U exóbnaʼ jantʼiniʼ ti neʼets ka tsʼejkan an kʼibataláb

Axéʼ játs axi in watʼaʼ a Ursula Menne

Ma tam ti nanáʼ u tʼilál, u áychal kin bajuw an kʼicháj tam yabáts jitaʼ ka odhnáj. Kom nanáʼ u kʼániyalak jitaʼ u odhnábak, ma in bajuw kin wikʼan kʼal an éyal comunista axi ti Alemania oriental. Ani tam tin kʼwajiy tanáʼ ti wikʼaxteʼ, u exóbnaʼ jantʼiniʼ ti neʼets ka kʼániyat jitaʼ u odhnáb. Neʼets tu tʼílchij jantʼoj watʼey.

IN waʼtsin ti 1922 al an púlik bichow Alemania de Halle, in owél pel 200 kilómetros ti suroeste ti Berlín. Halle in neʼdhalits mil doscientos i támub ti exladh. Ani tanáʼ ti tújey an belomtaláb kʼal an protestantismo. U epchal Käthe, waʼtsin ti 1923; u papá pelak i soldado ani u mamá u ájatak al jun i teatro.

U papá tin punchij an alwaʼ tʼiplab abal ku kʼániy jitaʼ u odhnáb. Tam ti u papá in jilaʼ ti soldado in punuw jun i nujnél. Ani kom an tsʼaʼum tsʼejwantalchik, in tokʼnanchalak jawaʼ in nújuwal. Ani kom yab u jalbinchabak jawaʼ in tokʼnál, yab in éjtow kin ówedhaʼ an nujnél. Jawaʼ in watʼaʼ tin exóbchal abal lej kʼibat ka tólmiy jitaʼ u ódhnabchik. Pero kʼibat ki jalkʼunchij in tsalápil talchik i kwitól axi in léʼ kin kʼániy jitaʼchik u odhnáb.

Ani u mamá tin exóbchij yan jantʼoj. A Käthe ani nanáʼ u exóbchin tu tʼenel, tu ájat ani tu bixom danza. U epchal ani nanáʼ tam tu tsakaméj i lej kulbétnaʼ an ejataláb... ma ti tamub 1939.

U tujchij ku yajchiknaʼ

Tam tu putundhaʼ an secundaria, in otsits al jun i academia juʼtáj tu exóbnaʼ ballet, juʼtáj u exóbnaʼ i danza expresionista (ausdruckstanz, ti alemán) jantʼiniʼ tin tʼajaʼ a Mary Wigman, axi in tujuw kin tʼajaʼ axéʼ xi bixmáts. Al axéʼ xi bixmáts, an bixom in tejwamedhál jawaʼ in atsʼál tin éjatal. Jayej u tujchij tin múkul. Jantʼiniʼ a éjtow ka tsuʼuw, u lej kulbétnaʼ u tsakamtal ani u exóbnaʼ yan jantʼoj. Pero ti 1939, tújey an tsabchíl púlik pejextaláb. Tsab i támub talbél, ti 1941 u lej yajchiknaʼ. U papá tsemets kom yawláts kʼal an tuberculosis.

Tekedh ka yajchiknaʼ tam ka watʼey jun i púlik pejextaláb. Bélits abal u kwaʼalak 17 i támub, u exbayalak jawaʼ kʼwájatak ti watʼel, u tsálpayalak abal an atiklábchik ólmanits. U tsuʼuw yan i atiklábchik axi ti biyál in tʼajálak jantʼoj alwaʼ, kin junkuwchik an Nazi abal kin tʼajaʼ jantʼoj kidhab. Yabátschik in tsuʼtal kidhab ka odhnáj ani ka tsemdháj an atiklábchik. U kʼimaʼ wéʼits ka ijkan kom u ábchin jun i bomba. Ani tin nakel an pejextaláb tsemets yan u yanél.

Ti 1945 tam ti taley an pejextaláb, u mamá, a Käthe ani nanáʼ, bélej u kʼwajílak ti Halle. Tam nanáʼ in kʼwajatakits tomkidh ani u kwaʼalakits jun i tsakam tʼeleʼ. U tomkíl ani nanáʼ yabáts u neʼdhaxin alwaʼ, jaxtám tu jiláxin. Xoʼ kwaʼalak ku béletnaʼ kwetém u tsakámil. Jaxtám u tujchij ku mukuy i cuadros ani tin bixom abal ku ataʼ i tumín.

Talbél kʼal an pejextaláb, a Alemania wenkʼowat ti tseʼ i péjach. Juʼtáj in kʼwajílak jilkʼon abatnadh kʼal an Unión Soviética, Tam kwaʼal ki ujnaʼ ku kʼwajiy kʼal an comunismo. Ti 1949, an bichow juʼtáj tu kʼwájatak axi exladh jantʼiniʼ Alemania oriental, wenkʼon ti República Democrática Alemana.

