Abal ka exbay an tolmixtaláb abal ti exóbal abal an tamkuntaláb I Ejatal ani i tʼojlábil tu aykol kʼal a Cristo
6 MA TI 12 A SEPTIEMBRE
KʼALÁB AXI TI BIBLIA | DEUTERONOMIO 33 ANI 34
«Ki jilaʼ abal in ‹tsapik okob› a Jehová etsʼey tu ku béletnaʼ»
it-2 99
Jesurún
Axéʼ xi bijláb pidhan an bichow Israel. Ban Biblia Versión de los Setenta griega, an kaw «Jesurún» u eyendháb abal ka wilkʼaʼ jantʼoj axi in kwaʼal i «kʼanidhomtaláb». An kaw «Jesurún», in tomnálak kin tʼajaʼ abal an israelitas kin tʼilaʼ abal a Jehová in tsʼejkámal jun i kaw kʼal jajáʼchik, jaxtám, kwaʼalak kin tejwamédhaʼchik i bolidhtaláb. (Dt 33:5, 26; Isa 44:2.) Ti Deuteronomio 32:15 an kaw «Jesurún», pilits jantʼiniʼ tu eyendháb. Kom an israelitas jekʼombechik ani in jilaʼ a Jehová, in pojkaʼ kʼal jitaʼ ti kʼániyat.
rr 120, recuadro
A Jehová tu tólmiyal abal ku tsʼakiy
Yan i tamub okʼxidh ka kʼwajiy a Ezequiel, an kawlomej Moisés in uluw abal a Jehová in éjtowal ani in léʼ kin eyendhaʼ in tsap abal kin tólmiy in tʼojnálil. A Moisés in dhuchaʼ axéʼ xi kaw: «A Dios tu beletnál ma ti biyál; kʼal in okob etsʼey neʼets tu ku kʼaniy» (Deut. 33:27). Jaxtám i éjtowal ki lej belaʼ abal max wawáʼ ku utey kʼal a Jehová tam i kwaʼal jun i kʼibataláb axi tu lej odhnál, jajáʼ neʼets tu ku koʼonchij i kʼanidhomtaláb: neʼets tu ku dhayaʼ ani neʼets tu ku kubaʼ kʼal yan i kʼanidhomtaláb (Ezeq. 37:10).
w11 15/9 19 párr. 16
«Wanaʼ tu adhil kʼal i kuxudhtaláb»
16 Antsanáʼ jantʼiniʼ a Abrahán, a Moisés yab in tsuʼuw ka putun jawaʼ a Jehová in uluw abal neʼetsak kin tʼajaʼ. Tam ti an israelitas kʼwájatakits utat abal kin batsʼuw an tsabál axi neʼetsak ka pidhan kʼal a Jehová, uchan a Moisés: «Expidh neʼets ka tsuʼuw owel an tsabál pero yab neʼets ka batsʼuw, expidh neʼets kin batsʼuw axi más an israelitas». ¿Jaleʼ ti yab neʼetsak ka otsits a Moisés ani a Aarón ban it tsabál? Kom tsakuychik tam ti an israelitas jekʼombéj ani yab in puwénchij a Jehová. Ani a Jehová in uluw: Kom tatáʼchik yab a puwénchij u bij tam tu pidhaʼ i jaʼ an israelitas ti Meribá (Deu. 32:51, 52). ¿Tʼeʼpin ani tsákuy a Moisés? Imbáj, yab in tʼajaʼ antsanáʼ. Tam ti in lábliy an bichow, in uluw: «U lej kulbél an bichow Israel, tatáʼchik it lej júnits kʼal axi más an bichow kom a Jehová ti kʼániyal, kʼal in nakat kutsíl ti tólmiyal ani yab ti jilál kwetém» (Deu. 33:29).
Exbadh exobchixtaláb axi i kaldhál ti Biblia
it-2 418 párr. 1
Moisés
A Moisés in kwaʼalak ciento veinte i tamub tam ti tsemets. An Biblia in ulal abal a Moisés tejwaʼak kanat: «Yab jaykʼiʼ ti taley in tsuʼuxtal nibal in tsap». A Jehová in joliy a Moisés juʼtáj ti yab ka elan kʼal ni jitaʼ. (Dt 34:5-7.) Walám a Jehová in tʼajaʼ antsanáʼ abal an israelitas yab kin tujuw kin kʼakʼnaʼ juʼtáj ti jólidhak a Moisés. Walám a Satanás in léʼak abal an israelitas kin tʼajaʼ antsanáʼ kʼal in iníktal a Moisés. An aykol Judas, in tsʼejel atátal a Jesús, in dhuchaʼ: «Tam ti an ángel Miguel kʼwájatak ti tʼilom kʼal a Satanás tin kwéntaj in iníktal a Moisés, yab in tomolnaʼ, nibal in kʼwiyaʼ, in uchaʼ: ‹A Jehová ti boliy›». (Jud 9.) Okʼxidh ka kʼalechik ti Canaán okʼnadh kʼal a Josué, an israelitas kʼwajiy in ukʼinchal a Moisés treinta a kʼicháj. (Dt 34:8.)
13 MA TI 19 A SEPTIEMBRE
KʼALÁB AXI TI BIBLIA | JOSUÉ 1 ANI 2
«¿Jantʼoj i éjtowal ki tʼajaʼ abal ku kʼwajiy alwaʼ ti ejatal?»
