CAPÍTULO 13
An ólchixchik kʼal a Jehová tin tamét an eyalchik
1, 2. a) ¿Jantʼoj in tʼajaʼchik an ókʼnom kʼal an belomtaláb abal kin kúbdhaʼ an olnomtaláb, pero jantʼoj in tʼajaʼchik an abatwálej? b) ¿Jaleʼ ti an abatwalejchik yab in jilaʼ ti ólnom?
YABAYEJ owat ti tʼajnének an ajib kʼal an Pentecostés axi ban tamub 33, ani an tamkuntaláb axi ti Jerusalén expidh in kwaʼal jun i semana tin tujchamalchik ka tamkun. Jaxtám a Satanás in leʼ kin talabédhaʼchik kom in exlál abal ítekʼij ti tujenek. Ani in tʼajaʼ abal jitaʼchik in okʼnál an belomtaláb, yab kin kulbétnaʼ an olnomtaláb. Bélits antsanáʼ an abatwalejchik yab in jilaʼ ti ólnom, ani yan i atikláb «in belaʼchik kʼal jawaʼ in olnál» (Hech. 4:18, 33; 5:14).
In abatwálej a Jesús kalejchik lej kulbél, kom in exlál abal max kwadhanchik játs kom in tʼajámal in kulbétal a Jehová
2 Jitaʼchik yab in kulbetnál an olnomtaláb in tʼajaʼchik abal ka baliyat ti wikʼaxteʼ an abatwálej. Pero nixéʼ xi akal, a Jehová in tʼajaʼ abal jun i ángel kin japiy an wiʼleb ani tam ti chudhey, an abatwalejchik xeʼetsakits ti ólnom juníl. Talbél, an soldados in neʼdhálchik an abatwálej kʼal an eyal ani jólbiyat abal yab in belkál an abatnaxtaláb abal kin jilaʼ ti ólnom. An abatwálej tokʼtsin: «Pel i uchbíl ki okʼox tʼajchij jawaʼ tu ku abatnaʼ a Dios ani yab ki tʼajchij jawaʼ tu ku abatnaʼ an inik, max yab junkudh in tsalap kʼal a Dios». An eyalchik lej tsakuy ani ma in leʼakchik kin tsemdhaʼ. Pero tam, a Gamaliel, jun i inik axi in kwaʼal lej yan in ey, in uchaʼchik abal kin lej tʼajaʼ ti kwéntaj kʼal jawaʼ in leʼ kin tʼajaʼ. Ani in uchaʼ: «Ka lej tʼajaʼ ti kwéntaj jawaʼ a léʼ ka tʼajchij axéʼ xi inikchik». I lej jikʼpaʼ jawaʼ watʼey, in belkaʼchik axéʼ xi inik ani in walkaʼchik an abatwálej. ¿Jantʼoj in tʼajaʼchik an abatwálej? «In áynanchijchik ti exóbchix kʼal in káwintal a Dios ani kin ólnaʼ tin kwéntaj a Jesucristo» (Hech. 5:17-21, 27-42; Prov. 21:1, 30).
3, 4. a) ¿Jantʼoj in eyendhámal a Satanás ma ti biyál abal kin tomólnaʼ in bichówil a Dios? b) ¿Jantʼoj neʼets ki exóbnaʼ al axéʼ xi capítulo ani al tsab an capítulo axi in aytal?
3 Ban tamub 33 játs an kʼaʼál tamub tam ti an aykolchik axi ti kʼaʼál siglo neʼdháj tin tamét an eyal. Pero talbél neʼetsak kin áynanchij ka neʼdhájchik. (Hech. 4:5-8; 16:20; 17:6, 7). Xowéʼ, a Satanás in áynanchal kin éyendhaʼ jitaʼ tu kʼwiyálchik abal yab tu ku jilaʼ tu ólnom. Jaxtám in tʼajámalchik yan jantʼoj abal kin jolbiy in bichówil a Dios. U jólbiyabchik abal in tʼajál ka pejéxin axi kʼeʼat, abal in tomolnál an eyal ani abal in nujuwal jawaʼ in olnál. Pero tam u neʼdháb kʼal an eyal i tejwamedhál abal yab chubax jawaʼ u uluwab kʼal wawáʼ. ¿Jantʼoj a tsálpayal tatáʼ kʼal jawaʼ in takuyámalchik kin tʼajaʼ an eyal ti biyál? Ki exóbnaʼ talchik i tʼiplab abal ki tsuʼuw jantʼoj tʼajnének abal «ku jilchat ki áynanchij tu ólnom» (Filip. 1:7).
4 Al axéʼ xi capítulo neʼets ki exóbnaʼ jawaʼ tʼajnének abal ki ejtow ki áynanchij tu ólnom kʼal i kulbetaláb. Al an tsab i capítulo axi in aytal neʼets ki exóbnaʼ jantʼoj i tʼajámal abal ki kʼaniy jawaʼ i belál ani yab ki junkunchij jawaʼ in tsálpayal axéʼ xi xeʼtsintaláb, jayej abal expidh i tólmiyal in Eyaltal a Dios.
¿In tʼajál ka pejéxin axi kʼeʼat o expidh in tólmiyal in Eyaltal a Dios?
5. Okʼxidh an tamub 1940, ¿jaleʼ tu baliyabak ti wikʼaxteʼ jitaʼ u xeʼtsinalak ti ólnom, ani jantʼoj in tʼajaʼ an epchalchik axi in okʼnálak in bichówil a Jehová?
