An aychixtaláb ¿chubax in éjtowal tu ku tólmiy ti ejatal?

TAM ti a Daniel in kwa’alak 10 i támub, in ne’dhálakits jun i támub ti ya’ul k’al an cáncer. In tátajchik ani an ilálix in belálakchik abal a Daniel yabáts ne’ets kin kuxuy, pero a Daniel yab in tsálpayalak antsaná’. Jajá’ in belalak abal ne’ets ka jeley ani abal tam ka puwey ne’etsak kin aliy an ilál abal jita’chik u ya’ul k’al i cáncer. A Daniel in aychalak ka ulits jun i doctor axi in tolmiyámal i atiklábchik axi in kwa’alak i cáncer ejtíl jajá’. Pero an doctor yab in ejtow ka ulits ban k’icháj axi bijidh. A Daniel lej t’e’pin ani in k’iba’ an kanataláb. Yabáts in kuxuy owat, tsemets.

Axé’ in t’ila’ jun i ilálix axi in t’ajamal ti kwéntaj jant’ini’ yan i atikláb u atnal tam kin k’iba’ an aychixtaláb. Walám tatá’ jayej a ats’amal abal antsaná’ in wat’amal talchik i atikláb. Jun i t’iplab, walám a ats’amal abal tam jun i atikláb lej payeblábits ani we’its ne’ets ka taley, expidh in aychal abal ka ulits jun in yanél o ka putun jant’oj axi in lej lé’. Tam ka putun jawa’ in aychalak, u tsemel. ¿Jale’ in ejtow kin aychij ka putun jawa’ in aychalak? ¿Walám pidhan i tsapláb ani i kanataláb k’al jawa’ in aychalak abal ka putun?

Yan i ilálix in t’ajamal ti kwéntaj abal k’al jawa’ u tólmiyáb yan i atikláb abal yab ka lej atáj k’al an yawláts, játs tam in aychal jant’oj. In tsu’umalchik abal k’al nixé’ u pídhnalchik i kanataláb tin ichích. Pero wa’ats jita’chik yab in tsálpayal antsaná’. In tsálpayalchik abal yab chubax, abal pel i alk’idh tsalap axi in kwa’al yan i atikláb. Jaxtám in tsálpayalchik abal jun i atikláb yab awil ka ya’undháj nibal ka tólmiyat k’al jawa’ in tsálpayal.

Axé’ xi tsalap biyálits tin kwa’al an atiklábchik. In t’ajál wat’adh dos mil i támub, jun i inik axi lej exladh, axi in bij Aristóteles konchat kin uluw jant’oj in tsálpayal tin kwéntaj an aychixtaláb. Jajá’ in uluw: «Pel ejtíl max it k’wajat ta wáchbil ani yab it wayal». Ani más xowéyk’ij a Benjamin Franklin, jun i inik axi ti Estados Unidos, in uluw: «Axi in aychal ka wat’ey jant’oj, ne’ets ka tsemets ti aychix».

Tam, ¿chubax u tolmiyáb jun i atikláb max in aychal ka wat’ey jant’oj? ¿Pel i alk’idh tsalap abal kin ats’a’ más kanat?, o ¿chubax in éjtowal tu ku pidha’ i kanataláb jant’oj axi ets’ey y aychamal?

¿Jale’ ti yéjenchal ki ko’oy i aychixtaláb?

¿JANT’OJ wat’enekak k’al a Daniel max yabák in wal­bámalak tin bá’? ¿Walám jélnekak? ¿Walám ejatakej? Yab j­ita’ in éjtowal kin tók’tsiy axé’, nibal an atiklábchik axi yab in walbál tin bá’. Ani lej exbadh ki t’aja’ ti kwéntaj axé’. Ki ko’oy i aychixtaláb yab in lé’ kin uluw abal ne’ets ku jéleyits k’al jawakits tam yaw’láts.

Al jun i entrevista, an doctor Nathan Cherney in tejwamédha’ abal yab in tomnál ki t’aja’ kin tsalpay jun i atikláb axi lej k’alchidhits, abal max yab kin wálba’ tin bá’, ne’ets ka jeley. In uluw: «I t’ajamal ti kwéntaj abal yan i inik in k’wiyál in k’imádhil. In uchál abal yab u jelél kom in walbálchik tin bá’. Pero max ka uchan jita’ antsaná’, pel ejtíl max u walbiyáb k’al an yaw’láts axi in kwa’al».

Yab in tomnál ki ucha’ antsaná’ jun i atikláb axi lej k’alchidhits, kom jajá’ k’wajatits in tsápnanchal ani in lej yajchiknál. Yab i lé’ ki t’e’piy más ani ki jólbiy k’al an yawláts axi in kwa’al. Tam, ¿walám yab in tomnál ki aychij jant’oj alwa’?

Yab antsaná’. Jun i t’iplab, in t’ojlábil an doctor Cherney pel kin tólmiy an atiklábchik axi lej k’alchidhits. Yabáts in ilaliyal, expidh in tólmiyal abal yab kin lej yajchikna’ tam k’wajatits ti talél. Yan i ilálix ejtíl jajá’ in belál abal u lej tolmiyáb an ya’ul max yab ka t’ajan ­ka lej t’e’pin. Yan i atikláb in t’ajamal ti kwéntaj axé, abal max an ya’ul in ­aychal jant’oj, yab u lej atnal.