Ka tejwamédhaʼ i iniktaláb, a Jehová yab neʼets ti jilaʼ
7 Max i léʼ ki koʼoy i iniktaláb abal ki tʼajaʼ in kulbétal a Dios, in yéjenchal ku exobláts ani ki bélkaʼ in káwintal. Játs jawaʼ uchan a Josué kʼal a Jehová talbél ti tsémenek a Moisés: «Ka tejwamédhaʼ i iniktaláb ani i tsaplab, ani ka tʼajaʼ ti kwéntaj an abatnaxtaláb axi ti pidhaʼ a Moisés. [...] Axéʼ xi abatnaxtaláb kwaʼal ka koʼoy ta ichích, kʼicháj ani akal kwaʼal ka ajiy ani ka lupudh tsalpay, abal ka tʼajaʼ ti kwéntaj ka bélkaʼ patal an abatnaxtaláb axi kʼwajat dhuchadh tanáʼ; kom tam neʼets ki kʼwajiy alwaʼ ani neʼets ka tejwamédhaʼ i tsalpadhtaláb» (Jos. 1:7, 8). A Josué bélkaxin ani patal kalej alwaʼ jantʼiniʼ ti uchan. Max ki nitsʼbiy, neʼets ki koʼoy i iniktaláb ani neʼets ku kʼwajiy alwaʼ ban tʼojláb axi i pidhál a Jehová.
w13 15/1 11 párr. 20
Ka tejwamédhaʼ i iniktaláb, a Jehová yab neʼets ti jilaʼ
20 Weʼ kʼibat ki tʼojonchij a Dios al jun i xeʼtsintaláb juʼtáj waʼats i pojkaxtaláb ani i kʼibataláb. Pero yab u kʼwajat kwetém: a Jehová, in tsakámil, axi in okʼnál an tamkuntaláb kʼwajat kʼal wawáʼ. Jayej, tin puwel an tsabál, waʼats watʼadh siete millones i epchalchik. Jaxtám ti yanel, ki tejwamédhaʼ i belomtaláb ani ki áynanchij ki olnaʼ an alwaʼ kaw, ani yab ki ukʼchiy an kaw in kʼál an texto abal axéʼ an tamub 2013: «Ka tejwamédhaʼ i kulbetaláb ani i tsaplab. [...] a Jehová kʼwajat kʼal tatáʼ» (Jos. 1:9).
Exbadh exobchixtaláb axi i kaldhál ti Biblia
w04 1/12 9 párr. 1
Exbadh exobchixtaláb axi i kaldhál al an libro in kʼál a Josué
2:4, 5. ¿Jaleʼ a Rahab in kʼambiy an atiklábchik axi aban kin aliy an kwatsix? Belits abal a Rahab wéʼ kin kʼibaʼ in ejatal, in kʼaniy an kwatsix kom in punuw i belomtaláb kʼal a Jehová. Yab in kwaʼalak in uchbíl kin olnaʼ juʼtáj ti kʼwájatak tsablom an kwatsix kom u leʼnáb ka odhnaʼ in bichowil a Dios. (Mateo 7:6; 21:23-27; Juan 7:3-10). Jaxtám exláj abal a Rahab pél jun i atikláb axi «in tʼajaʼ jawaʼ tekedh», jun pel kom in abaʼ in tʼojnálil an tsʼálej al píl i bel (Santiago 2:24-26).
20 MA TI 26 A SEPTIEMBRE
KʼALÁB AXI TI BIBLIA | JOSUÉ 3 MA TI 5
«A Jehová in lábliyal jítaʼchik in tejwamedhál i belomtaláb»
it-2 121
Jordán
An río Jordán kʼwajat ban sur in kʼal an mar ti Galilea ani in lupem pel 1 ma 3 metros ani in tsʼikwél pel 27 ma 30 metros, pero ban primavera an río u puwel, tam más lupudh ani más tsʼikodh. (Jos 3:15.) Ban kʼij tam an río Jordán u puwelak, lej kʼakʼadhak abal an israelitas, ejtíl an inik, an mimláb ani an tsakamchik kin watʼenchij ani más max pel utat ti Jericó. Ma axéʼ xi pejach lej tsapik u adhil an jáʼ ani ma ukʼtsinének i atikláb axi u kʼalel ti achim tanáʼ. Pero a Jehová, in tʼajaʼ abal an jáʼ axi ban río Jordán ka kublen ani antsanáʼ an israelitas ka watʼey belál ba i tsabál axi waynek. (Jos 3:14-17.) A Elías neʼetsak junax kʼal a Eliseo ani in tʼajaʼ jun i labidh tʼajbiláb, in dhikedhaʼ juʼtáj ti neʼetsak ka watʼey ban río, ani talbél, jayej a Eliseo in tʼajaʼ jun i labidh tʼajbiláb ejtíl axi in tʼajaʼ a Elías. (2Re 2:7, 8, 13, 14.)
