Abal ka exbay an Tolmixtaláb abal ti exóbal abal an tamkuntaláb I Ejatal ani i tʼojlábil tu aykol kʼal a Cristo
5 MA TI 11 A SEPTIEMBRE
KʼALÁB AXI TI BIBLIA | 1 REYES 9 ANI 10
«Ki puwénchij a Jehová kom lej tsalpadh»
w99 1/7 30 párr. 6
Kʼalej ti tsaʼbix ani in batsʼuw yan i alwataláb
An tsʼalej axi ti Seba in tʼajchij yan i konowixtaláb axi kʼibat a Salomón (1 Reyes 10:1). Pero axéʼ xi konowixtalábchik axi in tʼajálak, yab pelak abal ka kʼwajiychik ti alkʼidh tʼilom. Yab pelak i alkʼidh konowixtaláb. Ti Salmo 49:4 jayej u eyendháb jun i kaw ejtíl axi kʼwajat ti 1 Reyes 10:1. Axéʼ xi kaw ti Hebreo u eyendhábak tam jitaʼ u tʼilomak tin kwéntaj jantʼoj axi lej kʼibat, ejtíl, jaleʼ u wálbidh, jaleʼ u tsémel ani jantʼiniʼ ti neʼets ku kʼaniyat kʼal an walabtaláb. Kʼal axéʼ xi éxbayal abal an konowixtaláb axi tʼajchin a Salomón kʼal an tsʼalej axi ti Seba, pelak abal kin exlaʼ max lej tsalpadh. An Biblia in ulal abal an tsʼalej axi ti Seba kʼwajiy in konowiyal a Salomón patal jawaʼ in léʼak kin exlaʼ. A Salomón in tókʼtsinchij patal jawaʼ kónoyat. Yab in atsʼaʼ kʼibat kin ólchij patal jawaʼ in léʼak kin exlaʼ (1 Reyes 10:2b, 3).
w99 1/11 20 párr. 6
Ki bínaʼ kʼal i kulbétal jawaʼ i kwaʼal
An tsʼalej in lej jikʼpaʼ jawaʼ in atsʼaʼ ani jawaʼ in tsuʼuw, jaxtám in uluw: «Pel jun i kulbetaláb lej púlik abal a tʼojnálil, kom etsʼey kʼwajat in atsʼál an tsalpadhtaláb axi a kwaʼal» (1 Reyes 10:4-8). Jawaʼ in jikʼpaʼ axéʼ an mimláb yab játs abal in tʼojnálil a Salomón u kʼwajílakchik lej alwaʼ, jawaʼ in jikʼpaʼ játs abal in éjtowalakchik kin atsʼaʼ etsʼey an tsalpadhtaláb axi a Salomón pidhnének kʼal a Dios. An tsʼalej axi ti Seba pel jun i alwaʼ tʼiplab abal patal axi i tʼójonchal a Jehová xowéʼ ta kʼicháj, kom i éjtowal ki batsʼuw an tsalpadhtaláb in kʼál a Jehová ani a Jesús.
w99 1/7 30
Kʼalej ti tsaʼbix ani in batsʼuw yan i alwataláb
An tsʼalej axi ti Seba in lej jikʼpaʼ an tsalpadhtaláb axi in kwaʼalak a Salomón ani kom in kwaʼalak yan i kʼaláb, jaxtám an Biblia in ulal abal ejtíl max taley in tsap (1 Reyes 10:4, 5). Talchik i inik axi exoblamadh in ulal abal axéʼ xi kaw in léʼ kin uluw abal an tsʼalej ejtíl max yabáts in ejtow ti ixkʼal. Jun i inik axi exoblamadh in uluw abal tsʼebtsʼin. Jawaʼ i exlál játs abal an tsʼalej axi ti Seba in lej jikʼpaʼ jawaʼ in atsʼaʼ ani jawaʼ in tsuʼuw. An tsʼalej axi ti Seba in uluw abal in tʼojnálil a Salomón u kʼwajílakchik lej kulbél, kom etsʼey in éjtowalak kin atsʼaʼ jawaʼ jajáʼ in ulalak, ani in puwénchij a Jehová kom játs kʼal axi ti bíjiyat ti tsʼalej. In pidhaʼ yan i tsʼejwalixtaláb axi lej jalbidh, in pidhaʼ utat 40.000.000 de dólares kʼal i oro. A Salomón jayej in pidhaʼ i tsʼejwalixtaláb, an Biblia in ulal abal a Salomón in pidhaʼ patal jajáʼ in léʼnaʼ (1 Reyes 10:6-13).
