Gima Kohorona INTANET LAIBRI
Gima Kohorona
INTANET LAIBRI
Hiri Motu
  • BAIBEL
  • PABLIKEISEN
  • HEBOUDIA
  • w99 1/15 rau 28-31
  • “Suria Tano Kaukauna Ena Huina Korema Lohia Hahinena”

Oi abia hidi kahana ena vidio ia noho lasi.

Sori, hekwakwanai ia vara vidio ia loud totona.

  • “Suria Tano Kaukauna Ena Huina Korema Lohia Hahinena”
  • 1999 Gima Kohorona Iehova Ena Basileia Ia Harorolaia
  • Sinado maragidia
  • Inai Bamona Atikol
  • Tano Kaukauna Ena Isena Dekenai Ia Noho Siti
  • Zenobia Ia Ura Basileia ta Ia Haginia
  • Pavapava ta Ia Ura Zenobia Ia Tuari Henia
  • Tano Kaukauna Ai Ia Noho Siti Idia Hadikaia
  • King Ruaosi Edia Ladana Idia Idau Idia Lao
    Daniela Ena Peroveta Herevana Oi Laloa Namonamo!
  • “Not Kahana Ena King” Dokona Negana Ai
    Gima Kohorona Iehova Ena Basileia Ia Harorolaia (Stadi)—2020
  • Daika ese Tanobada Do Ia Lohiaia?
    Daniela Ena Peroveta Herevana Oi Laloa Namonamo!
  • Idia Tuari Heheni King Edia Dokona be Kahirakahira
    Daniela Ena Peroveta Herevana Oi Laloa Namonamo!
1999 Gima Kohorona Iehova Ena Basileia Ia Harorolaia
w99 1/15 rau 28-31

“Suria Tano Kaukauna Ena Huina Korema Lohia Hahinena”

ENA kopina ena kala be kurokuro sisina, ena isena be kurokuro, bona ena matana be korema bona diaridiari. Ia be diba momo bona gado idauidau ia veria diba. Idia gwau unai tuari lohia hahinena ena diba ese Cleopatra ena diba ia hanaia bona reana iena hairai be Cleopatra ena hairai hegeregerena. Iena nega lalonai tanobada ia lohiaia siahuna badana ia gari henia lasi dainai, ia ese Baibel ena peroveta herevana ta lalonai ia gwauraia tauna ta ena sivarai ia hagugurua. Gabeai, nega daudau ia mase murinai, toretore taudia ese ena ladana idia abia isi, bona laulau penia taudia ese ena toana idia hahairaia momokani. Lagani 1800 murinai ia noho ane torea tauna ta ia gwau ia be “Suria tano kaukauna ena huina korema lohia hahinena.” Unai hahine, idia hanamoa bada hahinena be Zenobia​—⁠Suria ena siti, Palmyra ena kwini.

Dahaka ia vara dainai taunimanima momo ese Zenobia idia diba? Politikol dalanai dahaka ia vara bena ia be lohia hahinena ai ia lao? Ia be edena bamona hahinena? Bona peroveta herevana ta hegeregerena, inai kwini ese edena tauna ena sivarai ia hagugurua? Mani unai peroveta sivaraina ia guguru gabuna ita laloa guna.

Tano Kaukauna Ena Isena Dekenai Ia Noho Siti

Palmyra, Zenobia ena siti, be kilomita 210 bamona Damaseko ena notist kahana dekenai ia noho, Suria Tano Kaukauna ena not kahana ena isena dekenai, Lebanona ororodia be taora ai idia diho lao gabuna ai. Unai siti ena west kahana ai Mediterranean Davara ia noho bona ena ist kahana ai Euperate Sinavai ia noho bona ia be edia huanai ia noho. Reana, King Solomona be unai gabu ia diba, ia dekenai ena ladana be Tadamoro, unai gabu be mai anina bada iena basileia dekenai dala rua ai: not kahana idia naria totona tuari taudia be unuseniai idia noho bona taoni maragidia be ia ese ia hatamonadia. Unai dainai, Solomona ese “Tadamoro hanua, tano kaukau lalonai, ia . . . haginia lou.”​—⁠2 Sivarai 8:⁠4.