5 Okʼxidh an 1940, ti Estados Unidos an eyalchik axi ban municipio ani axi ban Estado, in uchaʼchik an ólchixchik kʼal a Jehová, abal kwaʼalchik kin konoy jun i permiso abal kin ejtow ti ólnom. Pero an epchalchik yab in konoy axéʼ xi uw kom in exlalákchik abal yab etsʼey neʼets kin eyendhaʼ. Jayej an epchalchik in belálak abal an eyal yab in ejtowal tu ku kʼanchij ku kʼalej tu ólnom. Kom yab in ejtowalchik kin pakuw an abatnaxtaláb axi in jilaʼ a Jesús abal ku kʼalej tu ólnom (Mar. 13:10). Kom yabchik in belaʼ jawaʼ u konchinalak, yan i epchal baliyat ti wikʼaxteʼ. Tam, an epchalchik axi in okʼnál in bichówil a Jehová, kʼalejchik kin tsuʼuw an eyal abal kin tejwamédhanchijchik abal an ólchixchik kʼal a Jehová u kʼanchinal kin putuw kʼal jawaʼ in belál, ani nixéʼ yab játs axi in ulal an abatnaxtaláb abal an bichowchik. Tam, ¿jantʼoj watʼey ti 1938?
6, 7. ¿Jantʼoj in watʼaʼchik an epchal Cantwell?
6 Ti martes 26 a abril ti 1938, jun i yaneláb axi pélakchik i precursores especiales, a Newton Cantwell axi in kwaʼalak 60 i tamub, in kʼimádhil axi in bij Esther, ani in tsakámilchik a Henry, a Russell ani a Jesse, kʼalejchik ti ólnom ban bichow New Haven (Connecticut). Jajáʼ kʼwajatchik tʼojojodh abal yab neʼets ka wichiy nixéʼ xi kʼicháj. ¿Jaleʼ? Kom yaníl baliyamejchik ti wikʼaxteʼ ani in tsalpayalchik abal nixéʼ a kʼicháj, walám junílekʼij ka neʼdhájchik. Pero bélits antsanáʼ in leʼakchik kin áynanchij kin ólnaʼ an alwaʼ kaw. In eyendhaʼchik tsab i carro abal ka ulits ti New Haven. A Newton in neʼdhalak jun i carro kʼal yan i publicaciones ani i gramófonos portátiles. A Henry axi in kwaʼalak 22 i tamub, jajáʼ in neʼdhalak jun i carro kʼal i equipo de sonido, játs watʼey jawaʼ in tsalpayamalakchik. Yab owey ani ulits an policías ani neʼdhájchik ti wikʼaxteʼ.
7 Okʼox yekʼwan a Rusell, axi in kwaʼalak 18 i tamub, talbél a Newton ani a Esther. A Jesse in kwaʼalak 16 i tamub, ani in tsuʼuw ma owel tam ti yekʼwan in papá, in mamá ani in atátal. Kom a Henry kʼwajatak ti ólnom al pil i bichow. A Jesse jilkʼon kwetém. Bélits antsanáʼ, jajáʼ in áynanchij ti ólnom kwetém. Kʼal tsab i inik axi pel i católicos jilchin ki punuw an tʼilomtaláb in kʼál an epchal Rutherford axi in bij «jitaʼ tu tomolnál», pero tam tin tujchichik kin atsʼaʼ an tʼilomtaláb lej tsakuy ani in leʼnaʼchik kin kwadhaʼ a Jesse. Jajáʼ yab jikʼey ani kʼalej al píl juʼtáj. Tam, tsuʼtat kʼal jun i policía ani jayej neʼdháj ti wikʼaxteʼ. An epchal Esther yab jólbiyat, expidh in tomkíl ani ox in tsakámil. Pero nixéʼ a kʼicháj, in ejtowchik kin jalbiy jawaʼ u konchinalak kʼal an eyal abal kin ejtow ka kalej.
8. ¿Jaleʼ ti jólbiyat a Jesse Cantwell abal in tsakudhál an atiklábchik?
8 Ti septiembre ti 1938, an epchalchik Cantwell jólbiyatchik junilekʼij kʼal an eyal axi ti New Haven. A Newton, a Russell ani a Jesse jólbiyatchik abal in konoyal i donaciones ani yab in olchámal an eyal abal in leʼ kin konoy i tumín, bélits abal in olnámalits jawaʼ in tʼajál. A Jesse jayej jólbiyat abal in tsakudhál an atiklábchik, ¿jaleʼ? Kom an inikchik axi in atsʼaʼ an tʼilomtaláb, in uluwchik tin tamét an eyal, abal al nixéʼ xi tʼilomtaláb u kawiliyab an belomtaláb juʼtáj ti kʼwajatchik jajáʼ. Tam, an epchalchik axi in okʼnál an olnomtaláb, kʼalejchik kin tsuʼuw an eyal axi ti Estados Unidos axi in kwaʼal más in ey.
9, 10. a) ¿Jantʼoj in tʼajaʼchik an eyal axi ti Estados Unidos kʼal an epchalchik Cantwell? b) ¿Jantʼiniʼ tu tólmiyal jawaʼ tʼajan al nixéʼ xi kʼicháj?