Ki aychij jant’oj alwa’, tu lej tólmiyal.

An doctor W. Gifford-Jones axi jayej pelak i periodista, in uluw: «An atikláb axi in aychal jant’oj alwa’, yab dhubat in walbál tin bá’». Axé’ in uluw tam ti in t’aja’ ti kwéntaj jant’ini’ u tolmiyáb yan i atikláb axi k’wajatits lej k’alchidh. In t’ajamalchik ti kwéntaj abal max an atikláb axi ya’ulits, yab kin lej tsalpay k’al an yaw’láts axi in kwa’al, u wé’ kanatbél. Ti 1989, t’ajan ti kwéntaj k’al jun i estudio abal an ya’ulchik axi más kanatbedháj, játs axi más in kuxuy. Itejk’ij, t’ajnének k’e’at i estudios axi in ulumal pil jant’oj. Pero jawa’ t’ajnének ti kwéntak játs abal max an ya’ul ka beletnáj alwa’, yab ne’ets ka lej t’e’pin nibal ne’ets kin lej yajchikna’.

Xowé’ ki t’aja’ ti kwéntaj k’e’at i estudio axi t’ajan. Axé’ xi estudio t’ajan k’al mil trecientos i inik abal ka konowiyat jant’oj in tsálpayal tin kwéntaj an ejataláb. Diez i támub talbél, wichiy ka t’ajchat i estudios axé’chik xi inik. T’ajan ti kwéntaj abal wat’adh an doce por ciento k’al jajá’chik yawlámadh k’al in ichích. Exláj abal wat’adh ts’ejel k’al nixé’ xi doce por ciento in lej walbál tin bá’. Jun i profesora axi lej exladh axi in bij ­Laura Kubzansky, in uluw: «I t’ajamal ti kwéntaj k’al jawa’ in wat’amal yan i atikláb abal max yab ka lej t’e’pinchik, u tolmiyáb abal ­yab ka lej yaw’láts. An estudios axi itejk’ij ti t’ajnének, in tejwamedhál abal játs antsaná’».

K’al talchik i estudios, t’ajnének ti kwéntaj abal jita’ t’ajchinének jun i operación, yab u dhubat jelél max ka lej t’e’pin. Jayej t’ajnének ti kwéntaj abal jita’ yab in lej jilál ka atáj k’al an t’e’pintaláb, in kúxuyal más. T’ajan k’e’at i estudios k’al i atiklábchik axi payeblábits abal ka exláj jant’oj in ats’ál kom ­k’wajatits ti payel. Uchan abal xowé’ kom payeblábits, más tsalpadh ani más in exlál yan jant’oj. T’ajan ti kwéntaj abal tam ti uchanchik antsaná’, in ats’a’chik más kanat ani ma beláts más dhubat. K’al an kana­taláb axi in tejwamedhálak, pel ejtíl max in t’ajamalchik i ejercicio doce i semanas.

¿Jale’ ti an atikláb axi in kwa’al i aychixtaláb ani axi yab u lej t’e’pinal tejwa’ ejtíl max xe’ets más kanat? An atiklábchik axi in exobnál tin kwéntaj an ciencia ani an ilál yabayej in éxbayal lej alwa’ jant’ini’ u t’ojnal i tsalápil ani i iniktal. Jaxtám yab in éjtowal kin tók’tsiy axé’. Pero k’e’atchik i atikláb axi jayej exoblámadh in t’ajamalchik ti kwéntaj jale’ walám. Jun i t’iplab, jun i profesor axi in exobnál tin kwéntaj an Neurología in uluw: «Lej alwa’ ka ats’a’ tam it k’wajat koyat ani a aychal jant’oj alwa’. Ne’ets ka ats’a’ más kanat max yab kit lej t’e’pin ani ma ne’ets ti tólmiy ta iniktal. Pel jant’oj axi patal i éjtowal ki t’aja’ abal yab ku lej yaw’láts».

Walám axé’ xi tsalap itej abal an ilálix, an psicólogos ani abal an científicos, pero abal jita’ in exobnál an Biblia, imbáj. In t’ajál wat’adh tres mil i támub, a Dios in t’aja’ abal an ts’alej Salomón kin dhucha’ axé’ xi kaw: «An atikláb axi ets’ey xe’ets kulbél ne’ets ka k’wajiy más kanat, pero axi u lej t’e’pinal ne’ets ka taley in tsap» (Proverbios 17:22). ¡Lej chubax jawa’ in ulal axé’ xi pejach! Yab in ulal abal max an atikláb ka xe’tsin kulbél ne’ets ka t’ajat tixk’an an yaw’láts, jawa’ in lé’ kin uluw pel abal «ne’ets ka k’wajiy más kanat».

Ma i éjtowal ki tsalpay axé’: max an aychixtaláb pelak jun i ilál, patal an médicos ne’ets kin lé’na’ kin eyendha’. Pero an aychixtaláb yab expidh in tólmiyal jita’chik u ya’ul.