An kʼwajiltaláb kʼal an comunismo

Al nixéʼ xi támubchik yawláts u mamá, ani koʼoy ku béletnaʼ. U elaʼ i tʼojláb al jun i oficina kʼal an éyal. Yab lej ówat, u exlaʼ junchik i exóbal axi in léʼak kin ólnaʼ an odhnaxtaláb axi u tʼajchinalak kʼal an éyal. Ejtíl, jun i kwitól yab jilan ka otsits ti exóbal ban universidad, kom in papá in tólmiychik an nazi ti pejéx. Nanáʼ u alwaʼ exlálak kom u junax ájatak ani u tʼenel, tam u konówiyalak: «¿Jaleʼ ti kwaʼal kin yajchiknaʼ jajáʼ kʼal jawaʼ in tʼajaʼ in papá?». Kʼayum kʼayum u junkuw an atiklábchik axi yab junat in tsalap kʼal an eyalchik. Jaxtám u tujchij tin tólmix ban marchas ani u punuw i úw axi dhuchadh tin wiʼlébil an eyalchik.

Ani kom nanáʼ u okʼnálak abal yabáts ka waʼtsin i pextaláb, in kʼwajbáj ku dhuchaʼ i cartas kʼal i kaw axi yab in tomnálak. Jun i kʼicháj tin kwéntaj kʼal an política, an Comité in ábnaʼ i propaganda comunista abal jun i atikláb axi ti junakej an Alemania abal ka odhnáj. Nixéʼ tin lej tsakudhaʼ, jaxtám u tsinkaʼ an úw ani yab jaykʼiʼ u abaʼ.

«Axi in tsálpayalakchik abal lej pójkax» tin pidhaʼ jun i aychixtaláb

Ti junio ti 1951, tsab i inik otsits ti oficina juʼtáj tin tʼojnalak ani tin uchaʼ: «Neʼets tu neʼdhaʼ ti wikʼaxteʼ». Axi exladh jantʼiniʼ Roter Ochse (Buey Rojo), jun i támub talbél in jólbiyat abal nanáʼ u tólmiyal an éyal. Jun i kwitól tin ólnaʼ kʼal an policía abal nanáʼ játs axi u tsʼatʼaʼ an úw. An juicio axi in tʼajchin yab tekedh ani yab in tʼajaʼchik ti kwéntaj jawaʼ u uluw. Kom yab jitaʼ tin kʼániy, in wikʼan seis i támub. Biyát in kʼwájatak ti wikʼaxteʼ in yawláts ani in neʼdháj al píl i wikʼaxteʼ abal kin iláliyat, tanáʼ waʼatsak cuarenta i mimlábchik. Tam tu tsuʼuw abal patalchik u tsakúl in lej jikʼey ani in adhláts juʼtáj ti kʼwájatak an wiʼleb ani u kwadhaʼ.

¿Jantʼoj a léʼ?, tin uchaʼ an guardia.

U tókʼtsiy, yabáts u léʼ kin kʼwajiy tejéʼ. Ti kin mapuy kwetém max a léʼ, pero yabáts u léʼ kin kʼwajiy tejéʼ. An guardia yab tin tʼajaʼ ti kwéntaj. Ani ti weʼkʼij, u tsuʼuw jun i uxum axi lej juníts in ey. In wal in tejwamedhálak i koyomadhtaláb, jaxtám in búxkan kʼal jajáʼ.

Tin uchaʼ: «Max kit búxkan kʼal nanáʼ kwaʼal ka lej tʼajaʼ ti kwéntaj, axi más in tsálpayalchik abal nanáʼ játs axi más in pójkax. Kom pel in ólchix kʼal a Jehová».

Nanáʼ yabak u exlál abal an ólchixchik kʼal a Jehová u tsuʼtabak jantʼiniʼ an tomólnax kʼal an eyal. Jawaʼ u exlálak abal tsab i Exóbal kʼal an Biblia (jantʼiniʼ tu exlábak ti biyál) in tsaʼbiyalakchik u papá tam ti nanáʼ in tsakaméjak. Ani u tʼilál abal u papá in uluw: «An Exóbalchik kʼal an Biblia in ulalchik an chubaxtaláb».

In ukʼin kom u exlaʼ axéʼ xi mimláb lej alwaʼ inik, axi in bij Berta Brüggemeier. «¡U konchij kʼal i alwaʼtaláb abal ti kin exóbchij an alwaʼ kaw!». I watʼalak yan i kʼij ti tsablóm, u tʼilomak tin kwéntaj a Jehová. U exóbnaʼ abal a Jehová játs an Dios axi chubax ani u exóbnaʼ abal a Dios in binál i koyomadhtaláb, pel bolidh ani u lej kʼanidhom. Jayej u exóbnaʼ abal a Dios neʼets kin tixkʼaʼ patal an pojkaxtaláb. Jantʼiniʼ tin ulal ti Biblia ti Salmo 37:​10, 11: «Expidhits wéʼ i kʼij ani neʼets ka tixkʼáj an pójkax. Neʼets ka aliy ani yabáts neʼets ka elaʼ [...]. Pero jitaʼchik maxu, neʼets kin kʼalnaʼ an tsabál kom neʼets ka waʼtsin yan i koyataláb».