Exbadh exobchixtaláb axi i kaldhál ti Biblia
w08 1/11 22 párrs. 4-6
¿A exlálak?
¿Jay i oro in kwaʼalak a Salomón?
An Biblia tu ólchal abal an tsʼalej axi ti Tiro, axi in bij Hiram, in tsʼejwaliy a Salomón tseʼ i toneladas i oro. Kʼal an tsʼalej axi ti Seba jayetsej abchin. Jayej kʼal in tʼojnálil nenchat 14 i toneladas i oro axi ti Ofir. An Biblia in ulal abal in alem an oro axi nenchat a Salomón al jun i támub, in bajuw 22 toneladas (1 Reyes 9:14, 28; 10:10, 14). ¿Walám in watʼkʼanchal an Biblia? Abal ki exbay, ki tsuʼuw jay i oro in kwaʼalakchik kʼeʼat i tsʼalej axi ti biyál.
Jun i dhuchlab axi lej biyál, in ulal abal a faraón Tutmosis III in bínaʼ 12 toneladas i oro abal ka tsʼejkáj an templo in kʼál an dios Amón-Ra, axi kʼwajat ti Karnak. Ban siglo VII an tsʼalej asirio Tiglat-piléser III pidhan tseʼ i toneladas i oro kʼal a Tiro, ani an tsʼalej Sargón II jayetsej in yaném an oro in bínaʼ abal an dioses axi ti Babilonia. Jayej u uluwáb abal a Filipo II axi ti Macedonia, támub ti támub in kaldhálak jun i 25 toneladas i oro ban minas axi waʼatsak ban tsʼén Pangeo, axi kʼwajat ti Tracia.
Jayej u uluwáb abal a Alejandro Magno, in tsakámil a Filipo II in tamkuy 1.000 toneladas i oro tam ti in otsánchij an bichow axi ti Susa ani watʼadh 6.000 tam in otsaʼ an bichow axi ti Persia. Patal axéʼ tu tejwamédhanchal abal an Biblia yab in watʼkʼanchal tam ti in uluw abal a Salomón in kwaʼalak yan i oro.
12 MA TI 18 A SEPTIEMBRE
KʼALÁB AXI TI BIBLIA | 1 REYES 11 ANI 12
«Ka tsalpay alwaʼ kʼal jitaʼ neʼets kit tomkin»
w18.07 18 párr. 7
«¿Jitaʼchik neʼets kin kʼakʼnaʼ a Jehová?»
7 I éjtowal ki exóbnaʼ yan jantʼoj kʼal jawaʼ in tʼajaʼ a Salomón. Jajáʼ in tsápnanchij kin belkaʼ a Jehová ma tin tsakamtal. Kʼal a Jehová pidhan yan i tsalpadhtaláb ani uchbiyat kin tsʼejkaʼ an templo axi ti Jerusalén. Pero talbél a Salomón owméj kʼal a Jehová (1 Rey. 3:12; 11:1, 2). An abatnaxtaláb in ulalak abal jun i tsʼalej yab kwaʼalak kin tomiknaʼ yan i mimláb, kom neʼetsak ka tʼajan ka owméj kʼal a Jehová (Deut. 17:17). Pero a Salomón yab bélkaxin, in koʼoy 700 in kʼimádhil ani 300 in uxúmil (1 Rey. 11:3). Yan kʼal axéʼ xi mimlábchik talak al pil i bichow ani in kʼakʼnálak kʼeʼat i dioses. A Salomón jayej in jékʼomnaʼ kʼeʼat i abatnaxtaláb axi in ulalak abal jun i israelita yab kwaʼalak ka tomkin kʼal jun i mimláb axi tal al pil i bichow (Deut. 7:3, 4).