Jale’ ti alwa’ yab ku lej t’e’pin

An atiklábchik axi exoblámadh in ulal abal jita’chik yab u lej t’e’pinal, in ats’álchik más kanat abal ti exóbal, ti t’ojnal ani abal kin t’aja’ i deporte. Ki tsalpay k’al jun i estudio axi t’ajan k’al i mimlábchik axi u adhil. Axé’chik xi mimláb k’wajiy ti met’nal k’al an entrenadores abal ka tsu’tat jant’oj in éjtowal kin t’aja’. Jayej konówiyatchik abal ka exláj jant’oj in aychalchik kin bajuw. Axé’ xi estudio in tejwamédha’ abal an mimlábchik axi in aychalak jant’oj alwa’, játs axi ­ne’etsak kin punchij más in tsap abal kin ata’. ¿Jale’ tu lej tólmiyal ki ko’oy i aychixtaláb?

T’ajnének ti kwéntaj jant’oj u wat’el tam jun i atikláb u lej t’e’pinal. Al an támubchik 1960 t’ajan ti kwéntaj yan i ko’nél. T’ajan ti kwéntaj abal an ko’nél awits ka ujundháj ka k’wajiy ju’táj jun kin lé’na’. Jayej t’ajan ti kwéntaj abal k’al an atiklábchik jayetsej awits ka wat’ey. Axé’ tejwaméj k’al jun i estudio axi t’ajan. Púnuwat talchik i atikláb ju’taj ti lej ts’iliy ani uchan abal max kin ni’chij talchik i botón, ne’ets ka ts’ipk’an. Bélits abal yab uchan jawa’ tam botónes kin ni’chij, jajá’chik in exóbna’ kin tepdha’.

Axé’ xi estudio jayej t’ajan k’al k’e’at i atiklábchik, pero tam ti in ni’chij an botónes, yab teptsin. Yan k’al axé’ xi atikláb yabáts in lé’na’ kin alchij jant’ini’ kin tepdha’. Tam ti uchanchik kin exa’ junílejk’ij, yabáts in lej lé’akchik kom in lej belalak abal yab ne’ets kin ejtow kin tepdha’. Pero bélits antsaná’, talchik k’al jajá’ in aynanchij kin aliy jant’ini’ ti kin tepdha’.

An doctor Martin Seligman k’wajiy tam ti t’ajan axé’chik xi experimentos, jaxtám in lé’na’ kin exóbna’ más jant’ini’ u tólmix max jun yab ka lej t’e’pin. In t’aja’ ti kwéntaj abal an atiklábchik axi in lej walbál tin bá’ ani u lej t’e’pinal, in ats’álchik más t’ojláb kin t’aja’ jant’oj o ma yab in éjtowalchik kin t’aja’. K’al patal jawa’ in tsu’umal a Seligman in t’aja’ ti kwéntaj axé’: «Al veinticinco i támub axi in exoblámadh, u t’ajamal ti kwéntaj abal wa’ats i atikláb axi in tsálpayal abal patal jawa’ in wat’al jajayej in wálab, abal yabáts ne’ets ka ts’ejkan jawa’ in wat’ál ani abal yabáts ne’ets kin éjtow kin aynanchij. Nixé’chik xi atikláb játs axi más in yajchiknál».

Yan i atikláb itejk’ij tin exlamal axé’, pero jita’chik in exobnál an Biblia biyálits tin exlál. Jun i pejach axi ti Biblia in ulal: «Max ki lej t’e’pin tam a wat’al i yajchiktaláb, ne’ets ka ­taley a tsap» (Proverbios 24:10). Tam, an Biblia in ulal abal max ku lej t’e’pin ani max ki tsalpay abal yab ne’ets ki ejtow ki aynanchij, yab ne’ets ki ko’oy an tsapláb abal ki putuw jawa’ i tsálpayal. ¿Jant’oj i éjtowal ki t’aja’ abal yab ki lej wálba’ ti bá’ ani ki ko’oy an kanataláb abal ki aynanchij abal ok’ox?

[An foto]

Ki ko’oy y aychixtaláb in éjtowal tu ku lej tólmiy

Ki tixk’a’ ti tsalápil abal yab jant’oj i jalbíl

¿JANT’OJ a t’ajál tatá’ tam ka támetna’ i k’ibataláb? Yan i atikláb axi exoblámadh in ulal abal jawa’ ki tók’tsiy k’al axé’ xi konowixtaláb, ne’ets kin tejwamédha’ jant’oj i tsálpayal tin kwéntaj an ejataláb. Patal i tametnál i k’ibataláb. Pero, ¿jale’ ti yan i atikláb in aynanchal abal ok’ox ejtíl max yab jant’oj wát’enek ani k’e’atchik in t’ajat walbál tin bá’?