w13 15/9 16 párr. 17
Jawaʼ a Jehová in tʼajaʼ ti biyál tu kulbédhanchal i ichích
17 ¿Jantʼiniʼ tu tsapikmél i bélomtal tam i tʼajál in kulbétal a Jehová? Ki tsalpay jawaʼ in atsʼaʼ an israelitas tam ti uchan abal neʼetsak kin batsʼuw an Tsabál axi neʼetsak ka pidhan. A Jehová in uchaʼ an sacerdotes axi in kitnalak an arca del pacto abal ka beláts, ma tam in akan kin kʼeʼtsa an jáʼ axi ban río Jordán. Pero tam ti ulitschik tanáʼ, in tʼajaʼchik ti kwéntaj abal an río lej puwenek kom kʼwájinek ti lej ulel an ab. ¿Jantʼoj in tʼajaʼchik? ¿In tsalpaychik ka jilkʼon jun pokʼeʼ ma ka paʼiy an jáʼ? Imbáj, in belaʼchik kʼal a Jehová ani in tʼajaʼchik jawaʼ uchan. ¿Ani jantʼoj watʼey? An tʼilab in ulal: «Tam ti an sacerdotes axi in neʼdhálak kitkím an arca in kʼeʼtsa an jáʼ, an jáʼ in jilaʼ ti adhil, [...] ani sacerdotes [...] jilkʼon kubat ma i tsabál axi waynek tsʼejel ban río Jordán, biyat patal an israelitas in watʼenchalak an río» (Jos. 3:12-17, Nueva Versión Internacional). ¡In lej jikʼpaʼchik tam ti in tsuʼuw abal an jaʼ yabáts adhláts! ¡Axéʼ in tʼajaʼ abal kin lej belaʼchik kʼal a Jehová! Ani in ejtowchik ka watʼey kom in belkaʼchik jawaʼ uchan kʼal a Jehová.
w13 15/9 16 párr. 18
Jawaʼ a Jehová in tʼajaʼ ti biyál tu kulbédhanchal i ichích
18 Xowéʼ ta kʼicháj a Jehová yabáts in tʼajál i labidh tʼajbiláb abal tu ku kʼaniy, pero in lábliyal an belomtaláb axi i tejwamedhál. In eyendhál in tʼokat tsaplábil abal tu ku exóbchij jantʼiniʼ ku olnomáts tin puwel an tsabál. Ani a Jesucristo, an kʼaʼál ólchix kʼal a Jehová, in uchaʼ in aykolil abal neʼetsak kin tólmiy al axéʼ xi exbadh tʼojláb. Talbél ti wichbanchat in ejatal, in uluw: «Jaxtamits kit kʼalechik ani ka exóbchij patal an kʼwajílom [...]. abal neʼets kin kʼwajiy kʼal tatáʼchik ma ka taley axéʼ an xeʼtsintaláb» (Mateo 28:19, 20). Yan i epchal axi u tidhebél ti kaw, in atsʼámal jantʼiniʼ ti tolmiyámej kʼal an tʼokat tsaplab abal kin koʼoy an iniktaláb kin ólchij an alwaʼ kaw i atiklábchik axi yab in exlál (ka ajiy Salmo 119:46 ani 2 Corintios 4:7).
Exbadh exobchixtaláb axi i kaldhál ti Biblia
w04 1/12 9 párr. 2
Exbadh exobchixtaláb axi i kaldhál al an libro in kʼál a Josué
5:14, 15. ¿Jitaʼ játs walám «axi in okʼnál an ángeles axi takudh abal ti pejex»? Kʼal axi ti kanatbédhaʼ a Josué tam ti neʼetsak kin otsánchij an tsabál, walám pel axi an Biblia in bíjiyal «an kaw»: pel a Jesucristo okʼxidh ka chich tejeʼ ti tsabál (Juan 1:1; Daniel 10:13). ¡Tu lej kanatbedhál ki exlaʼ abal a Jesucristo in tólmiyal in bichowil a Dios abal kin áynanchij kin tʼojonchij a Jehová!
27 A SEPTIEMBRE MA TI 3 A OCTUBRE
KʼALÁB AXI TI BIBLIA | JOSUÉ 6 ANI 7
«Ki pojkaʼ jawaʼ yab alwaʼ»
w10 15/4 20 párr. 5
Yab ki tsuʼuw jawaʼ yab alwaʼ
5 Yan i kʼij talbél, jun i inik axi in bij Acán, kʼambin kʼal jawaʼ in tsuʼuw. An israelitas uchan kʼal a Jehová abal tam kin otsánchij Jericó, kwaʼalak kin talabedháj patal, expidh neʼetsak ka jilan talchik i kʼaláb axi neʼetsak ka eyendháj abal ka kʼakʼnáj a Jehová. Jajáʼ in okʼxidh uchámalits: «Yab kit kʼambinchik kʼal jawaʼ tu uchaʼ ka talabedháj, kom walám ka leʼnaj ani ka neʼdháj». Pero a Acán yab bélkaxin ani in neʼdháj talchik i kʼaláb axi in kwaʼal in jalbíl, ani axéʼ in tʼajaʼ kin kʼibaʼ an pextaláb ti Hai ani ka tsemdháj yan i soldados. Axéʼ watʼey kom waʼtsin jitaʼ axi kweʼláts: «Tam ti u tsuʼuw [an kʼaláb] [...] u kulbétnaʼ ani u neʼdháj». A Acán in kʼaʼinchij jawaʼ a Jehová in uluw abal yab in tomnálak kin neʼdháj, in tʼajaʼ «ka tsemdháj jajáʼ ani patal in yanel» (Jos. 6:18, 19; 7:1-26).
w97 15/8 28 párr. 2
¿Jaleʼ ti kwaʼal ki olnaʼ jawaʼ yab alwaʼ?