9 Ma ti 29 a marzo ti 1940, a Charles Evans Hughes ani in tolmiwálchik in otsʼowiy jawaʼ in uluw an epchal, Hayden Covington, jajáʼ in tólmiyal an ólchixchik kʼal a Jehová. a Tam ti jun kʼal an eyal axi ban bichow ti Connecticut in uluw abal an ólchixchik kʼal a Jehová in tsakudhál an atiklábchik, tam konowiyat kʼal an juez: «¿Jawaʼ in ólnaʼ a Jesús patal in kulbétnaʼ?». An eyal tokʼtsin: «Imbáj, ani an Biblia jayej in olnál jawaʼ in watʼaʼ a Jesús kom in olnaʼ an alwaʼ kaw». Lej chubax jawaʼ in uluw axéʼ xi inik. Axeʼ xi inik, yab in tʼajaʼ ti kwentáj abal kʼwajatak in jumbiyál an ólchixchik kʼal a Jehová kʼal jawaʼ in tʼajaʼ a Jesús ani axi más an atikláb kʼal jitaʼ ti tomolnáj a Jesús. Ti 20 a mayo ti 1940, an eyalchik in tejwamédhaʼ abal yab chubax kʼal jawaʼ tu jolbiyab an ólchixchik kʼal a Jehová.
A Hayden Covington (játs axi kʼwajat okʼox, tsʼejel), a Glen How (kʼwajat tin kʼwatab), kʼeʼatchik i epchal jayej kʼwajat ti kalel ban tribunal, kom yabchik elchin kʼal jantʼoj ka jólbiyat
10 ¿Jantʼoj watʼey kʼal jawaʼ in tákuy kin tʼajaʼ an eyalchik? Axéʼ in tʼajaʼ abal an atiklábchik kin putuw kʼal jawaʼ in belál ani yabáts ka neʼdhájchik ti wikʼaxteʼ. Jayej in tʼajaʼ abal ni jun i eyal kin kʼanchij an atiklábchik kin koʼoy jun i belomtaláb. Jayej, an Tribunal in tʼajaʼ ti kwéntaj abal a Jesse u xeʼtsinal tekedh ani abal yab u pejex kʼal an atiklábchik. Jayej uluwat, abal patal an ólchixchik kʼal a Jehová yab in tsakudhál an atiklábchik. Jawaʼ in takuychik kin tʼajaʼ an eyal, in lej tólmiy an ólchixchik kʼal a Jehová. ¿Walám bélej tu tólmiyal jawaʼ tʼajan al nixéʼ xi kʼicháj? Jun i ólchix kʼal a Jehová axi in kʼaniyal an epchalchik tam u neʼdháb tin tamét an eyal, in uluw: «Kom yabáts u kʼanchinal tu ólnom ani yabáts u jolbiyáb, i ejtowal ki tólmiy an atiklábchik juʼtáj tu kʼwajíl abal kin koʼoychik jun i aychixtaláb».
¿I ulal abal ka tomolnáj an eyalchik o i olnál an chubaxtaláb?
An tratado axi bukʼey ti Canadá
11. ¿Jantʼoj in tʼajaʼchik an epchal axi ti Canadá ani jaleʼ?
11 Okʼxidh an 1950, an epchalchik axi ti Canadá in lej yajchiknaʼ kom yab u jílnalakchik ti ólnom. Jaxtám abal kin tejwamédhaʼchik abal u pojkáb ani yab u jilnal ti ólnom, ti 1946, in tujchijchik kin bukʼuw jun i tratado al dieciséis a kʼicháj, axi in bij Quebecʼs Burning Hate for God and Christ and Freedom Is the Shame of All Canada (El odio ardiente de Quebec a Dios, Cristo y la libertad es la vergüenza de todo Canadá). Axéʼ xi tratado in kwaʼalak tseʼ i páginas. Tanáʼ in olnálak jawaʼ in tʼajálakchik jitaʼ in okʼnál an iglesias ani an policías abal kin ódhnaʼ an ólchixchik kʼal a Jehová. An tratado, jayej in ulalak «u aynanchab ka neʼdháj an ólchixchik kʼal a Jehová ti wikʼaxteʼ, bélits abal yab in tʼajámal jantʼoj kidháb. Jayej u jólbiyabchik kʼal yan jantʼoj axi yab in tʼajámal».
12. a) ¿Jantʼoj in tʼajaʼchik jitaʼ in kʼwiyál an ólchixchik kʼal a Jehová tam ti in tujchijchik kin bukʼuw an tratado? b) ¿Kʼal jantʼoj ti jólbiyat an epchalchik? (Jayej ka tsuʼuw an nota.)
12 A Maurice Duplessis ani an católico Villeneuve, in uluw abal neʼetsak ka waʼtsin jun i pextaláb kʼal an ólchixchik kʼal a Jehová. Ani tujey ti jolbiyab más an epchalchik. Jun i precursora in uluw: «Yabáts i tʼilál jay kalel tu neʼdháj ti wikʼaxteʼ, kom lej yaníl tu neʼdháj». An epchalchik axi ka tsuʼtat kin bukʼuw axéʼ xi tratado, u jolbiyabak abal in ulalchik abal «yab ka belkáj an eyalchik».b
13. ¿Jitaʼ játs an kʼaʼál ólchixchik kʼal a Jehová axi jólbiyat abal in tomolnál an eyal ani jantʼoj in tʼajaʼ an tribunal?