w19.01 15 párr. 6
¿Jantʼiniʼ i ejtowal ki beletnaʼ i ichích?
6 A Satanás expidh in tsálpayal kʼal jawaʼ jajáʼ in léʼ, in jekʼomnál a Jehová ani jayetsej in léʼ abal wawáʼ ki tʼajaʼ. Kom in exlál abal yab in éjtowal tu ku nixoknaʼ abal ki tʼajaʼ jawaʼ jajáʼ in léʼ, in exál kʼeʼat jantʼoj. Jun i tʼiplab, in tʼajál abal ki junkuw i atikláb axi jajáʼ in kʼambiyámalits (1 Juan 5:19). In léʼ abal ki junkuw axéʼ xi atiklábchik abal tu ku tsʼilkʼoy kʼal jawaʼ in tʼajál ani in tsálpayal (1 Cor. 15:33; nota). Antsanáʼ tin tʼajaʼ kʼal an tsʼalej Salomón, jaxtám tomkin kʼal yan i mimláb axi yab in kʼakʼnál a Dios. Axéʼchik xi mimláb in tʼajaʼ abal «kʼayúm kʼayúm» jajáʼ kin jilaʼ kin kʼakʼnaʼ a Jehová (1 Rey. 11:3).
w18.07 18 párr. 9
«¿Jitaʼchik neʼets kin kʼakʼnaʼ a Jehová?»
9 A Jehová etsʼey in boliyal jitaʼ u wálbinal. An Biblia in ulal: «A Jehová lej tsákuy kʼal a Salomón», kom in jilaʼ tin baʼ ka owmedháj kʼal Jajáʼ. A Jehová in uchámalakits a Salomón abal yab kin kʼakʼnaʼ kʼeʼat i dioses, pero jajáʼ yab bélkaxin. Jaxtám a Dios yabáts in tólmiy nibal in labliy. Talbél, kalej tsab i bichow kʼal a Israel ani waʼtsin tsab i eyal. Axéʼ in tʼajaʼ abal yabáts expidh in tsakámil a Salomón ka kʼwajiy ti ábatnom ani an bichow in lej yajchiknaʼ (1 Rey. 11:9-13).
Exbadh exobchixtaláb axi i kaldhál ti Biblia
w18.06 14 párrs. 1-4
In éjtowalak ka lej lábliyat kʼal a Dios
A Rehoboam in tamkuy an soldados abal kin tsʼejkaʼ an kʼibataláb. Pero a Jehová in abaʼ an kawlómej Semaya abal kin uchaʼ axéʼ: «Yab kit kʼalej ka otsánchij an israelitas, kom jayej pel a epchal. Kit wíchiychik ta kʼimáʼ kom nanayej kʼwajat u tʼajál ka watʼey patal axéʼ» (1 Rey. 12:21-24).
¿Jantʼoj neʼetsak kin tʼajaʼ a Rehoboam? Walám jajáʼ yab in kulbétnaʼ jawaʼ uchan. Jajáʼ in ulumalakits abal neʼets kin tsapik ábatnaʼ an bichow ani max kin jilaʼak abal an atiklábchik kin tʼajaʼ jawaʼ kin léʼnaʼ, walám yabáts neʼetsak ka belkáj (ka jumbiy kʼal 2 Crónicas 13:7). Bélits antsanáʼ a Rehoboam ani in tolmiwálchik in belkaʼ a Jehová ani wíchiychik tin kʼimáʼ.