In tomnál ki tʼajaʼ kom antsanáʼ u kʼwajíl tʼokat an tamkuntaláb. A Jehová pel jun i Dios tʼokat ani in kónoyal abal kʼal jitaʼ tu kʼakʼnáb ka kʼwajiy tʼokat tin xeʼtsintal ani tin ejatal. Ani an Biblia antsanáʼ tin ulal: «Kom pel ti tsakámilchik a Dios, jaxtám ka tʼajaʼ jawaʼ jajáʼ in léʼ, ani yabáts ka tʼajaʼ jawaʼ in léʼ a anam tʼuʼúl, jantʼiniʼ ta tʼajámal ti jaykʼiʼ, tam ti yabaye a exlál a Dios. Kom a Dios ti kʼaniyamalitschik, kit xeʼtsin kʼal jajáʼ. Jaxtám kit júniniʼ xeʼtsin tʼokat, jantʼiniʼ jajáʼ ti tʼokat, dhuchadhits ti al an tʼokat dhuchláb: ‹Kom nanáʼ in Dios tʼokat, jaxtám kit xeʼtsin tʼokat teʼ›». (1 Pedro 1:14-16.) An atiklábchik axi in tʼajál jawaʼ kidháb in éjtowal kin odhnaʼ an tamkuntaláb, jayej in éjtowal kin tʼajaʼ abal a Jehová ka tsákuy. (Ka jumbiy kʼal Josué, capítulo 7.)
w10 15/4 21 párr. 8
Yab ki tsuʼuw jawaʼ yab alwaʼ
8 Belits abal i tʼójonchal a Jehová in éjtowal tu ku ataʼ an kidháb leʼnomtaláb ani jawaʼ i tsuʼtal. Jaxtám in káwintal a Dios tu ólchal abal ki tʼajaʼ ti kwéntaj jawaʼ i tsuʼtal ani jawaʼ i léʼ (1 Cor. 9:25, 27; ka ajiy 1 Juan 2:15-17). A Job in exbay abal jawaʼ i tsuʼtal in éjtowal kin tʼajaʼ abal ki koʼoy i kidháb leʼnomtaláb, jaxtám in uluw: «In tʼilmámadhits kʼal u wal, jaxtám yab neʼets ku alkʼidh metʼaʼ jun i tsʼikʼách» (Job 31:1). A Job yab in léʼak kin uténchij jun i mimláb kʼal i kidháb tsalap. ¡Ani yab in léʼak nibal kin tsalpay! Yan i tamub talbél a Jesús in uluw abal yab kwaʼal ki báliy ti okʼ i kidháb tsalap, jajáʼ in uluw: «Max i inik kin metʼaʼ i uxum ani expidh kin atʼax tsalpay walbinénekits tin ichích kʼal jajáʼ» (Mat. 5:28).
Exbadh exobchixtaláb axi i kaldhál ti Biblia
w15 15/11 13 párrs. 2, 3
Konowixtalábchik axi a tʼajámal
Ti biyál, an bichowchik axi u kʼalelak kin otsánchij kʼeʼat, in toniyalak, yab in jilalak nibal ka otsits nibal ka kalej jitaʼ. An atiklábchik axi u jilkʼonalak altáj, expidh in éjtowalak kin kʼapuw an kʼapnél axi in kwaʼalak dhayach. Tam ka otsanchatits an bichow, u kweʼchabak patal an kʼapnél axi in kwaʼalak dhayach ani in kʼalabil. Pero xoweykʼij, talchik i atikláb in tsajamal an tsabál juʼtáj ti jilkʼon an bichow Jericó, ani in elaʼchik yan i kʼapnél. An revista Biblical Archaeology Review in ulal: «Elan yan in pejmách i pach pero jawaʼ más elan pel i grano». Axéʼ pel jantʼoj lej exbadh. ¿Jaleʼ? An revista in ulal: «Axi in tsajachik tanáʼ yab in elámal jantʼoj ejtíl axéʼ ti Palestina. Junchikíl in elal talchik i pach kʼal i grano, pero yab in elámal lej yandhachik. Axéʼ pel jantʼoj lej exbadh ki exlaʼ».
An israelitas in exlálakits abal yab kwaʼalak kin neʼdhaʼ an grano axi waʼatsak ti Jericó: uchanchik kʼal a Jehová abal yab kin neʼdhaʼ (Jos. 6:17, 18). Jayej in ulal abal in otsánchij Jericó tam ti itej tin kʼojowamalchik an grano (ti marzo o abril), játs an kʼij tam más waʼatsak (Jos. 3:15-17; 5:10). Kʼal axéʼ i exbayal abal elan yan i kʼapnél ti Jericó ani in tejwamedhál abal toniyat Jericó lej wéʼ i kʼij, antsanáʼ jantʼiniʼ tin ulal an Biblia.