13 Ti 1947, an epchal Aimé Boucher ani in tsʼikʼáchilchik Gisèle axi in kwaʼalak 18 i tamub, ani a Lucille axi in kwaʼalak 11, játs an kʼaʼál axi jólbiyat abal in tomolnál an eyal. Jajáʼ xeʼetsakchik in bukʼuwal an tratado utat tin kʼimáʼ, pero yab i ejtowal ki tsalpay abal xeʼetsak in tʼajál abal ka pejéxin an atikláb. An epchal Aimé, pelak jun i atikláb axi tsʼejwantál ani yab in ujnam ti pejéx. Jajáʼ in beletnálak i koʼnelchik ban tsʼén ti Quebec, jayej tam u kʼalelak ti bichow in neʼdhalak jun i tsakam carruaje. Jajáʼchik jayej in kuxuyamal an odhnaxtaláb axi in ulalak an tratado. Kom an juez in kʼwiyálak an ólchixchik kʼal a Jehová yab in léʼnaʼ kin tʼajaʼ ti kwéntaj abal an epchalchik Bucher kʼwajatak ti jólbiyab kʼal jantʼoj axi yab chubax. Pero in tʼajaʼ ti kwéntaj jawaʼ in ulalak an fiscal, abal an tratado in tʼajál abal an atiklábchik ka pejéxin, ani jaxtám an epchalchik Boucher kwaʼalak ka jólbiyat. Kʼal axéʼ, an juez in leʼnaʼ kin uluw: pel i jolbintaláb ka uluwat an chubaxtaláb. An epchal Aimé ani jayej a Gisèle, jólbiyatchik abal in tomolnál an eyal ani ma a Lucille jilan tsab a kʼicháj ti wikʼaxteʼ. Pero an epchalchik, kʼalej kin tsuʼuw an tribunal axi ti Canadá axi in kwaʼal más in ey ani kʼal jajáʼ tʼajchin ti kwéntaj jawaʼ kʼwajatak in watʼálchik.
14. ¿Jantʼoj in tʼajaʼ an epchalchik axi ti Quebec biyat yab u jilnalakchik ti ólnom?
14 An epchalchik biyat yab u jílnalak ti ólnom ani u lej odhnabakchik, jajáʼchik in áynanchij ti ólnom, ani in tsuʼuwchik yan i lablixtaláb. Ti 1946 al tseʼ i tamub in bukʼuwchik an tratado ani lej yaney an ólchixchik kʼal a Jehová, waʼatsak 300 ani in bajuw 1.000.c
15, 16. a) ¿Jantʼoj in tʼajaʼ an Tribunal Supremo axi ti Canadá abal kʼal an yanél Boucher? b) ¿Jantʼoj tam alwaʼtaláb in batsʼuw an epchalchik ani axi más an atikláb?
15 Ti junio ti 1950, nueve i juez axi ban Tribunal Supremo ti Canadá, in tʼajaʼ ti kwéntaj jawaʼ in watʼaʼ an epchal Boucher. Watʼey akak a itsʼ talbél ani ti 18 a diciembre ti 1950, junílekʼij u tólmiyat. An epchal Glen How, axi pelak i abogado in kʼál an ólchixchik kʼal a Jehová, in uluw abal an tribunal in tʼajaʼ ti kwéntaj abal jitaʼchik in tomolnál an eyal, in tʼajál abal ka pejéxin an atiklábchik ani kin jekʼomnaʼ an eyal. Pero an tratado «yab in ulalak jantʼoj tin kwéntaj axéʼ, expidh kʼwajatchik in olnál jawaʼ in tsálpayal». Talbél in uluw: «U tsuʼuw jantʼiniʼ a Jehová in tʼajaʼ abal an eyal tu ku tólmiy».d
16 Jawaʼ in tákuy an Tribunal Supremo, in tʼajaʼ abal ka áynanchat ka olnáj tin kwéntaj in Eyaltal a Dios. Ani yabáts tʼajan ti kwéntaj an 122 i jolbixtaláb axi tʼajchinenekakchik an ólchixchik kʼal a Jehová ti Quebec. Axéʼ jayej in tʼajaʼ abal patal an atiklábchik axi ti Canadá ani axi kʼeʼat an bichowchik axi u ajiyabak ban Comunidad Británica de Naciones, kin ejtowchik kin koʼoy i jolataláb ani kin uluw jawaʼ in tsálpayal tin kwéntaj an eyalchik. An iglesias ani an eyalchik, yabáts in ejtow kin tomólnaʼ an ólchixchik kʼal a Jehová ani kin kʼanchij ka xeʼtsin ti ólnom.e
¿In nujuwalakchik jawaʼ in olnál o in olnál tin kwéntaj in Eyaltal a Dios kom chubax in kʼakʼnál a Dios?
17. ¿Jantʼoj in tʼajál talchik i eyal abal kin kúbdhaʼ an olnomtaláb?
17 Antsanáʼ jantʼiniʼ an epchalchik axi ti kʼaʼál siglo, wawáʼ yab i atlomnál in káwintal a Dios (ka ajiy 2 Corintios 2:17). Bélits antsanáʼ, an eyalchik in tsálpayal abal wawáʼ, kom i olnál in káwintal a Dios i atal i tumín. Ki tsuʼuw tsab i tʼiplab axi in tejwamedhál abal an ólchixchik kʼal a Jehová yab in nújuwal jawaʼ in olnál.