¿Jantʼoj tu exóbchal axéʼ? Jawaʼ más exbadh ki tʼajaʼ játs ki belkaʼ a Jehová bélits max ku telan. Max ki tʼajaʼ antsanáʼ a Jehová neʼets tu ku lábliy ani tu ku béletnaʼ (Deut. 28:2).
A Rehoboam antsanáʼ tin tʼajaʼ. Jajáʼ bélkaxin ani yab kʼalej in otsál axi jun an bichow. Jawaʼ in tʼajaʼ játs kin tʼojojoy in bichówil ani in tsʼejkaʼ kʼeʼat ti Judá ani ti Benjamín (2 Crón. 11:5-12). Jawaʼ más exbadh játs abal in áynanchij kin bélkaʼ a Jehová al wéʼ i támub. Bélits abal juʼtáj tu abatnomak a Jeroboán in tújchijchik kin kʼakʼnaʼ kʼeʼat i dioses, yan i israelitas u kʼalelak ti Jerusálen abal kin tólmiy a Rehoboam ani kin kʼakʼnaʼ a Jehová (2 Crón. 11:16, 17). An bichow in ejtow ka kʼwajiy alwaʼ kom a Rehoboam bélkaxin.
19 MA TI 25 A SEPTIEMBRE
KʼALÁB AXI TI BIBLIA | 1 REYES 13 ANI 14
«Ku kʼwajiy kulbél kʼal jawaʼ i kwaʼal ani ki koʼoy i tsaʼataláb»
w08 15/8 8 párr. 4
Ki kʼakʼnaʼ expidh a Jehová kʼal patal i ichích
4 A Jeroboán in uchaʼ axéʼ an kawlómej axi abadh kʼal a Jehová: «Wanaj ti atáj abal kit kʼapúts ani neʼets tu tsʼejwaliy jantʼoj» (1 Rey. 13:7). ¿Jantʼoj neʼets kin tʼajaʼ an kawlómej? ¿Walám kin uluw abal yab neʼets ka kʼalej kom in uchaʼits a Jeroboán patal jawaʼ neʼets kin watʼaʼ? (Sal. 119:113.) ¿O walám neʼets kin batsʼuw kom in tsuʼtal abal a Jeroboán tʼeʼpidh kʼal jawaʼ in tʼajámal? A Jeroboán in kwaʼal yan jantʼoj jaxtám in éjtowal kin bínaʼ jawaʼ kin léʼnaʼ. Max axéʼ xi kawlómej jayej in léʼ kin koʼoy yan jantʼoj, walám ki batsʼuw jawaʼ u uchnal kʼal an tsʼalej. Pero a Jehová in uchámalits an kawlómej axéʼ xi kaw: «Yab kwaʼal kit kʼapúts nibal ka utsʼaʼ i jáʼ tanáʼ ani yab kwaʼal kit wichiy al an bel juʼtáj tit kʼalej». Jaxtám an kawlómej tokʼtsin kʼal axéʼ xi kaw: «Belits max ti kin pidhaʼ yan jantʼoj yab neʼets ku utsʼaʼ i jáʼ nibal ku kʼapuw jantʼoj al axéʼ xi bichow». Talbél an kawlómej in yakʼwaʼ pil i bel abal ka kalej ti Betel (1 Rey. 13:8-10). ¿Jantʼoj i exobnál kʼal jawaʼ in tʼajaʼ axéʼ xi kawlómej? (Rom. 15:4.)