4 MA TI 10 A OCTUBRE
KʼALÁB AXI TI BIBLIA | JOSUÉ 8 ANI 9
«¿Jantʼoj i exobnál kʼal an gabaonitas?»
it-1 977 párr. 1
Gabaón
An junkudhtaláb kʼal a Josué. Tin kʼichájil a Josué, an heveos u kʼwajilak ti Gabaón, axéʼ pel jun kʼal an buk i bichow axi neʼetsak ka talabedháj. (Dt 7:1, 2; Jos 9:3-7.) An gabaonitas jayej u exlábak jantʼiniʼ amorreos, kom antsanáʼ tu bijiyábak patal an cananeos. (2Sa 21:2; ka jumbiy Gé 10:15-18; 15:16.) Bélits abal an gabaonitas lej yanak tin eb, in tʼajaʼchik ti kwéntaj abal neʼetsak ka atáj kom pélak a Jehová axi kʼwájatak in tólmiyal an israelitas. Talbél ti talabedháj a Jericó ani a Hai, an gabaonitas axi jayej tolmidhakchik kʼal a Kefirá, a Beerot ani Quiryat-jearim (Jos 9:17), in abaʼchik talchik i atikláb abal kin tsʼejkaʼ jun i kaw kʼal a Josué. Abal yabchik ka odhnáj, axéʼchik xi inik in neʼdhalak in tóltomil ani in pajab mitsʼat ani i odres axi lej biyál, jayej in neʼdhalakchik i muʼmach pan. In tʼajaʼchik ejtíl max ow ti tal abal yabáts ka odhnáj kʼal an israelitas. In exbayalakchik abal jawaʼ in tʼajaʼ an israelitas ti Egipto pel kom u tolmiyabak kʼal a Jehová. Jayej in exlalakchik jawaʼ in watʼaʼ a Sehón ani a Og, pero yabchik in olnaʼ jawaʼ in watʼaʼ a Jericó ani a Hai, kom max in olnamalakchik yab neʼets ka bélchin abal «talakchik lej ow». Jitaʼchik in okʼnalak an israelitas in belchijchik ani in tsʼejkaʼchik jun i kaw kʼal jajáʼchik abal yabáts neʼetsak ka odhnáj. (Jos 9:3-15.)
w11 15/11 8 párr. 14
«Yab ka belaʼ ta kwetemtal»
14 Kom pel u waláblom, yab in tomnál ki belaʼ ti kwetemtal, jayej an ókʼnomchik kwaʼal kin aliy in tólmixtal a Jehová abal kin tákuy jawaʼ neʼets kin tʼajaʼchik. Ki tʼajaʼ ti kwéntaj jantʼoj in tʼajaʼ a Josué, ani an ókʼnomchik axi ti Israel tam ti kʼalejchik ti tsuʼtáb kʼal talchik i gabaonitas abal kin tsʼejkaʼ jun i kaw. Axéʼ xi inikchik in tʼajaʼ ejtíl max talak lej owél, a Josué ani in tolmiwal yabchik in aliy in tólmixtal a Jehová ani in tsʼejkaʼchik an kaw kʼal an gabaonitas. Chubax, talbél a Jehová in batsʼuw an kaw axi a Josué ani an gabaonitas in tsʼejkaʼ ani in jilaʼ dhuchadh ban Biblia abal kin tejwamédhaʼ abal jajáʼchik yab in aliy in tólmixtal a Jehová (Jos. 9:3-6, 14, 15).
w04 15/10 18 párr. 14
«Kit kʼalej al an kwenchal juʼtáj nanáʼ tu abaʼ»
14 An atiklábchik axi aban in uluw: «Lej owél an tsabál juʼtáj wawáʼ u tal, u cheʼenek kom i atsʼámal tin kwéntaj an Dios axi tatáʼchik a kʼakʼnál, a Jehová» (Josué 9:3-9). In tóltomil ani an kʼapnél axi in chiʼdhál in tejwamedhálak abal ejtíl max talakchik lej owél, pero a Gabaón kʼwajatak jun i 30 kilómetros in owél ti Guilgal [19]. A Josué ani an ókʼnomchik axi ti Israel in belchijchik jawaʼ in uluw an gabaonitas, tam in tsʼejkaʼchik jun i kaw kʼal a Gabaón ani an kwenchalchik axi in abatnalák. ¿Walám an gabaonitas expidh in kʼambiychik an israelitas abal yab ka tsemdháj? Imbáj, in tejwamédhaʼchik abal in léʼak ka lábliyatchik kʼal a Jehová. A Jehová in batsʼuw abal an gabaonitas «ka kʼwájiyak ti etsel ani kin iyaʼchik i jáʼ abal an israelitas ani abal in kʼimáʼ a Jehová», jayej abal kin iyaʼchik an dhiʼ axi u eyendhábak abal an tsʼakchixtaláb axi u tʼajchinalak a Jehová (Josué 9:11-27). An gabaonitas in tejwamédhaʼchik abal in tʼajál kʼal in kulbétal ani kʼal i tsaʼataláb an tʼojláb axi in pidhálak a Jehová. Walám talchik kʼal jajáʼ wichiy ti Jerusalén kʼal an netineos ani tʼójon juníl al an Templo axi tsab tsʼejkamej (Esdras 2:1, 2, 43-54; 8:20). Ki tsápnanchij ku kʼwajiy koyat kʼal a Jehová ani ki tʼajaʼ jawákits tam tʼojláb tin bichówil a Jehová ani ki tejwamédhaʼ i tsaʼataláb.
Exbadh exobchixtaláb axi i kaldhál ti Biblia
it-1 506
Colgar
Ban abatnaxtaláb axi a Jehová in pidhaʼ a Moisés, in ulalak abal axi pójkaxchik kwaʼalak ka palan ba jun i teʼ talbél ti tsemdhámej kom kʼal a Dios «atʼax bijiyamej», antsanáʼ u tejwamedhábak tin tamét axi más jantʼiniʼ jun i tʼiplab axi yab alwaʼ. Pero kwaʼalak ka jóliyat an tsemélom okʼxidh ka yikʼwtsin, kom max ka jilan palat patal akal, neʼetsak kin odhnaʼ an tsabál axi a Dios in pidhámal an israelitas (Dt 21:22, 23.) An bichow Israel in belkaʼ axéʼ xi abatnaxtaláb bélits abal jítaʼchik u tsemdhabak yab pélak i israelitas. (Jos 8:29; 10:26, 27.)