18, 19. ¿Jantʼoj in tʼajaʼ an eyalchik axi ti Dinamarca abal kin kúbdhaʼ an olnomtaláb?
18 Dinamarca. Ti 1 a octubre ti 1932, tsʼejkáj jun i abatnaxtaláb axi in ulalak abal max jun i atikláb yab in kaldhámal jun i uw kʼal an eyal, yab in éjtowalak kin nujuw i publicaciones. Pero an epchalchik yab in konoy axéʼ xi uw kʼal an eyalchik. Tam ti chudhey, bóʼ i epchal xeʼtsinchik ti ólnom ti Roskilde, axéʼ u jilkʼonalak 30 kilómetros ban oeste in kʼál a Copenhague. Tam ti waklej in kʼibchalak jun kʼal jajáʼchik, a August Lehmann. Jólbiyat abal yab in kaldhámalak an permiso abal ka xeʼtsin ti nújul.
19 Ti 19 a diciembre ti 1932 August Lehmann kʼalej al jun i tribunal. Jajáʼ in uluw abal yab xeʼetsak ti nújul ani abal expidh xeʼetsak in bukʼuwal i publicaciones axi kaldhach ti Biblia. An tribunal axi in kwaʼal más in ey, in tʼajaʼ ti kwéntaj ani in uluw: «Axéʼ xi inik u tʼojnal abal kin elaʼ jawaʼ in yéjenchal ani yab in kaldhál i tumín kʼal an publicaciones. Ma jajáʼ in kaldhál in tuminal abal kin tʼajaʼ axéʼ xi tʼojláb». An tribunal in tólmiy an ólchixchik kʼal a Jehová jayej, in uluw abal jawaʼ in tʼajál an epchal Lehmann «yab pel abal kin ataʼ i tumín». Pero jitaʼchik in kʼwiyálak an ólchixchik kʼal a Jehová, in áynanchij kin tʼajaʼ yan jantʼoj abal kin kúbdhaʼ an olnomtaláb (Sal. 94:20). Jaxtám, an fiscal in aliy in tólmixtal an tribunal supremo. ¿Jantʼoj in tʼajaʼ an epchalchik?
20. ¿Jantʼoj in tʼajaʼ an Tribunal Supremo axi ti Dinamarca ani jantʼoj in tʼajaʼ an epchalchik?
20 Tam ti neʼetsakchik ka tamkun kʼal an Tribunal Supremo, an ólchixchik kʼal a Jehová in áynanchijchik ti ólnom ti Dinamarca. Ti 3 a octubre ti 1933, an Tribunal Supremo in ólnaʼ jawaʼ in tsalpayalak kin tʼajaʼ. Jajáʼ, jayej in uluw abal a August Lehmann yab in jekʼomnámal an abatnaxtaláb. Xowéʼ, an epchalchik in éjtowalak ka xeʼtsin ti ólnom ani yab jitaʼ kʼal ti ka kʼanchin. Abal kin tejwamédhanchijchik a Jehová abal in kʼakʼnálak axéʼ, in tsápnanchijchik ka olnomáts más. Ma ti nixéʼ a kʼicháj, an epchalchik axi ti Dinamarca in ejtowamal ka olnomáts ani yabáts ka odhnáj kʼal an eyalchik.
An epchalchik axi ti Dinamarca ti 1930
21, 22. ¿Jantʼoj in tʼajaʼ an Tribunal Supremo axi ti Estados Unidos tin kwéntaj an epchal Murdock?
21 Estados Unidos. Ti domingo 25 a febrero ti 1940, a Robert Murdock axi pelak jun i precursor ani buk más i epchal, yekʼwanchik biyat xeʼets ti ólnom ban bichow ti Jeannette utat ti Pittsburgh, axi ti Pensilvania. Jajáʼchik jólbiyat abal yabak in kaldhámal an licencia abal kin bukʼuw i publicaciones. Ani aliyat in tólmixtal an Tribunal Supremo axi ti Estados Unidos, jajáʼ in tʼajaʼ ti kwéntaj axéʼ.
22 Ti 3 a mayo ti 1943, an Tribunal Supremo in ólnaʼ jawaʼ in tsálpayalak ani in tólmiy an ólchixchik kʼal a Jehová. Ani in uluw abal yab in tomnálakchik kin konoy jun i permiso. Jayej in tixkʼaʼ an abatnaxtaláb axi waʼatsak ban municipio, kom in tʼajálak abal an atiklábchik, «yab kin ejtow kin bukʼuw i publicaciones ani kom in kʼanchalakchik kin tʼajaʼ jawaʼ in belál». Tam ti an Tribunal in ólnaʼ jawaʼ in tsálpayal kin tʼajaʼ, a William Orville Douglas in uluw abal an ólchixchik kʼal a Jehová, «yab expidh u ólnom ani in bukʼuwal i publicaciones. Jajáʼ in tʼajálchik tsablom axéʼ xi tʼojláb». Jayej in uluw abal antsanáʼ jantʼiniʼ axi más an iglesias, u tamkunalchik ani u exóbchix. Jayétsej kwaʼal ka jilan ki tʼajaʼ an ólchixchik kʼal a Jehová.