w08 15/8 11 párr. 15
Ki kʼakʼnaʼ expidh a Jehová kʼal patal i ichích
15 ¿Jantʼoj más i exobnál kʼal jawaʼ in tʼajaʼ an kawlómej? Proverbios 3:5 in ulal: «Ka lej belaʼ a Jehová kʼal patal a ichích, ani yab jantʼiniʼ tatáʼ a tsálpayal». Tam ti kʼaʼál, an kawlómej in belaʼ kʼal a Jehová, pero talbél in tʼajaʼ jawaʼ jajáʼ in tsálpayal. Axéʼ in tʼajaʼ abal kin kʼibchij a Jehová ani ka tsemets. Jawaʼ i exobnál kʼal jawaʼ in tʼajaʼ axéʼ xi kawlómej, játs ki koʼoy i tsaʼataláb ani ki áynanchij ki kʼakʼnaʼ a Jehová.
w08 15/8 9 párr. 10
Ki kʼakʼnaʼ expidh a Jehová kʼal patal i ichích
10 Axéʼ xi kawlómej kwaʼalak kin tʼajaʼ ti kwéntaj abal kʼwajatak ti kʼambiyáb kʼal axi jun an kawlómej. In tomnálak kin tsalpay kʼal axéʼ: «Max a Jehová in léʼak ti kin tawnaʼ nanáʼ, ¿jaleʼ tin abaʼ jun i ángel abal kin tʼilmay kʼeʼat i atikláb?». Jayej in éjtowalak kin konoy a Jehová max chubax jawaʼ kʼwajatak ti uchnal, pero an Biblia yab in ulal max in tʼajaʼ. Jawaʼ in ulal játs abal wichiy kʼal axéʼ xi inik abal ka kʼapúts ani kin utsʼaʼ i jáʼ. A Jehová yab in kulbétnaʼ nixéʼ. Tam ti an kawlómej u aynalakits ti Judá, támuwat kʼal jun i tsój ani tsemdháj. ¡Lej yajchik jawaʼ in watʼaʼ axéʼ xi kawlómej! (1 Rey. 13:19-25.)
Exbadh exobchixtaláb axi i kaldhál ti Biblia
w10 1/7 29 párr. 5
A Jehová etsʼey tu metʼanchal jawaʼ i tʼajál alwaʼ
Jawaʼ más exbadh i exobnál kʼal 1 Reyes 14:13 játs abal jantʼiniʼ játs in ey a Jehová ani abal jajáʼ tu metʼanchal jawaʼ i tʼajál alwaʼ. Axéʼ xi texto tu ólchal abal a Jehová in tsuʼuw jawaʼ in tʼajaʼ alwa a Abíasʼ. Axéʼ in tejwamedhál abal a Jehová kʼwajiy in metʼanchal lej alwaʼ jawaʼ waʼtsak tin ichích axéʼ xi inik. Jun i inik axi lej exoblamadh in uluw abal a Abías «pélak jantʼiniʼ jun i tʼujub axi lej alabél ani yab jantʼiniʼ in yanél». A Jehová in tʼajaʼ ti kwéntaj abal a Abías yab in tʼajálak jantʼiniʼ in yanél ani in jilaʼ ka jóliyat jantʼiniʼ in tomnál.
26 A SEPTIEMBRE MA TI 2 A OCTUBRE
KʼALÁB AXI TI BIBLIA | 1 REYES 15 ANI 16
«¿A tejwamedhál i iniktaláb antsanáʼ jantʼiniʼ a Asá?»