11 MA TI 17 A OCTUBRE
KʼALÁB AXI TI BIBLIA | JOSUÉ 10 ANI 11
«A Jehová in kʼaniyal an israelitas»
it-1 55
Adoni-zédeq
Játs an tsʼálej axi u abatnomak ti Jerusalén tam ti an israelitas otsits ban tsabál axi neʼetsak ka pidhan kʼal a Jehová. A Adoni-zédeq junkun kʼal tseʼ i tsʼálej axi u kʼwajílak ban Oeste in kʼál an río Jordán ani kʼalechik kin tomolnaʼ an israelitas. (Jos 9:1-3.) Pero an gabaonitas in tsʼejkaʼchik jun i kaw kʼal a Josué abal yabchik ka odhnáj. A Adoni-zédeq yab in kulbétnaʼ jawaʼ in tʼajaʼ a Gabaón, jaxtám, júnkunchik kʼal tseʼ i tsʼálej ani kʼalej kin tóniy a Gabaón abal kin odhnaʼ. A Josué kʼalej kin kʼaniy an gabaonitas ani in talabedhaʼ axéʼ xi boʼ i tsʼálej. An tsʼalejchik kʼalej ti tsinkʼonal al jun i paxál ti Maquedá, pero tanáʼ ti bajuwatchik kʼal a Josué. A Josué in tsemdhaʼ a Adoni-zédeq ani axi kʼeʼat tseʼ i tsʼálej, talbél in palaʼchik. Tam ti paʼbájchik, jóliyat ban paxál juʼtáj ti tsinkʼonének. (Jos 10:1-27.)
it-1 1038
Tʼujub ab
Tam tin eyendhaʼ a Jehová. A Jehová in eyendhámal an tʼujub ab tam junchikíl abal kin putuw in tsalápil ani kin tejwamédhaʼ in tsap. (Sl 148:1, 8; Isa 30:30.) Walám tam ti kʼaʼál in eyendhaʼ an tʼujub pel tam tin odhnaʼ an egipcios, nixéʼ a kʼicháj in odhnaʼ i tʼayabláb, i koʼnél ani ma an atiklábchik axi yab tsinkʼon, pero yab in odhnaʼ an israelitas axi kʼwájatakchik ti Gosén. (Éx 9:18-26; Sl 78:47, 48; 105:32, 33.) Yan i tamub talbél, ban tierra prometida, a Jehová in eyendhaʼ i tʼujub ab abal kin talabedhaʼ an boʼ i tsʼálej axi kʼwájatak in otsánchal a Gabaón. Nixéʼ a kʼicháj tsemets más yan i amorreos kʼal an tʼujub ab ani lej wéʼ axi tsemdháj kʼal an israelitas. (Jos 10:3-7, 11.)
w04 1/12 11 párr. 1
Exbadh exobchixtaláb axi i kaldhál al an libro in kʼál a Josué
10:13. ¿Jantʼiniʼ ti watʼey axéʼ? «¿Waʼats jantʼoj kʼibat axi a Jehová yab in éjtowal kin tʼajaʼ», an tsʼejkom kʼal an tsabál ani an eb? (Génesis 18:14.) Max jajáʼ kin léʼnaʼ, in éjtowal kin tʼajaʼ jantʼojákits kʼal an tsabál ani kin tʼajaʼ abal an atiklábchik kin tsalpay abal an ítsʼ ani an tsabál yab u yatsnál. O in éjtowal kin tʼajaʼ abal an ítsʼ ani an tsabál kin áynanchij ka yatsin ani in éjtowal kin tʼajaʼ abal an kʼakʼal ani a ítsʼ ka tajbaxin jantʼiniʼ max yab u yatsnál. Ma ti nixéʼ a kʼicháj ani ma xowéʼ, «an atiklábchik yab in tsuʼúmal jantʼoj ejtíl nixéʼ» (Josué 10:14).
Exbadh exobchixtaláb axi i kaldhál ti Biblia
w09 15/3 32 párr. 5
Konowixtalábchik axi a tʼajámal
Belits abal an Biblia in bíjiyal talchik i libros, ani abal eyendháj abal ka exláj jun i olchixtaláb, yab pel a Dios axi in uluw ka dhuchan an libros. Belits antsanáʼ, i lej belál abal an libros axi in chiʼdhál an Biblia pel «in káwintal a Dios», ani nixéʼ «neʼets ka owey abal etsʼey» (Isa. 40:8). Antsanáʼ: jawaʼ a Jehová in tákuy kin dhuchaʼ ban 66 i libros in kʼál an Biblia ani in jilaʼ dhuchadh ma xowéʼ ta kʼicháj, játs jawaʼ wawáʼ i yéjenchal «abal an inik axi in tʼójonchal a Dios ka bajudhméj ani abal kin ejtow kin tʼajaʼ i alwaʼ tʼojlábil» (2 Tim. 3:16, 17).