23. ¿Jaleʼ ti lej exbadh abal an ólchixchik kʼal a Jehová jawaʼ in watʼaʼ ti 1943?
23 Jawaʼ in tákuy kin tʼajaʼ an Tribunal Supremo, in lej tólmiy in bichówil a Dios. Axéʼ in tejwamédhaʼ abal wawaʼ chubax i tʼojonchal a Dios ani yab pel u nújul. Al nixéʼ a kʼicháj ti 1943, an ólchixchik kʼal a Jehová tʼajchinénekakchik 13 i jolbixtaláb ani in ataʼ 12. Tanáʼ jayej kʼwajat jawaʼ in watʼaʼ an epchal Murdock. Axéʼ tu tólmiyal xowéʼ ta kʼicháj tam junílekʼij u léʼnab ku kʼanchin ku kʼalej tu ólnom, juʼtáj ti waʼats yan i atikláb o atáj ti atáj.
«Pel i uchbíl ki okʼox tʼajchij jawaʼ tu abatnál a Dios ani yab ki tʼajchij jawaʼ tu ku abatnaʼ an inik, max yab junkudh in tsalap kʼal a Dios»
24. ¿Jantʼoj i tʼajál tam an eyalchik tu ku kʼanchij tu ólnom?
24 An ólchixchik kʼal a Jehová, i lej kʼakʼnál abal an eyalchik tu ku tólmiy ani tu ku jilaʼ tu ólnom. Ani tam ku kʼanchin tu ólnom i eyendhál jawaʼ waʼats abal ki áynanchij tu ólnom. Antsanáʼ jantʼiniʼ an abatwálejchik «pel i uchbíl ki okʼox tʼajchij jawaʼ tu abatnál a Dios ani yab ki tʼajchij jawaʼ tu ku abatnaʼ an inik, max yab junkudh in tsalap kʼal a Dios» (Hech. 5:29; Mat. 28:19, 20). Pero bélits antsanáʼ u kʼalel ban tribunales abal ku tólmiyat ani ku jilan tu ólnom. Ki tsuʼuw tsab i tʼipláb.
25, 26. ¿Jantʼoj in tʼajaʼ abal an epchalchik axi ti Nicaragua ka neʼdháj tin tamét an eyal ani jantʼoj watʼey talbél?
25 Nicaragua. Ti 19 a noviembre ti 1952, a Donovan Munsterman, pelak jun i misionero ani i siervo de sucursal. Jajáʼ kʼalej in tsuʼtal an Departamento de Inmigración axi kʼwajatak ti Managua. Jajáʼ kaniyámejak kʼal a Arnoldo García, jitaʼ in okʼnál nixéʼ xi Departamento. Tanáʼ, an epchal Donovan uchan abal an ólchixchik kʼal a Jehová yabáts in ejtowal ka xeʼtsin ti ólnom ani ti exóbchix tin puwél a Nicaragua. Tam in konówiy jaleʼ ti kʼanchinalchik an ólchixchik kʼal a Jehová ti ólnom, an capitán in uluw abal an ólchixchik kʼal a Jehová yab u jílchinal ti ólnom kʼal an eyal ani jayej abal u jólbiyab abal in jekʼomnál an eyal. ¿Jitaʼ játs axi u jólbixak? Jun i ókʼnom católico.
Epchalchik axi ti Nicaragua tam ti yab u jilnalakchik ti ólnom
26 An epchal Munsterman kʼalej in aliyal i tolmixtaláb kʼal an eyalchik ani kʼal jitaʼ in okʼnál an belomtaláb. Jayej kʼalej in tsuʼtal an presidente Anastasio Somoza García, pero yab tólmiyat. Tam an epchalchik in tʼajaʼ kʼeʼat jantʼoj, in mapuy an Atáj Tamkuntaláb ani in tʼajaʼchik i grupos abal ka tamkun, jayej yabáts olnomáts ban bel. Pero bélits antsanáʼ in áynanchijchik kin ólnaʼ an alwaʼ kaw tin kwéntaj a Dios. In neʼdhaʼchik jun i uw juʼtáj tu tólmiyab an atiklábchik axi ti Nicaragua, tanáʼ in konoyalakchik abal ka jilan ti ólnom. Kalej ban periódicos abal u kʼanchinálak ti ólnom ani jayej jawaʼ in konoyalakchik al axéʼ xi uw, ani an eyal axi ban corte suprema in tʼajaʼ ti kwéntaj jawaʼ kʼwajatak ti watʼel. ¿Jantʼoj watʼey? Ti 19 a junio ti 1953, an Corte Suprema in olnaʼ abal neʼets kin tólmiy an ólchixchik kʼal a Jehová. Jayej in uluw abal yab tekedh abal u kʼanchinalakchik kin uluw jawaʼ in tsálpayal kin tʼajaʼ ani kin olnaʼ jawaʼ in belál. Jayej in uluw abal an eyalchik kwaʼal kin kʼakʼnaʼ jawaʼ in tʼajál an ólchixchik kʼal a Jehová.
27. ¿Jaleʼ an atiklábchik axi ti Nicaragua in lej jikʼpaʼ jawaʼ in tʼajaʼ an eyal ani jantʼiniʼ tin tsuʼuw an epachalchik axéʼ?