Jun i tiplab, ka tsalpay abal k’wajat a aliyal i t’ojláb. Pero tam kit k’alej ka tsu’uw max ne’ets kit pidhan, it uchnal abal yab ne’ets ki t’ojondháj. ¿Jant’ini’ a ats’ál? Walám awits ki t’e’pin ani ka tsalpay abal yab jayk’i’ ne’ets ka ela’ i t’ojláb. Walám ma ka uluw: «Yab jayk’i’ ne’ets kin pidhan jun i t’ojláb, yab jant’oj u jalbíl». Walám ma ne’ets kin t’aja’ abal ka wálba’ ta bá’ ani ka tsalpay abal patal jawa’ ka t’aja’ yab ne’ets ka kalej alwa’. Max antsaná’ ki tsalpay, ne’ets ki tejwamédha’ abal i lej walbál ti ba’.

Jawa’ a éjtowal ka t’aja’

¿Jant’oj a éjtowal ka t’aja’ abal yab ka wálba’ ta ba’, tam yab ka kalej alwa’ jant’oj axi a tsálpayalak? Ok’ox, kwa’al ka t’aja’ ti kwéntaj abal yab tekedh jawa’ k’wajat a tsálpayal. Talbél, kwa’al ka tsápnanchij abal ka jila’ ta tsalpax antsaná’. Ka jalk’uy a tsalápil. Jun i t’iplab, ¿walám yab it pidhan nixé’ an t’ojláb, kom chubax yab a exlál ka t’ojna’ nibal jant’oj? ¿O expidh pel kom yab a exlál ka t’aja’ nixé’ an t’ojláb axi u yejencháb?

Ka t’aja’ ti kwéntaj jale’ ta tsálpayal antsaná’ ani max k’wajat a ­wat’k’anchal k’al jawa’ a tsálpayal. Max jun kalel yab u pidhan jun i t’ojláb, ¿walám chubax játs kom yab jant’oj i exlál ki t’aja’? ¿A t’ajamal ti kwéntaj patal jawa’ a éjtowal ka t’aja’ alwa’ k’al a yanél, k’al a ja’úb ani tam a t’ojonchal a Dios? Yab ka ok’xidh tsalpay abal patal jawa’ ka t’aja’ yab ne’ets ka kalej alwa’. ¿Chubax a exlálits abal yab jayk’i’ ne’ets kit pidhan nibal jun i t’ojláb? Jayej wa’ats k’e’at jant’oj axi a éjtowal ka t’aja’ abal ka jalk’uy a tsalápil.

Ets’ey ka tsalpay abal a éjtowal ka bajuw jawa’ a lé’

Al an támub axi wat’enek, yan i atikláb axi exoblámadh in ulumal abal an aychixtaláb játs ki lej bela’ abal i éjtowal ki bajuw ki t’aja’ jawa’ i tsálpayal. Axé’ xi kaw chubax, pero tin aytal an exobchixtaláb ne’ets ki t’aja’ ti kwéntaj jant’oj más játs an aychixtaláb.

Max ki tsalpay abal i éjtowal ki bajuw jawa’ i lé’, nixé’ ne’ets tu ku tólmiy abal yab ku lej t’e’pin. Max i lé’ ki bajuw jant’oj axi ta’tal a k’icháj, i yéjenchal ki tújuwits ani ki tsápnanchij ki bajuw k’ayum k’ayum. Max ki t’aja’ ti kwéntaj abal yab i ujnám ki punuw i ayláb abal ki bajuw, in tomnál ki tsalpay jant’oj játs axi i lé’. Ki tsalpay, ¿wa’ats jant’oj axi u lé’ ku bajuw? Max yab jayk’i’ ki tsalpay k’al axé’, ne’ets ka wat’ey an támub ani yab jayk’i’ ne’ets ki exla’ jant’oj játs axi i lé’. Yab ne’ets ki exla’ jant’oj játs axi más exbadh ti ejatal. An Biblia biyálits tin ulumal abal lej exbadh ki tsalpay jant’oj játs axi más exbadh ti ejatal (Filipenses 1:10).

Tam ki exla’ jant’oj játs axi más exbadh ti ejatal, yab ne’ets ki ats’a’ lej t’ojláb ki pu­nuw i ayláb abal ku k’wajiy más alwa’ k’al i yanél, k’al i ja’úb ani k’al a Dios. Pero lej exbadh abal yab ka punuw lej yan i ayláb ani ka takuy axi ne’ets ka ejtow ka bajuw más dhubat. Max ki punuw i ayláb axi lej k’ibat abal ki bajuw, ne’ets ku lej t’e’pin max ki tsu’uw abal yab i bajuwal. Jaxtám lej exbadh abal max i ats’ál k’ibat ki putuw jun i ayláb, ki tsalpay jant’ini’ i éjtowal ki bajuw ti wachik ani ku tujey.

Wa’ats jun i kaw axi u lej eyendháb: «Max a lé’ jant’oj, ne’ets ka ejtow ka t’aja’». Axé’ xi kaw lej chubax. Tam ki éxla­’its jant’oj játs axi más exbadh abal wawá’, ne’ets ki yéjenchij ki lé’na’ ki bajuw ani ki lej tsápnanchij. Abal ki ejtow ki bajuw jun i ayláb, i yéjenchal ki tsalpay jale’ ti lej exbadh ani jant’oj tam alwataláb ne’ets ki bats’uw tam ki putuw. Biyat i tsápnanchal abal ki bajuw jant’oj, ne’ets ki támetna’ i k’ibataláb, pero yab in tomnál ki jila’ abal tu ku ata’. Kwa’al ki tsápnanchij ki wat’enchij.