18 MA TI 24 A OCTUBRE
KʼALÁB AXI TI BIBLIA | JOSUÉ 12 MA TI 14
«Ki tʼojonchij a Jehová kʼal patal i ichích»
w04 1/12 12 párr. 2
Exbadh exobchixtaláb axi i kaldhál al an libro in kʼál a Josué
14:10-13. Belits abal a Caleb in kwaʼalits 85 i tamub in konoy kin kʼalnaʼ an tsabál axi ti Hebrón, al axéʼ xi tsabál u kʼwajíl an anaquim, pel i atiklábchik axi lej yejnek. Kʼal in tólmixtal a Jehová a Caleb in ejtow kin otsánchij axéʼ xi bichow. Talbél an bichow Hebrón in bájuw ti ciudad de refugio (Josué 15:13-19; 21:11-13). In tʼiplábil a Caleb tu tólmiyal abal etsʼey ki batsʼuw jawákits tam tʼojláb tin bichówil a Jehová.
w06 1/10 18 párr. 11
An belomtaláb ani an kʼanidhomtaláb axi i koʼonchal a Dios tu pidhál i iniktaláb
11 An belomtaláb axi chubax, kwaʼal ka tejwaʼméj, ani i tejwamedhál kʼal jawaʼ i takuyal ani kʼal jawaʼ i tʼajál. Antsanáʼ jantʼiniʼ tu exóbchal an Biblia, pil jantʼoj pel ki tʼajaʼ ti kwéntaj jantʼiniʼ a Jehová tu tokʼtsinchal i olábil ani jayej jantʼiniʼ a Jehová tu beldhanchal i ejatal (Salmo 34:8; 1 Juan 5:14, 15). Ani i éjtowal ki lej belaʼ abal in bélomtal a Josué ani a Caleb tsapikméj tam tin tʼajaʼchik ti kwéntaj jantʼiniʼ jats in ey a Jehová (Josué 23:14). Xowéʼ ki tsalpay: kʼal in tólmixtal a Jehová, in ejtow ka kʼwájiychik cuarenta i tamub ban desierto (Números 14:27-30; 32:11, 12). Jayej, jilan ka kʼwajiy ti pejéx akak i tamub tam tin otsánchij an bichow ti Canaán. Talbél ti taʼpanének ti pejéx, in ejtow ka kʼwajiy más kulbél ani ma in ejtowchik kin tʼojonchij in tsabálil. ¡A Jehová lej in lábliyal jitaʼchik in tʼójonchal kʼal i putudhtaláb ani i iniktaláb! (Josué 14:6, 9-14; 19:49, 50; 24:29.)
Exbadh exobchitaláb axi i kaldhál ti Biblia
it-1 1054
Guebal, Guebalitas
A Jehová jayej in ulumalak abal «in tsabálil an guebalitas» neʼetsak kin kʼálnaʼ an israelitas. (Jos 13:1-5.) Yan i atiklábchik in ulúmal abal yab chubax, kom an bichow Guebal kʼwájatak lej ban norte ti Israel (jun i 100 Km. ban norte ti Dan) ani walám yab jaykʼiʼ kʼwajiy abatnadh kʼal an israelitas. Ani talchik i atiklábchik axi exoblamadh in ulúmal abal axéʼ xi versículo ti hebreo yab alwaʼak ti dhuchadhak, ani tam ti kʼaʼál dhuchan an versículo in ulalak, «an tsabál axi kʼwájatak utat ban Líbano» o ‹ma juʼtáj tu júnel an tsabál in kʼál an guebalitas›. Pero in tomnál ki tʼilaʼ jawaʼ in ulal Josué 13:2-7 abal an israelitas expidh neʼetsak kin bátsʼuw an tsabál max jajáʼchik kin putuw kʼal jantʼoj axi u konchabak kʼal a Jehová. Jaxtám an israelitas yab jaykʼiʼ in otsánchij an tsabál axi ti Guebal kom jekʼombéjchik. (Ka jumbiy kʼal Jos 23:12, 13.)
25 MA TI 31 A OCTUBRE
KʼALÁB AXI TI BIBLIA | JOSUÉ 15 MA TI 17
«Ki beletnaʼ an kʼaláb axi i batsʼúmal»
it-1 1112
Hebrón
Tam ti kʼwájiychik ti pejéx ban Sur ti Canaán, an israelitas in talabedhaʼ an atiklábchik axi u kʼwajílak ti Hebrón ani an tsʼalej (walám játs kʼal axi ti kalchiyat a Hoham). (Jos 10:36, 37.) Pero, belits abal an israelitas axi okʼnadh kʼal a Josué in ataʼchik an cananeos, walám yab in jilaʼchik i koʼ axi kin béletnaʼ an tsabál juʼtáj in otsámal. Biyat an israelitas kʼwájatakchik ti pejéx al kʼeʼat i bichow, an anaquim wichiy ti kʼwajíl ti Hebrón, jaxtám axi ti Judá okʼnadh kʼal a Caleb in koʼoy ka kʼalejchik kin otsánchij juníl an bichow axi ti Hebrón abal kin kʼalnaʼchik ti ít. (Jos 11:21-23; 14:12-15; 15:13, 14; Jue 1:10.) Tam ti kʼaʼál, an tsabál axi ti Hebrón pidhan a Caleb, más talbél wenkʼon ti jun i ciudad de refugio ani exláj jantʼiniʼ jun i bichow axi tʼokat. Jayej, al nixéʼ xi bichow, kʼwájiychik an sacerdotes. Pero an tsabálchik axi kʼwájatak eléb «ban bichow ti Hebrón», ani an tsakam kwenchalchik in kʼálnaʼ a Caleb. (Jos 14:13, 14; 20:7; 21:9-13.)