w12 15/8 8 párr. 4
«Neʼets ka batsʼuw yan i alwataláb max ka tʼajaʼ jawaʼ alwaʼ»
An doce tribus kʼwajatakej junax ani in kʼíbchalak veinte i támub abal ka pilméj. Pero yan i atikláb axi ti Judá kʼwajatakits in kʼakʼnál kʼeʼat i dioses. A Asá in bajuw ti tsʼálej ban támub 977 ani an atiklábchik kʼal axi tu tolmiyábak ti ábatnom, in kʼakʼnálakits i dioses cananeos. Pero an Biblia in ulal abal a Asá in tsápnanchij kin tʼajaʼ jawaʼ tekedh, jawaʼ a Jehová in kulbetnál. In tixkʼaʼ an altares juʼtáj tu kʼakʼnabak kʼeʼat i dioses, an columnas axi u kʼakʼnabak, an postes sagrados ani yan jantʼoj más (2 Crón. 14:2, 3). Jayej in kedhmay an inikchik axi in nujuwalak in iníktal ban templo. Axéʼchik xi inik u kwatsilak kʼal kʼeʼat abal kin kʼakʼnaʼ an dioses. Pero a Asá yab expidh in tʼajaʼ nixéʼ, jayej in uchaʼ an bichow abal kin aliychik a Jehová ani kin kʼakʼnaʼ, ani kin tʼajaʼ patal jawaʼ a Jehová in ulal ban abatnaxtaláb (1 Rey. 15:12, 13; 2 Crón. 14:4).
w17.03 19 párr. 7
Ki tʼojonchij a Jehová kʼal patal i ichích
7 In tomnál ki lej tʼajaʼ ti kwéntaj max exom i kʼakʼnál a Jehová kʼal patal i ichích. Ka tsalpay kʼal axéʼ: «¿U tsápnanchal ku kʼakʼnaʼ a Jehová ani yab ku kʼibchij Jajáʼ ani in bichówil?». Walám a Asá in yéjenchij i iniktaláb abal kin tixkʼaʼ a Maacá ti tsʼálej. Walám wawáʼ yab neʼets ki tamétnaʼ jun i mimláb ejtíl jajaʼ, pero neʼets ki yéjenchij i iniktaláb. Ki tsalpay abal jun i yanél o jun i jaʼúb u wálbinal ani u kaldháb ti tamkuntaláb. ¿Neʼets ki jilaʼ ki junkuw nixéʼ xi atikláb abal ki belkaʼ a Jehová? ¿Jantʼoj neʼets ki tʼajaʼ?
it-1 222 párr. 5
Asá
A Asá junchikíl yab tsalpan ani ma in tʼajaʼ jantʼoj axi yab tekedh. A Jehová in tʼajchij ti kwéntaj jawaʼ in atsʼálak tin ichích ani in tʼajaʼ ti kwéntaj abal yab in kʼakʼnaʼ kʼeʼat i dioses. Jaxtám an Biblia in ulal abal jajáʼ pel jun i tsʼalej axi kʼwajiy putudh kʼal a Jehová. (2Cr 15:17.) Jajáʼ kʼwajiy cuarenta y un i támub ti tsʼalej ti Judá. Ani ti Israel waʼtsin ocho i tsʼalej, a Jeroboán, a Nadab, a Baasá, a Elah, a Zimrí, a Omrí, a Tibní (a Tibní etsʼey kʼwajiy in tomolnál a Omrí), jayej abatnomáts a Acab. (1Re 15:9, 25, 33; 16:8, 15, 16, 21, 23, 29.) Tam ti tsemets an tsʼalej Asá, kalchiyat kʼal in tsakámil axi in bij Jehosafat. (1Re 15:24.)
Exbadh exobchixtaláb axi i kaldhál ti Biblia
w98 15/9 21 párr. 8
¿A tʼajál ti kwéntaj jantʼiniʼ ti tólmiyal a Dios?