Jayej kwa’al ki tsalpay jant’ini’ ti ne’ets ki ejtow ki bajuw jawa’ i lé’. An autor C. R. Snyder, in exobnámal jant’ini’ tu tólmiyal ki ko’oy jun i aychixtaláb. Jajá’ in t’ajamal ti kwéntaj abal lej exbadh ki tsalpay k’al patal jawa’ i éjtowal ki t’aja’ abal ki putuw jun i ayláb. Antsaná’, max yab ka kalej alwa’ jawa’ i kwa’alak tsalpadh, i éjtowal ki t’aja’ k’e’at jant’oj abal ki aynanchij k’al nixé’ xi ayláb.

A Snyder jayej in ulal abal kwa’al ki tsalpay jayk’i’ tin tomnál ki aynanchij k’al k’e’at i ayláb. Max yab ki ejtow ki bajuw jant’oj axi i lé’ak ani ku k’wajiy tu lej tsalpax, expidh ne’ets kin t’aja’ abal ki wálba’ ti bá’. Pero max i kwa’alits k’e’at i ayláb axi i lé’ ki bajuw, yab ne’ets ku lej t’e’pin.

Ban Biblia i elál jun i t’iplab lej alwa’. Pel tin kwéntaj a David. Jajá’ in lé’ak kin ts’ejka’ jun i templo abal a Jeho­vá. Pero uchan k’al a Jehová abal axi in takuyámal abal kin ts’ejk’a’ an templo pel a Salomón, in tsakámil. A David walám t’e’pin, pero yab tsakuy nibal in exa’ kin t’aja’ tin kwetemtal nixé’ xi t’ojláb. Jawa’ in t’aja’ pel kin punuw k’e’at i ayláb. Jajá’ tólmixin abal a Salomón kin tam­kuy patal jawa’ ne’etsak ka yéjenchat abal ka ts’ejkáj an templo (1 Reyes 8:​17-19; 1 Crónicas 29:​3-7).

Ki punuw i ayláb ani ki tsápnanchij ki bajuw, ne’ets tu ku tólmiy abal ki ko’oy i aychixtaláb, pero bélits antsaná’ walám ki tsalpay abal i yéjenchalej jant’oj abal ki ats’a’ más kulbél. ¿Jale’? Kom yan jant’oj axi i lé’ak max ka ts’ejkan, yab i é­jto­wa­l ki ts’ejka’ ti kwetemtal. Wa’ats i ts’ejwantaltaláb, i pextaláb, i yaw’láts ani i tsemláj, ¿jant’ini’ i éjtowal ki ats’a’ kulbél ets’ey max wa’ats yan i k’ibataláb?

[An foto]

Max yab kit pidhan jun i t’ojláb axi tatá’ a lé’ak, ¿a tsálpayal abal yabáts jayk’i’ ne’ets kit pidhan i t’ojláb?

[An foto]

An ts’alej David yab t’e’pin tam ti yab in ejtow kin bajuw jant’oj axi in lej lé’ak

¿Jita’ in éjtowal tu ku pidha’ jun i aychixtaláb axi chubax tu ku tólmiy?

IKa tsalpay abal a kwa’al jun i reloj axi odhk’in. Tatá’ a lé’ ka ne’dha’ abal kit ts’ejkanchat, pero bélits abal wa’ats yan axi ti uchal abal ne’ets ti ts’ejkanchij, tatá’ yab a lej bélchal max ne’ets ti ts’ejkanchij alwa’. Tam, a elál an dhakum in k’ál nixé’ xi reloj ani ti uchal abal ne’ets ti ts’ejkanchij anik’ij. ¿Yab aníts abal yab ne’ets ka tsalpay tsabil abal ka pidha’ ti ts’ejkanchij?

Xowé’ ki tsalpay abal an aychixtaláb pel ejtíl axé’ xi reloj. Yan i atikláb k’wajat in uk’chiyal abal wa’ats jun i aychixtaláb, ani walám tatá’ jayej awil ka wat’a’ antsaná’. ¿Jita’ walám ne’ets kin ejtow ti tólmiy? Yan i atikláb walám ti uchamal abal in éjtowal ti tólmiy pero yab ju­n­at jawa’ in tsálpayalchik. Max a Dios játs axi tu ts’ejkamal, ¿yab walám játs axi más in éjtowal tu ku tólmiy? An Biblia in ulal abal a Dios «yab ów ti k’wajat k’al wawá’ ani abal Jajá’ in lej lé’ tu ku tólmiy» (Hechos 17:27; 1 Pedro 5:7).