it-2 1148
Tʼojláb axi tsapik
An Biblia in ulal abal ti biyál, an bichowchik axi u otsanchábak, an atiklábchik u eyendhábak abal kin tʼajaʼ i «tʼojláb axi tsapik» (heb. mas). (Dt 20:11; Jos 16:10; 17:13; Est 10:1; Isa 31:8; Lam 1:1.) Biyat an israelitas kʼwájiychik jantʼiniʼ i esclavos ti Egipto, u odhnábak ani u tʼojondhabak lej tsapik, an israelitas játs axi in tsʼejkaʼchik an bichow axi ti Pitom ani Raamsés. (Éx 1:11-14.) Tam tin otsánchij an tsabál axi pidhan kʼal a Jehová, an israelitas yab in bélkaʼchik an abatnaxtaláb axi pidhan kʼal a Jehová abal kin talabedhaʼ patal an cananeos, an israelitas in wenkʼowchik ti esclavos ani in tʼajaʼchik kin tʼajaʼ i tʼojláb axi tsapik. Kom an israelitas yab in talabedhaʼchik an cananeos, tsʼilkʼoyat abal kin kʼakʼnaʼ i dioses axi yab chubax. (Jos 16:10; Jue 1:28; 2:3, 11, 12.) An tsʼálej Salomón in áynanchij kin eyendhaʼ axéʼ xi atiklábchik, an cananeos, an amorreos, an hititas, an perizitas, an heveos ani an jebuseos abal kin tʼojondhaʼchik tsapik. (1Re 9:20, 21.)
it-1 408 párr. 4
Canaán
Bélits abal yan i cananeos yab tsemdháj tam ti otsanchat an tsabál ani yabchik jilkʼon abatnadh talchik, i éjtowal ki uluw abal ‹a Jehová in pidhaʼ patal an tsabál an israelitas›, antsanáʼ jantʼiniʼ tin uchaʼ in biyál tʼojnálil, ani «in pidhaʼchik i koyattaláb», «patal an kaw axi a Jehová in uchaʼ an bichow Israel putun antsanáʼ jantʼiniʼ ti jajáʼ in ulúmal». (Jos 21:43-45.) Patal an bichowchik ani an atikláb kʼal axi tu kʼwiynalak an israelitas u tsʼejnábak, jaxtám an israelitas yab in kwaʼalak abal jaleʼ ti ka jikʼeychik. A Dios in kʼej ulúmalakits abal neʼetsak kin talabedhaʼ an cananeos «wachik ti wachik» abal antsanáʼ yab ka yáney an koʼnél axi dhimalón ban tsabál juʼtáj yab waʼats i kʼwajíl. (Éx 23:29, 30; Dt 7:22.) Bélits abal an cananeos in kwaʼalak i eyixtaláb axi más alwaʼ abal ti pejéx, ejtíl an carros axi u eyendhábak abal ti pejéx, ani in kwaʼalak i hoces de hierro, a Jehová in putuw in káwintal, bélits abal junchikíl an israelitas in kʼibaʼchik an pextaláb (Jos 17:16-18; Jue 4:13.) An Biblia in ulal abal junchikíl an israelitas in kʼibaʼchik an pextaláb kom in jékʼomnaʼ a Jehová. (Nú 14:44, 45; Jos 7:1-12.)
Exbadh exobchitaláb axi i kaldhál ti Biblia
¿A exlálak?
¿In kwaʼalak yan i teʼlom an biyál bichow Israel antsanáʼ jantʼiniʼ tin ulal an Biblia?
AN BIBLIA in ulal abal al talchik i pejach in kʼál an tierra prometida «waʼatsak yantolom» i teʼlom (1 Rey. 10:27; Jos. 17:15, 18). Pero xowéʼ ta kʼicháj, talchik i atikláb in tsálpayal max chubax jawaʼ in ulal an Biblia, kom xowéʼ yabáts lej waʼats i teʼlom al nixéʼ xi bichow.
An libro Life in Biblical Israel (La vida en el Israel bíblico) in wilkʼál abal «ban biyál bichow Israel, an teʼlomchik lej watʼadh yan axi waʼatsak, ani yab ejtíl xowéʼ». Ban pejachik ban tsabál juʼtáj waʼatsak i tsʼén u waʼtsinalak an teʼlom axi in bij an pino de Alepo (Pinus halepensis), an coscoja de Palestina (Quercus calliprinos) ani an terebinto (Pistacia palaestina). Ani ban tsabál axi ti Sefelá, axéʼ in bájuwal an cordillera central ma ban costa mediterránea, waʼatsak lej an sicómoros (Ficus sycomorus).
An libro Plants of the Bible (Plantas de la Biblia) in ulal abal al talchik i kwenchal ti Israel yabáts waʼats i teʼlom. ¿Jaleʼ ti yabáts waʼats? An libro in ulal abal kʼayúm ti taley: «An atiklábchik in kotoyamal i teʼlom abal kin koʼoy más i tsabál abal kin tʼaychij, in kotoyamalchik abal kin koʼoy i tómlom jayej abal kin koʼoy i teʼ abal kin tsʼejkaʼ i atáj ani abal kin koʼoy i dhiʼ».