27 An atiklábchik axi ti Nicaragua in lej jikʼpaʼ abal an Corte Suprema in tólmiy an ólchixchik kʼal a Jehová. Jitaʼ in okʼnál an belomtaláb ani an Corte Suprema kʼwajatakchik lej junkudh, jayej jitaʼ in tólmiyal an eyalchik kʼwajatak lej junkudh kʼal an Corte Suprema ani yabak jaykʼiʼ in tomolnál jawaʼ in ulalchik. An epchalchik in lej belálak abal watʼey axéʼ kom tólmiyat kʼal a Jesús ani kom jajáʼchik yab in jilaʼ ti ólnom (Hech. 1:8).
28, 29. Okʼxidh an 1990, ¿jantʼoj watʼey ti Zaire?
28 Zaire. Okʼxidh an 1990 waʼatsak 35.000 i ólchix kʼal a Jehová ti Zaire. Xowéʼ, tanáʼ u exláb jantʼiniʼ República Democrática del Congo. Kom an tʼojláb kʼwajatak ti yánel, jaxtám an sucursal in tsʼejkaʼ más i atáj. Ti diciembre ti 1985, tʼajan jun i púlik tamkuntaláb internacional ti Kinsasa, tamkun 32.000 i atiklábchik axi talak al pilchik i bichow axi tin puwél an Tsabál. Pero tam, patal jalkʼun kʼal an ólchixchik kʼal a Jehová. ¿Jantʼoj watʼey?
29 An epchal Marcel Filteau, tu ólchal jantʼoj watʼey. Jajáʼ kʼwajiy jantʼiniʼ i misionero ti Quebec (Canadá), tam ti an epchalchik u kʼanchinalak ti ólnom tiwaʼ. Al nixéʼ xi tamub kʼwajatak ti ólnom ti Zaire, in ulal: «Ti 12 a marzo ti 1986, an epchalchik axi in okʼnálak an olnomtaláb, in batsʼuw jun i carta juʼtáj in ulalak abal an ólchixchik kʼal a Jehová axi ti Zaire yab walkadhak ti ólnom». An carta in abaʼ an presidente axi kʼwajatak al nixéʼ xi bichow, a Mobutu Sese Seko.
30. ¿Jantʼoj kwaʼalak kin tákuy kin tʼajaʼ an Comité de Sucursal ani jantʼoj in tʼajaʼ?
30 am ti chudhey, olnáj ban radio ti Zaire, «yabáts neʼets ki exlaʼ tin kwéntaj an ólchixchik kʼal a Jehová». Dhubatkʼij tujeychik ti ayoknáb. Ijkáj an Atáj tamkuntaláb, an epchalchik kweʼchin jawaʼ in kwaʼalak, yekʼwan, neʼdhájchik ti wikʼaxteʼ ani kwadhan. Ma an tsakamchik baliyat ti wikʼaxteʼ. Ti 12 a octubre ti 1988, an eyal in kʼalnaʼ jawaʼ pelak in kʼal in bichówil a Jehová ani talchik i soldados in kʼalnaʼ an sucursal. An epchalchik in konoy ka tólmiyat kʼal an presidente Mobutu, pero yabchik tólmiyat. An epchalchik axi in okʼnál an sucursal, kwaʼalakchik kin tákuy jantʼoj neʼets kin tʼajaʼ, kin aliy i tólmixtaláb kʼal an Tribunal Supremo o kin aychij. An epchal Timothy Holmes, axi pelak i misionero ani u tólmixak ban coordinador del Comité de Sucursal, in ulal: «I konchij a Jehová i tsalpadhtaláb ani ki exlaʼ jantʼoj ki tʼajaʼ». Talbél ti olonchámal a Jehová, an epchalchik axi ban Comité in tʼajaʼ ti kwéntaj abal yabayej an kʼij abal ku kʼalej kʼal an eyalchik. In tsalpaychik kin tólmiy an epchal ani kin eyendhaʼ píl jantʼoj abal ka olnomáts.
In abatwálej a Jesús kalejchik lej kulbél, kom in exlál abal max kwadhanchik játs kom in tʼajámal in kulbétal a Jehová
31, 32. ¿Jantʼoj in uluw an Tribunal Supremo axi ti Zaire ani jantʼiniʼ ti tólmiyat an epchalchik?
31 Watʼey yan i tamub ani an epchalchik yabáts lej ayoknáj, ani jayej kʼakʼnáj jawaʼ in tʼajál an epchalchik al nixéʼ xi bichow. An Comité in tʼajaʼ ti kwéntaj abal xowéʼ pel an kʼij abal kin aliy i tólmixtaláb kʼal an tribunal supremo axi ti Zaire. I lej jikʼpál kom an tribunal in tʼajaʼ ti kwéntaj jawaʼ u konchinalak. Ti 8 a enero ti 1993, buk i tamub talbél, an tribunal in uluw abal yab tekedh jawaʼ in tʼajámal an eyalchik kʼal an ólchixchik kʼal a Jehová ani in uluw abal ka tixkʼáj an abatnaxtaláb, axi in ulalak abal an ólchixchik kʼal a Jehová yab in ejtowal ti ólnom. ¡Ki tsalpay kʼal jawaʼ watʼey! An jueces in éjtowalak ka odhnáj, kom in pakuw jun i abatnaxtaláb. An epchal Holmes in uluw: «Kʼal axéʼ i ejtowal ki tsuʼuw abal a Jehová in ejtowal kin tʼajaʼ jantʼoj axi yab i áychalak» (Dan. 2:21). Kʼal axéʼ, an epchalchik tsapikméj in bélomtal ani in exbay abal a Jesús in tólmiy in bichówil a Dios, abal kin exlaʼ jantʼoj kin tʼajaʼ.