Jawa’ in lé’ kin uluw an kaw aychixtaláb

Jawa’ in ulal an Biblia tin kwéntaj an aychixtaláb wé’ pilits k’al jawa’ in ulal an ilálix, an científicos ani k’e’at i atiklábchik axi exoblámadh. Ban Biblia an kaw aychixtaláb in lé’ kin uluw, ki lé’na’ jant’oj ani ki aychij ka wat’ey. An aychixtaláb u kalel k’al tsab i kaw: tam i lej lé’ ka wat’ey jant’oj alwa’ ani tam wa’ats jant’oj axi tu t’ajal ki lej bela’ abal ne’ets ka wat’ey. An aychixtaláb axi in olnál an Biblia yab pel i alk’idh kaw, kom talchik k’al axé’ xi kaw putnénekits.

An aychixtaláb ejtílits an belomtaláb, kom abal ki bela’ jant’oj kwa’al ki exla’ abal chubax wat’enek (Hebreos 11:1). Pero axé’ yab in lé’ kin uluw abal an belomtaláb ani an aychixtaláb jayetsej (1 Corintios 13:13).

Jun i t’iplab: tam i konchal jun i ja’úb tu ku tólmiy, i kwa’al an aychixtaláb abal ne’ets tu ku tólmiy. I aychal abal axé’ xi ja’úb tu ku tólmiy kom i exlál ani i tsu’umal abal in kulbetnál ti tólmix, ma tu tolmiyámal ti biyál. An belomtaláb ani an aychixtaláb lej junkudh, pero yab jayetsej. ¿Jant’oj i éjtowal ki t’aja’ abal an belomtaláb axi i kwa’al k’al a Dios ka tsapikméj?

Axi tu pidhál an aychixtaláb

A Jehová játs axi in t’ajál abal ki ko’oy i aychixtaláb. Ti biyál a Jehová u úchnalak abal játs «an aychixtaláb in k’ál a Israel» (Jeremías 14:8). Jawa’ an israelitas in áychalak pel k’al a Jehová ti uchan. Jaxtám tin lej tomnálak ka bíjiyat a Jehová ti aychixtaláb. Axé’ yab pelak expidh kom jajá’chik in k’a’inchalak jant’oj, pel kom a Dios in tejwamédhanchij ti biyál abal in pútuwal in káwintal. Patal jawa’ in t’ajamal a Jehová, in tólmiy abal an israelitas kin bela’ abal a Jehová ets’ey in pútuwal in káwintal. A Josué, in ok’nálak an israelitas ani in ucha’chik: «Tatá’chik a alwa exlál [...] abal patal an kaw axi a Jehová in ulumal ets’ey putnének» (Josué 23:14).

Al yan i támub, a Jehová in áynanchij kin tejwamédha’ abal ets’ey in pútuwal in káwintal. Ti Biblia i elál yan i aychixtaláb axi a Jehová in ulumal abal ne’ets tu ku pidha’. Jayej tu tejwamédhanchal abal talchik putnénekits. An k’ej kaw axi k’wajat dhuchadh ti Biblia dhuchan ejtíl max putnénekits.

Jaxtám ti lej tekedh ki bijiy an Biblia «an libro axi tu pidhal i aychixtaláb». Max ki exóbna’ jant’ini’ a Jehová in tolmiyámal an atiklábchik, ne’ets tu ku tólmiy abal ki bela’ k’al Jajá’. An abatwálej Pablo in uluw: «Jawa’ dhúchadhits ti al an t’okat dhuchlab játs abal ki exóbna’. Játs an kaw axi tu tólmiyal ki kuxuy jawa’ yajchik ani tu kulbédhanchal i ichích. K’al i ichích kuxudh ani kulbél i aychal a Dios tu ku t’ajchiyej jawa’ Jajá’ in ulumalits abal ne’ets kin t’aja’» (Romanos 15:4).

¿Jawa’ játs an aychixtaláb axi tu pidhál a Dios?

¿Jayk’i’ játs tam más i yéjenchal ki ko’oy i aychixtaláb? ¿Yab aníts abal pel tam i k’ibál jun i yanél ban tsemláj? Lej k’ibat i ats’ál ki ko’oy i aychixtaláb tam ka taley jun i yanél. ¿Yab aníts abal an tsemláj játs axi tu t’ajál abal más ki yajchikna’? Aníts, patal i exlál abal yab jita’ in éjtowal kin uluw abal ne’ets kin jek’a’ an tsemláj. Walám ki ejtow ki jek’a’ jun i wé’ pero yab i éjtowal ki uluw abal yab jayk’i’ ne’ets ku tsemets. An Biblia in ulal abal an tsemláj játs «an taltaláb tomólnax axi ne’ets ka talabedháj» (1 Corintios 15:26).

Tam, ¿jant’ini’ i tejwamedhál abal i kwa’al i aychixtaláb tam ka tsemets jita’ axi i k’anidhál? An pejach axi i ajiy jayej in ulal abal an tsemláj «ne’ets ka talabedháj abal ets’ey». A Jehová yanil in tejwamedhámal abal in kwa’al an tsapláb abal kin talabédha’ k’al an tsemláj abal ets’ey. ¿Jant’ini’ tin t’ajamal? In t’aja’ tam ti in edha’ talchik i tsemélom. An Biblia in olnál abal a Jehová in t’aja’ ka edháj nueve i atikláb axi k’wajatak tsémenek.