King Solomona ena lohia negana murinai lagani 1,000 lalonai Tadamoro ena sivarai ta idia gwauraia lasi. Bema momokani, unai gabu be Palmyra, lagani 64 B.C.E. ai Suria be Roma Basileiana ena provinsi ai ia lao neganai, unai gabu be ladana bada ia abia. Richard Stoneman ena buka ladana Palmyra and Its Empire​​—⁠Zenobia’s Revolt Against Rome lalonai ia gwau: “Dala rua ai Palmyra be mai anina bada Roma dekenai, bisinesi karadia bona tuari kahana ai.” Unai siti mai ena pama audia be bisinesi taudia ese idia gaukaralaia momo dala badana dekenai ia noho. Ia be Roma, Mesopotamia bona East kahana ia hatamonaia. Unai dainai, ia amo unai idaunega tanodia edia kohu gaudia idia mai​—⁠East Indies ena aniani mamina hanamoa muramuradia, siliki dabua China amo, bona Parasa, Lower Mesopotamia bona Mediterranean tanodia amo danu kohu ma haida idia mai. Roma besena be unai kohu hoia karana dekenai ia tabekau.

Tuari kahana ai, unai Suria provinsi be idia inai heheni tanodia, Roma bona Parasa, ia hapararaia gabuna. Keristani Negana ena hamatamaia laganidia 250 lalonai, Euperate Sinavaina ese Roma ia hapararaia ist kahana dekenai ia noho tanona amo. Palmyra be tano kaukau dekenai, Euperate Sinavaina badinai ia noho siti ladana Dura-Europos ena west kahana dekenai. Roma pavapava Hadrian bona Valerian idia lalo-parara Palmyra siti ia noho gabuna be mai anina bada, unai dainai idia vadivadi henia. Hadrian ese unai siti dekenai ruma mai edia toana namo herea ia haginidia bona harihari gaudia momo herea ia henia. Valerian ese Palmyra ena dagi badana tauna ta ladana Odaenathus​—⁠Zenobia ena adavana​—⁠ia hanamoa, bona lagani 258 C.E. ai, Roma ena gavamani tauna ena dagi badana ia henia badina ia ese Parasa ia halusia bona Roma Basileiana ena siahu ia habadaia ela bona Mesopotamia. Odaenathus be siahu bada ia abia badina Zenobia ese ia durua. Histori torea tauna Edward Gibbon, ia gwau: “Dala badana ai ia [Zenobia] ena aonega bona lalo-goada karana ese Odaenathus ena kwalimu ia havaraia.”

Unai nega lalonai, Parasa ena King Sapor ia ura, Basileia mai siahuna, Roma, ia heai henia bona Parasa ena provinsi gunadia ia lohiaia lou. Gari bada ia havaraia tuari oreana ida, west kahana dekenai idia lao Roma ena tuari taudia idia noho taoni Nisibis bona Carrhae (Harana) idia abia, bena Suria bona Kilikia idia hadikaia. Pavapava Valerian ese iena tuari oreana ia gunalaia edia inai taudia tuari henia totona, to idia lusi bona Parasa taudia ese ia idia abia mauri.

Odaenathus ia laloa unai be nega namona Parasa ena lohia tauna dekenai dava bada harihari gaudia bona maino herevana do ia siaia. King Sapor be mai hekokoroku ida oda ia henia unai harihari gaudia be Euperate sinavaina dekenai idia negea, bona Odaenathus ia oda henia igui tauna bamona mai manau ida ia vairanai do ia noinoi ia alaia lasi totona. Palmyra taudia ese tano kaukauna dekenai idia noho loaloa taudia bona Roma ena tuari taudia oredia idia haboua, bona idia giroa lao noho Parasa taudia idia tuari henidia. Sapor ena tuari oreana​—⁠tuari amo idia hesiku bona idia gogoa kohu momo ese idia hametaua​—⁠be idia hegeregere lasi tano kaukauna ena tuari taudia edia heai bena hunia tuari dalana dekenai, unai dainai idia heau oho.

Valerian ena natuna mero, iena gabu ia abia tauna, Gallienus, ia itaia Odaenathus ese Sapor ia halusia dainai, ia dekenai dagi badana corrector totius Orientis (Ist kahana ibounai ena gavana) ia henia. Nega ia hanaia lalonai, Odaenathus be sibona dekenai “king edia king” ena dagi ia henia.