An ólchixchik kʼal a Jehová axi ti República Democrática del Congo xowéʼ u lej kulbél kom u jílchinal kin kʼakʼnaʼ a Jehová
32 An sucursal in abaʼchik i misioneros ani in tsʼejkaʼchik i Atáj tamkuntaláb ani in watʼbaʼchik i publicaciones.f Tin puwél an tsabál in tʼojnálil a Jehová u lej kulbél kom in tsuʼtal jantʼiniʼ u beletnáb (Is. 52:10.)
«A Jehová játs jitaʼ tin tólmiyal»
33. ¿Jantʼoj tu exóbchal jawaʼ in tʼajámal an eyalchik kʼal an ólchixchik kʼal a Jehová?
33 Jawaʼ in watʼámal in bichówil a Dios in tejwamedhál abal a Jesús in putumal in káwintal. Jajáʼ in uluw: «Tamnaʼits nanáʼ neʼets tu pidhaʼchik i kaw ani i tsalap ani a tomolnáxilchik yab neʼets kin elaʼ jantʼiniʼ ti tókʼtsiy» (ka ajiy Lucas 21:12-15). Xowéʼ ta kʼicháj, a Jehová in eyendhámal jun i atikláb ejtíl a Gamaliel abal kin tólmiy in bichówil. A Jehová in eyendhámal i jueces ani i abogados abal kin tʼajaʼ jawaʼ tekedh. A Jehová in tʼajámal abal jitaʼ tu kʼwiyál yab tu ku ódhnaʼ (ka ajiy Isaías 54:17). Jawaʼ in tʼajál jitaʼ tu kʼwiyál yab in ejtowal kin kúbdhaʼ in tʼojlábil a Dios.
34. ¿Jaleʼ tu lej jikʼpab jawaʼ in tʼajál an eyalchik abal kʼal wawáʼ ani jantʼoj in tejwamedhál axéʼ? (Ka tsuʼuw jayej an recuadro «An eyalchyik in tolmiyámal abal kin aynanchij an olnomtaláb».)
34 ¿Jaleʼ tu lej jikʼpab jawaʼ in tʼajál an eyalchik abal kʼal wawaʼ? Ki tsalpay kʼal axéʼ: An ólchixchik kʼal a Jehová yab lej exladh ani yab in tólmiyal an eyalchik. Jayej yab i tólmiyal ani yab i konchal tu ku tólmiy an políticos. An epchalchik axi kʼalnek tin tamét an eyal u exlabchik abal «yab lej exoblámadh ani pel i alkʼidh inik» (Hech. 4:13). Jaxtám an atiklábchik in tʼajál ti kwéntaj, abal an eyalchik yab in tomnál tu ku tólmiy tam tu tomolnál an políticos o jitaʼ in okʼnál an belomtaláb. Pero bélits antsanáʼ yan i kalel u tólmiyamej, axéʼ in tejwamedhál «abal a Dios tu tólmiyal ani a Cristo» (2 Cor. 2:17). Jaxtám i tsálpayal jantʼiniʼ an abatwálej Pablo, tam tin uluw: «Jaʼits a Dios axi etsʼey tin tólmiyal, jantʼokitskʼij kin tʼajchin kʼal an inikchik yab neʼets kin jikʼey» (Heb. 13:6).
a An epchal Hayden Covington in tólmiy 43 i epchalchik axi u neʼdháb tin tamét an eyal. An kʼaʼál axi in tólmiy, játs an epchalchik Cantwell. An epchal Covington tsemets ti 1978. In kʼimádhil Dorothy in tʼojonchij putudh a Jehová ma tam ti tsemets ti 2015, tam tin kwaʼalak 92 i tamub.
b Axéʼ in kaldhálakchik ban abatnaxtaláb 1606, juʼtáj tin ulalak abal max jun i atikláb kin tʼajaʼ abal ka pejexinchik axi kʼeʼat, awilak ka jólbiyat ani ka neʼdháj ti wikáxtéʼ, bélits max yab chubax jawaʼ in uluw.
c Ti 1950, waʼatsak ti Quebec 164 i epchalchik de tiempo completo ani 63 kʼal jajáʼchik pelak i epchalchik axi pelak i Graduados de Galaad. Jajáʼchik in batsʼuw lej kulbél ka kʼalej ti ólnom tanáʼ, bélits abal in lej exlálak abal neʼets ka lej odhnáj.
d An epchal Glen How, in tejwamédhaʼ yan i iniktaláb, kom ma ti 1943 ma ti 2003, jajáʼ in lej tólmiy an epchalchik axi ti Canadá ani jayej axi al píl i bichow axi u jolbiyábakchik.
e Neʼets ka ejtow ka exlaʼ más tin kwéntaj axéʼ ban pejach «La batalla no es de ustedes, sino de Dios», kʼal an revista ¡Despertad! ti 22 a abril ti 2000, páginas 18 ma ti 24.
f Talbél an guardia civil in wichbanchij jawaʼ in tixkʼanchámal an sucursal, pero bélits antsanáʼ, an epchalchik in tsʼejkaʼ kʼeʼat, al pil juʼtáj.