An Biblia in ulal abal a Jeho­vá in pidha’ i tsapláb a Jesús abal kin edha’ a Lázaro. A Lázaro pelak in lej ja’úb a Jesús ani in ne’dhálakits tse’ a k’icháj ti talnek. Tam ti a Jesús in edha’ a Lazaro, tsu’tat k’al yan i atikláb (Juan 11:​38-48, 53; 12:​9, 10).

Walám tatá’ ka konowiy ta bá’ jale’ ti a Jehová in edha’ an atiklabchik max talbél payey ani tsémetschik junil. Chubax, antsaná’ ti wat’ey, pero axé’ in tejwamedhál abal i éjtowal ki bela’ abal a Jehová ne’ets kin edha’ i ja’úbchik axi talnek. Yab pel i alk’idh kaw, a Jehová in tejwamedhámalits abal ne’ets kin putuw in káwintal. Jaxtám i lej belál ban aychixtaláb axi in ulumal abal ne’ets tu ku pidha’.

A Jesús in uluw: «Naná’its in edhax k’al an tsemélomchik ani in pidhóblix k’al i ejataláb» (Juan 11:25). A Jeho­vá in pidhamal an tsapláb a Jesús abal kin edha’ patal an atiklábchik axi tsémenek. Jayej in uluw: «Lej chubax ne’ets kin bajuw an hora tam ne’ets kin tawna’ ka edháj patal an tsemélomchik» (Juan 5:​28, 29). Patal axi xowé’ k’wajat ti koyol, k’wajat in aychal ka edháj abal ka k’wajiy ba jun i alabél Tsabál.

An kawlómej Isaías in uluw abal ne’ets ka wat’ey axé’ k’al jita’chik k’wajat ti koyol ban jolimtaláb: «Jita’chik tsémenek ne’ets ka wichiy ka ejtsin. Axi k’wajat ti wáyal ál tsabál, ne’ets ka éjtsinchik ani ne’ets ka dhajan k’al i kulbetaláb. Tatá’ ne’ets ka tajk’a’ an tsabál ejtíl tam u jelnal ani an tsemélomchik ne’ets ka wichiy ka wa’tsin» (Isaías 26:​19, Versión Popular).

¿Yab aníts abal tu lej kanatbedhál axé’ xi kaw? An tsemélomchik k’wajat lej alwa’ béletnadh, antsaná’ jant’ini jun i t’ele’ k’wajat alwa’ béletnadh tin chúkul in mim. Patal jita’ k’wajat ban jolimtaláb, k’wajat tin tsalápil a Dios ani taná’ k’wajatchik lej alwa’ béletnadh (Lucas 20:​37, 38). Lej we’its ne’ets ka éjtsinchik abal ka k’wajiy al jun i alabél Tsabál, ani ne’ets ka báts’uwatchik k’al in yanél lej kulbél antsaná’ jant’ini jun i nanaláb in aychal ka wa’tsin in t’ele’il. Tam, ets’ey ne’ets ki ko’oy i aychixtaláb bélits max ku tsemets.

Jant’ini tu tólmiyal an aychixtaláb

An abatwálej Pablo tu exóbchal jale’ ti lej exbadh ki ko’oy i aychixtaláb. In uluw abal pel ejtíl jun i casco axi tu béletnanchal i ók’ (1 Tesalonicenses 5:8). ¿Jale’ tin bijiy antsaná’? Ti biyál, tam an soldados u k’alelak ti pejéx, in k’wajbálak jun i casco axi ts’ejkadh k’al i pat’ál ani alalim in ne’dhálak jun i gorro axi ts’ejkadh k’al i ót’. K’al nixé’ xi casco u tolmiyábak abal max ka k’olchin in ók’, yab ka lej odhnáj. Tam, antsaná’ jant’ini’ an casco tu béletnanchal i ók’, an aychixtaláb tu béletnanchal i tsalápil. Max i lej belál ban aychixtaláb axi a Dios in ulumal, nibal jun i k’ibataláb ne’ets kin t’aja’ ku wat’adh tsálpaxin. ¿Yab aníts abal patal i yéjenchal axé’ xi aychixtaláb axi pel ejtíl i casco?

A Pablo in eyendha’ k’e’at i t’iplab abal ka kawin tin kwéntaj an aychixtaláb axi a Dios in binál. «Axé’ xi aychixtaláb pel jant’ini’ an pat’ál axi u pálchinal jun i tan abal ka ko’oyat kubat júnini’» (Hebreos 6:19). A Pablo in lej exlálak abal jale’ tu eynalak axé’ xi pat’ál kom jajá’ lej xe’tsin al i tan. Tam in tsú’talakchik abal ne’ets ka lej tsapnéj an áb, in pet’nálakchik axé’ xi pat’ál ál an já’. Max axé’ xi pat’ál ka alwa’ t’ayk’an ban tsabál, ne’etsak kin teyna’ an tan, abal yab ka lej odhnáj k’al an ík’.