Zenobia Ia Ura Basileia ta Ia Haginia

Lagani 267 C.E. ai, Odaenathus ena lohia siahuna ia goada momokani lalonai, ia bona iena natuna mero be ia lalo-dika varavara ta ese ia hamasedia. Ena natuna mero be ia do maragi dainai, Zenobia ese iena adavana ena dagi ia abia. Ia be hairai bona lalo-goada hahinena, ia hegeregere bese naria gaukara dekenai, ena adavana ida tuari daladia ia karaia dainai ia manada, bona gado haida ia veria namonamo diba dainai, iena taunimanima ese idia matauraia bona idia durua​—⁠unai be kwalimu bada karana Bedouin taudia bogaraginai. Zenobia be gau matamata dibaia karana ia ura dikadika bona ia badinai diba bada taudia ia haboudia. Iena sisiba henia tauna ta be aonega bona toretore bona hereva gwauraia dalana ia diba momo tauna, Cassius Longinus​—⁠idia gwau ia be “ia mauri laiberi ta bona ia raka loaloa miusiam ta.” Toretore tauna Stoneman ia hahedinaraia: “Odaenathus ena mase murinai, lagani ima lalonai . . . Zenobia ese ena taunimanima edia lalona dekenai ia be Ist ena lohia hahinena ena lalohadai ia atoa.”

Zenobia ia lohiaia gabuna ena kahana ta dekenai ia bona ena adavana ese idia hadikaia tanona, Parasa, ia noho bona ena kahana ta dekenai ia moru noho Roma besena ia noho. Histori torea tauna J. M. Roberts ese Roma Basileiana lalonai ia vara gaudia ia herevalaia, ia gwau: “Lagani 200 C.E. murinai . . . be nega dikana Roma ena ist bona west kahana dekenai, Roma hanua dekenai taunimanima be sibodia idia tuari heheni bona daika be mai ena maoro do ia lohia idia heailaia matamaia. Pavapava taudia ta ta 22 (pavapava koikoidia idia duahia lasi) idia lohia.” To, Suria lohia hahinena be ena basileia lalonai ia lohia namonamo. Stoneman ia gwau: “Ia ese basileia rua [Parasa bona Roma] ia gimaia dainai, bema ia ura neganai ia ese basileia ihatoina ia haginia diba bona idia ruaosi ia biagua.”

Lagani 269 C.E. ai, dala ia kehoa Zenobia ese iena lohia siahuna ia habadaia totona, badina Aigupito dekenai pavapava koikoina ta ese Roma ena lohia siahuna ia hepapahuahulaia. Zenobia ena tuari oreana be haraga momokani Aigupito dekenai idia vareai, unai dagedage tauna idia hadarerea, bona unai tano idia abia. Ia sibona be Aigupito ena kwini ia gwauraia, bona moni dekenai ena ladana ia torea. Unai neganai, iena basileia be Nilo sinavaina amo ia lao Euperate sinavaina dekenai. Unai nega lalonai, Baibel bukana Daniela ena peroveta herevana ese ia gwauraia “saut kahana ena king” ena dagi ia abia, badina ena basileia be Daniela ia noholaia tanona ena saut kahana ia abia danu. (Daniela 11:​25, 26, NW) Ia ese Asia Minor ena kahana momo ia abia danu.

Zenobia ese iena siti badana, Palmyra, ia hagoadaia bona ia hahairaia ela bona ia be Roma tanona ena siti badadia hegeregerena. Ia lalonai idia noho taudia be 150,000 ia hanaia. Ruma badadia, dubu, uma gabu, du, bona mase taudia laloatao nadidia ese unai siti idia hahonua bona siti ena magu oi rakaia hegege be kilomita 21 bamona. Ena dala badana badinai Korinto taudia edia sitailo ai idia karaia du idia haginidia, edia lata be mita 15​—⁠ibounai 1,500 idia gini. Siti lalonai lada bada bona taga taudia edia kaivakuku be momo herea. Lagani 271 C.E. ai, Zenobia ese ia bona iena adavana edia kaivakuku ia haginia. Tano kaukau gabuna ena isena dekenai, Palmyra be herahera nadina ta bamona ia diaridiari.