In walkáj ti wikʼaxteʼ ani in kʼalej ti Occidente

In kʼwajiy boʼ i támub ti wikʼaxteʼ, ani in walkáj ti 1956. Boʼ i támub talbél in kʼalej ti Alemania. Al nixeʼ xi kʼicháj u kwaʼalakits tsab i tsakam. Hannelore ani a Sabine ani kʼalejchik kʼal nanáʼ. U jiláxin kʼal u tomkíl ani junílekʼij u aliy an ólchixchik kʼal a Jehová. An exobchixtaláb kʼal an Biblia tin tólmiy ku exbay, abal max u léʼ ku bélkaʼ in ábatnaxtal a Dios kwaʼalak ku tʼajaʼ i jalkʼuxtaláb tu éjatal. U tsápnanchij ku bel­kaʼ ani in pujan ti 1958.

In tomkin junílekʼij, xowéʼ kʼal jun i ólchix kʼal a Jehová, Klaus Menne. U kʼwajiy lej kulbél ani i koʼoy tsab i tsakam: a Benjamin ani a Tabia. Talbél u tomkíl ­tsemets ani ma nixéʼ a kʼicháj yab in tomkinének. Tin lej kanatbedhál abal an tsemélomchik neʼets ka edháj junílekʼij ani abal neʼets ka kʼwajiy al jun i ít Alabél tsabál (Lucas 23:43; Hechos 24:15). Jayej tin kanatbedhál abal tseʼlom u tsakámil in tʼójonchal a Jehová.

Kʼal an exobintaláb kʼal an Biblia, u tʼajaʼ ti kwéntaj abal a Jehová neʼets kin tixkʼaʼ an pojkaxtaláb. Jajáʼ in tʼajál ti kwéntaj patal jawaʼ i watʼál. Ma juʼtáj an inikchik yab in éjtowal kin tʼajaʼ. Axéʼ xi exobchixtaláb tin pidhál yan i koyomadhtaláb, bélits abal ku watʼaʼ i yajchiktaláb. Eclesiastés 5:8 in ulal: «Max ka tsuʼuw abal u odhnáb an tsʼejwantal ani abal yab u tolmiyáb kʼal ni jitaʼ. Yab ka jikʼpaʼ jawaʼ kʼwajat ti watʼel, nixéʼ xi éyal in kwaʼal kʼal jitaʼ ti abatnáb, axi más púlik in ey » (La Biblia de Nuestro Pueblo). Pero axi más púlik in ey játs an tsʼejkom kʼal patal jawaʼ waʼats tejéʼ ti tsabál, antsanáʼ jantʼiniʼ tin ulal an Biblia: «Ni jantʼoj yab i éjtowal ki tsinkanchij a Dios kom patal jawaʼ waʼats in éjtowal kin tsuʼuw ani kʼal a Dios neʼets ki bínaʼ i kwéntaj kʼal patal jawaʼ i tʼajál tejéʼ tsabál» (Hebreos 4:13).

U tʼilál noventa i támub axi watʼenek

Wilkʼidh in konoyábak jantʼiniʼ tu watʼalak kʼal an régimen nazi ani an comunista. U tókʼtsiyalakchik: «U watʼalak yan i kʼibataláb». Patal an eyalchik yab in ejtowámal kin tólmiychik an atikláb. Kʼal axéʼ i tsuʼtal abal an inikchik yab in ejtowal kin abatnaʼ tin báʼ. Jaxtám an Biblia in ulal: «An inik in abatnál in at inik, tokot abal kin­ódhnaʼ» (Eclesiastés 8:9). ¡Chubax axéʼ xi kaw!

Tam tin tsakaméj kom yab u exlálak u áychalak abal an eyalchik kin boliy an pojkaxtaláb. Xowéʼ u exlál abal expidh a Jehová in éjtowal kin chíʼdhaʼ an bolixtaláb, tejéʼ ti tsabál. Ani neʼets kin tʼajaʼ tam kin talabédhaʼ an pójkaxchik ani kin pidhaʼ an Eyaltaláb a Jesucristo, jajáʼ etsʼey in tʼajaʼ ti kwéntaj jawaʼ in yéjenchal an atiklábchik ani yab in kwetém báʼ. An Biblia in ulal tin kwéntaj in Tsakámil a Dios: «A léʼnaʼ an bolidhtaláb ani a pojkaʼ an pojkaxtaláb» (Hebreos 1:9). In lej kulbél kʼal a Dios kom tin jilámal ku exlaʼ an bolidh tsʼalej, axi Jajáʼ neʼets kin éyendhaʼ. Ani tin eyaltal nanáʼ u léʼ kin kʼwajiy abal etsʼey.

[An foto]

In kʼwajat kʼal u chidhánilchik, Hannelore ani a Sabine talbél tu úlnek ti Alemania occidental.

[An foto]

Tejéʼ in kʼwajat junax kʼal u kwitólil Benjamin ani in kʼimádhil.