Antsaná’ jayej, max i lej belál ban aychixtaláb axi a Dios in binámal, ne’ets ki ejtow ki kuxuy jawákits tam k’ibataláb axi k’wajat i tametnál. An aychixtaláb axi a Dios in binál játs abal lej we’its ne’ets ka taley an pojkaxtaláb, an pextaláb, an yajal ani ma an tsemláj (ka tsu’uw an recuadro axi k’wajat ban pág. 10). Axé’ xi aychixtaláb ne’ets tu ku tólmiy abal yab tu ku lej ódhna’ an k’ibataláb, kom ne’ets kin t’aja’ abal yab tu ku lej ata’ an kidhabtaláb axi u tejwamél ban xe’tsintaláb, ani antsaná’ ne’ets ki ejtow ki t’aja’ jawa’ a Dios tu konchal.

Tatá’ jayej a éjtowal ka bats’uw axé’ xi aychixtaláb. A Jehová in lé’ abal tatá’ jayej kit k’wajiy jant’ini’ Jajá’ tin lé’ak. Jajá’ in lej lé’ak «max ka jek’ondháj patal» an atiklábchik. ¿Jant’oj i éjtowal ki t’aja’ abal ku jek’ondháj? Ok’ox, an atikláb axi in lé’ ka jek’ondháj «kwa’al kin bajuw kin exla’ an chubaxtaláb» (1 Timoteo 2:4). An ts’ejkomchik k’al axé’ xi revista ne’ets ka lej kulbéj ti tólmiy ka exla’ an chubaxtaláb axi in olnál an Biblia. Yab jita’ ne’ets kin ejtow ti pidha’ jun i aychixtaláb ejtíl axi in binál a Dios.

Axé’ xi aychixtaláb ne’ets tu ku tólmiy abal yab ki walba’ ti bá’ kom a Dios ne’ets tu ku pidha’ an tsapláb abal ki ejtow ki t’ajchij in kulbetal (2 Corintios 4:7; Filipenses 4:13). ¿Yab aníts abal játs axé’ xi aychixtaláb axi i yéjenchal? Tam, yab kit lej t’epin, wa’ats jun i aychixtaláb axi in éjtowal ti lej tólmiy ani tatá’ a éjtowal ka ela’.

[Recuadro/An foto]

Jale’ in tomnál ki ko’oy i aychixtaláb

Axé’ an textos axi k’wajat ban Biblia in éjtowal tu ku tólmiy ki ko’oy jun i aychixtaláb:

◼ A Dios tu uchál abal ne’ets tu ku pidha’ yan i alwataláb an k’icháj axi ta’tal.

An Biblia in ulal abal an Tsabál ne’ets ka k’wajiy lej alabél ani patal an atikláb ne’ets ka k’anidháxin ani ne’ets ka k’wajiy kulbél (Salmo 37:​11, 29; Isaías 25:8; Revelación [Apocalipsis] 21:​3, 4).

◼ A Dios yab u janamkaw.

A Jehová in pojkál an janamtaláb. A Jeho­vá pel jun i Dios axi lej t’okat, jaxtám yab u janamkaw (Proverbios 6:​16-19; Isaías 6:​2, 3; Tito 1:2; Hebreos 6:​18).

◼ In tsap a Dios yab u talél.

Expidh a Jehová játs axi in kwa’al patal an tsapláb. Nibal k’al jant’oj in éjtowal ka jálk’unchat in tsalápil (Éxodo 15:11; Isaías 40:​25, 26).

◼ A Dios in lé’ abal ku k’wajiy abal ets’ey.

(Juan 3:​16; 1 Timoteo 2:​3, 4.)

◼ A Dios in aychal abal ki t’aja’ jawa’ alwa’

Jajá’ yab expidh tu mét’anchal jawa’ yab i t’ajál alwa’, jayej in t’ajál ti kwéntaj i alwa’ t’ajbilábil (Salmo 103:​12-14; 130:3; Hebreos 6:10). Jajá’ in aychal ki t’aja’ jawa’ tekedh, ani tam antsaná’ ki t’aja’, Jajá’ u lej kulbél (Proverbios 27:11).

◼ A Jehová’ tu uchál abal ne’ets tu ku tólmiy abal ki putuw jawa’ i tsálpayal ki t’aja’.

Yab in tomnál ki ats’a’ abal u k’wajat kwetém, kom a Dios tu tólmiyal k’al in t’okat tsaplábil (Filipenses 4:13).

◼ A Dios in aychal abal ki lej bela’ k’al Jajá’.

A Jehová’ ets’ey in tejwamedhámal abal i éjtowal ki bela’ k’al Jajá’, yab jayk’i’ ne’ets tu ku k’ambiy (Salmo 25:3).

[An foto]

Jun i casco tu béletnanchal i ók’, an aychixtaláb tu béletnanchal i tsalápil

[An foto]

Jun i tan u teynáb k’al jun i pat’ál, an aychixtaláb jayej in éjtowal tu ku tólmiy abal yab ku lej t’e’pin

[An dhabal kʼal an foto]

Por gentileza de René Seindal/Su concessione del Museo Archeologico Regionale A. Salinas di Palermo