia dika ia bada ia lao noho. Hari inai nega tuaridia lalonai, hanua taudia, hahine bona natudia danu, idia hamasea toho. Bona unai be siti dekenai bomu idia negea kava dainai sibona lasi. Edia tuari karana ta be hahine bona kekeni idia hadikaia, bona gavamani idia hamorua toho orea maragidia momo be natudia idia abia idia dekenai ala-ala karadia idia hadibaia totona. Unai bamona kara ia herevalaia neganai, United Nations ena ripoti ta, “Tuari be Natudia ia Hadikaia Dalana,” ia gwau: “Kara maoromaoro idia karaia lasi taudia edia namba be ia bada ia lao noho.”
Taunimanima ese kara maoromaoro idia karaia lasi dainai, hari tanobada dekenai kara gageva ia vara momo—herevana ia be bese idauna bona ogogami taudia kara henia karana lalonai, eiava kota bona tuari lalonai. To, unai be gau matamatana lasi. Lagani 2,500 mai kahana gunanai, Heberu peroveta tauna ta ia gwau: “Taravatu be manoka bona anina lasi, bona kota maoromaoro idia karaia lasi. Dika taudia ese kara maoromaoro taudia idia halusia, bona unai dainai kota maoromaoro idia hagagevaia.” (Habakuku 1:4, Today’s English Version) Ena be nega ibounai kara gageva ia bada, to idia hanaia lagani 100 bamona be kara gageva ia dika rohoroho ia lao negana.
Kara Gageva be mai Anina, Eiava?
Ia be mai anina bema kara gageva dainai hisihisi oi davaria. Ia be mai anina badina taunimanima momo herea amo edia maoro idia moale totona ia kokia. Bona ia be mai anina badina nega momo kara gageva be tuari dikadia ia havaraia, bena idia danu ese kara gageva idia habadaia noho.
Maino bona moale be kara maoromaoro karana ida idia tamona, to kara gageva be helaro ia hadikaia bona namo do ia vara lalohadaina ia haorea. Anne Frank ese dala dikana ai ia davaria hegeregerena, taunimanima be daradara, lalohisihisi, bona mase latanai edia helaro idia haginia diba lasi. Ia hegeregerena, ita ibounai eda ura badana be gau namona ta do ita davaria.
Unai ura dainai lalo-momokani taudia ese tanobada besena dekenai kara maoromaoro sisina idia henia toho. Unai totona, lagani 1948 ai, United Nations General Assembly ese Universal Declaration of Human Rights herevana ia halasia bona ia gwau: “Taunimanima iboudiai be ura kwalimu lalonai idia vara, bona iboudiai idia hegeregere hemataurai heheni kara ai bona taravatu ai be namo. Iboudiai idia laloa namonamo diba, bona iboudiai be mai edia lalona ena mamina, bona tadikaka bamona idia kara heheni be namo.”
Momokani, unai be hereva namodia, to taunimanima be unai tahua gauna namona—taunimanima iboudiai be hegeregere bona tadikaka bamona idia kara heheni kara maoromaoro maurina—idia do davaria lasi. Bema unai tahua gauna ia guguru, UN Declaration ena hamatamaia herevana ia gwauraia bamona, ia be “tanobada dekenai, ura kwalimu, kara maoromaoro bona maino edia badina.”
Kara gageva be tanobada besena ena oromana ena kahana badana ai ia lao vadaeni dainai, do idia haorea diba, a? Eiava ura kwalimu, kara maoromaoro bona maino edia badina ta do idia atoa, a? Bema oibe, daika ese ia atoa bona iboudiai totona namo do ia havaraia diba?
[Picture Credit Line on page 3]
UPI/Corbis-Bettmann