Palmyra dekenai Dina ena Dubu be ruma hairaina momokani bona ita daradara lasi ia be unai siti ena tomadiho orea badana. Reana, Zenobia danu be dina diravana ta ia tomadiho henia. To, lagani 200 C.E. murina negana lalonai Suria be tomadiho momo herea tanona. Zenobia ena tano dekenai sibodia idia gwauraia Keristani taudia, Iuda taudia, hisiu edia toana tahua taudia, bona dina bona hua tomadiho henia taudia idia noho. Zenobia be unai tomadiho karadia idauidau dekenai dahaka ia laloa? Toretore tauna Stoneman ia gwau: “Mai ena aonega lohia tauna be iena taunimanima idia ura karaia kastom karadia do ia koua lasi. . . . Edia ura be unai dirava idauidau . . . be Palmyra ena kahana dekenai idia gini.” Zenobia be tomadiho idauidau ia abia dae. To, unai dirava idauidau be “Palmyra ena kahana dekenai idia gini,” a? Nega daudau lasi lalonai dahaka do ia vara Palmyra bona ena “aonega lohia” hahinena dekenai?

Pavapava ta Ia Ura Zenobia Ia Tuari Henia

Lagani 270 C.E. lalonai, Aurelian be Roma ena pavapava ai ia lao. Iena tuari orea badadia ese not kahana dekenai idia noho taudia idia tuari henidia bona idia luludia oho. Bena lagani 271 C.E. ai, Aurelian​—⁠Daniela ena peroveta hereva hegeregerena “not kahana ena king” (NW) ena dagi ia abia​—⁠ese ‘tuari orea bada herea ia haboua, bona mai ena hereva goada danu ia lao saut kahana ena king,’ Zenobia ese ia laulaulaia unai, ia tuari henia totona. (Daniela 11:25a) Aurelian ese maoromaoro ena tuari orea haida ia siaidia lao Aigupito dekenai, bona ena tuari orea badana be ist kahana dekenai ia hakaudia lao Asia Minor dekenai.

Saut kahana ena king​—⁠Zenobia ese ia lohiaia basileiana​—⁠ia hegaegae Aurelian tuari henia totona bona jeneral rua, Zabdas bona Zabbai, edia gunalaia henunai “ia toreisi, orea bada herea, bona mai goada danu” ia tuari. (Daniela 11:25b) To Aurelian ese Aigupito ia abia bena Asia Minor bona Suria lalonai ia vareai lao. Emesa (hari ia be Homs) dekenai Zenobia idia hadarerea, bona ia giroa Palmyra dekenai.

Aurelian ese Palmyra ia hagegea neganai, Zenobia bona ena natuna mero be Parasa dekenai idia heau lao, idia laloa unuseniai heduru do idia abia, to Euperate Sinavaina dekenai Roma taudia ese idia abia mauri. Lagani 272 C.E. ai, Palmyra taudia ese edia siti be Roma taudia dekenai idia henia. Aurelian ese Palmyra taudia ia hamasedia lasi, to edia kohu momo herea ia abia, Dina ena Dubu dekenai ia noho kaivakuku ia abia danu, bena Roma dekenai ia giroa lao. Unai Roma pavapavana ese Zenobia ia hamasea lasi, bona lagani 274 C.E. ai, Roma ena ariara dekenai ena kwalimu dainai masi ia karaia neganai, Zenobia be ena kwalimu amo ia abia dava bada gauna bamona ia hahedinaraia. Zenobia be Roma dekenai mai ladana bada hahine bamona ia noho ela bona ia mase.

Tano Kaukauna Ai Ia Noho Siti Idia Hadikaia

Aurelian ese Palmyra ia abia bena hua haida murinai, Palmyra taudia ese idia do noho Roma tuari taudia idia hamasedia ore. Aurelian ese unai dagedage karana ena sivarai ia kamonai neganai, karaharaga ena tuari taudia ia oda henidia idia giroa lou totona, bona unai negai idia ese unai siti taudia dekenai davana dikana momokani idia henia. Unai dagedage ala-ala karana amo idia roho mauri taudia be igui hesiai taudia bamona idia abidia lao. Unai hekokoroku siti ena kohu ibounai idia abia bona idia hadikaia momokani. Vadaeni, unai bisinesi idia karaia siti be ia giroa lou guna negana hegeregerena​—⁠“Tadamoro hanua, tano kaukau lalonai.”

Zenobia be mai gari lasi ida Roma ia tuari henia neganai, ia bona Pavapava Aurelian be idia diba lasi, to idia ese edia dagi “saut kahana ena king” bona “not kahana ena king” hegeregerena idia kara. Unai idia karaia neganai, Iehova ena peroveta tauna ese lagani 800 gunanai ia torea peroveta herevana ena kahana idia hagugurua. (Daniela, karoa 11, NW) Zenobia be aonega bada hahinena dainai, momo ese ia idia laloa bada. To, mai anina bada gauna be ia ese Daniela ena peroveta herevana lalonai ia gwauraia king tauna ia laulaulaia. Iena lohia negana be lagani ima sibona. Hari inai negai, Zenobia ena basileia ena siti badana, Palmyra be hanua maragina ta sibona. Roma Basileiana danu be idaunegai ia boio vadaeni bona inai nega ena basileia idauidau ese idia lohiaia. Nega vaira ai, inai nega lalonai idia lohia basileia dekenai dahaka do ia vara? Idia dekenai do ia vara gauna danu be Baibel ena peroveta herevadia idia guguru karana ese ia biagua.​—⁠Daniela 2:⁠44.

[Box on page 29]

ZENOBIA ENA HARIHARI GAUNA

Pavapava Aurelian be Palmyra ena kwini, Zenobia, ia halusia murinai, Roma dekenai ia giroa lou bona dubu ta ia haginia dina tomadiho henia totona. Dubu lalonai Zenobia ena siti amo ia abia mai kaivakuku ia atodia. Magasin ta ladana History Today be unai murinai idia vara gaudia ia herevalaia neganai, ia gwau: “Aurelian ese ia karaia gaudia ibounai lalonai, nega daudau lalonai ia noho gauna be reana AD 274 ai ia haginia ariana, ia be lagani ta ta lalonai keru negana December 25 ai dina tomadiho henia totona idia karaia. Unai basileia be Keristani tomadihona ia abia dae neganai, unai deiti idia atoa Iesu ena vara dinana dekenai, unai bamona idia karaia badina idia ura unai aria gunadia idia moalelaia taudia ese tomadiho matamatana do idia abia dae haraga. Unai ita lalohadailaia neganai, ia be hoa gauna badina Kwini Zenobia dainai . . . [taunimanima] be Kerisimasi idia moalelaia.”

[Map/Picture on page 28, 29]

(For fully formatted text, see publication)

MEDITERRANEAN DAVARA

SURIA

Antioka

Emesa (Homs)

PALMYRA

Damaseko

MESOPOTAMIA

Euperate

Carrhae (Harana)

Nisibis

Dura-Europos

[Credit Lines]

Map: Mountain High Maps® Copyright © 1997 Digital Wisdom, Inc.

Colonnade: Michael Nicholson/Corbis

[Picture on page 29]

Inai Roma monina be reana Aurelian ia hahedinaraia

[Picture on page 30]

Dina ena dubu Palmyra dekenai

[Credit Line]

The Complete Encyclopedia of Illustration/J. G. Heck

[Picture on page 31]

Kwini Zenobia ese ena tuari taudia ia hereva henidia noho

[Credit Line]

Detail of: Giovanni Battista Tiepolo, Queen Zenobia Addressing Her Soldiers, Samuel H. Kress Collection, Photograph © Board of Trustees, National Gallery of Art, Washington

[Picture Credit Line on page 28]

Giovanni Battista Tiepolo, Queen Zenobia Addressing Her Soldiers, Samuel H. Kress Collection, Photograph © Board of Trustees, National Gallery of Art, Washington

    Hiri Motu Pablikeisen (1987-2025)
    Log aut
    Login
    • Hiri Motu
    • Ta dekenai siaia
    • Preferens
    • Copyright © 2025 Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania
    • Gaukaralaia Taravatudia
    • Privacy Policy
    • Privacy Settings
    • JW.ORG
    • Login
    Ta dekenai siaia