Ka ajiy ti Biblia an kʼej kaw juʼtáj tin ulal jantʼoj neʼetsak kin watʼaʼ jitáts kin tsab kubaʼ a Jericó. Josué 6:26 in ulal: «Neʼets ka lej yajchikiyat kʼal a Jehová jitáts kin kubaʼ a Jericó. Jitáts kin kubaʼ neʼets ka tsemets in kʼaʼál tsakámil ani jitáts kin punchij an wiʼleb neʼets ka tsemets in tsakámil axi más talbél». Axéʼ putun quinientos i támub talbél. Ti 1 Reyes 16:34 in ulal: «Tam ti a Acab kʼwajatak ti ábatnom, a Hiel an betelita in tujchij kin tsʼejkaʼ a Jericó. Tam ti jajáʼ in tujchij kin tʼajaʼ axéʼ xi tʼojláb tsemets a Abiram, in kʼaʼál tsakámil. Talbél, tam tin punuw an wiʼleb tsemets in tsakámil axi más talbél, a Segub. Antsanáʼ ti putun an kaw axi a Jehová in uchaʼ a Josué abal neʼetsak ka watʼey». Expidh a Jehová in éjtowalak kin uluw axéʼ xi kaw ani kin tʼajaʼ ka putun.
3 MA TI 9 A OCTUBRE
KʼALÁB AXI TI BIBLIA | 1 REYES 17 ANI 18
«¿Ma jaykʼiʼ neʼets ka tákuychik jitaʼ neʼets ka kʼakʼnaʼ?»
w17.03 14 párr. 6
Ka tejwamédhaʼchik i belomtaláb ani ka tákuy alwaʼ jawaʼ neʼets ka tʼajaʼ
6 Tam ti an israelitas kʼwajatakits ti kʼwajíl ban Tierra Prometida, koʼoychik kin tákuy jitaʼ neʼets kin kʼakʼnaʼ, a Jehová o kʼeʼat i dioses (ka ajiy Josué 24:15). Walám ki tsalpay abal yab kʼibatak jawaʼ kwaʼalakchik kin tákuy kin tʼajaʼ, pero lej exbadhak kin tákuy jawaʼ tekedh. Tin kʼichájil an jueces an israelitas yaníl in kʼakʼnaʼ kʼeʼat i dioses ani in jilaʼchik a Jehová (Juec. 2:3, 11-23). Yan i támub talbél, an kawlómej Elías in uchaʼ an israelitas abal kwaʼalakchik kin tákuy max neʼetsak kin kʼakʼnaʼ a Jehová o a Baal, ani in kʼwiyachik kom yabchik in tákuyalak jawaʼ neʼetsak kin tʼajaʼ (1 Rey. 18:21). Walám ki tsalpay abal an israelitas yab kʼibatak kin tákuy kin kʼakʼnaʼ a Jehová, kom max wawáʼak játs neʼets ki tákuy ki tʼajaʼ. Jun i atikláb axi kin lej tsalpay alwaʼ, yab neʼets kin léʼnaʼ kin kʼakʼnaʼ a Baal. Bélits antsanáʼ an israelitas yab in tákuyalak jitaʼ neʼets kin kʼakʼnaʼ. Pero a Elías in uchaʼchik kin tákuy kin kʼakʼnaʼ a Jehová, kom játs an Dios axi chubax.
ia 88 párr. 15
Jun i inik axi tólmixin abal ka kʼakʼnáj a Jehová
15 Tam tin atsʼaʼchik axéʼ, an atiklábchik axi in kʼakʼnálak a Baal «olmanchik más ani tujey ti dhajnal, jayej tujey in kótoyal in iniktal kʼal i kutsíl antsanáʼ jantʼiniʼ tin ujnámak, ma ti kalej yan i xitsʼ». Pero bélits abal in tʼajaʼchik patal axéʼ yab eyan, yab tokʼtsiyat kʼal jitaʼ. (1 Rey. 18:28, 29.) Axéʼ in tejwamedhál abal a Baal yab ejatak. A Satanás kʼwajatak in eyendhál a Baal abal kin kʼambiy an atiklábchik ani kin owmedhaʼ kʼal a Jehová. An exobchixtaláb játs axéʼ: axi in tomnál ki kʼakʼnaʼ játs a Jehová ani jitaʼchik kin kʼakʼnaʼ kʼeʼat i dioses, neʼets kin lej yajchiknaʼ ani neʼets ka tidhebedháj (ka ajiy Salmo 25:3 ani 115:4-8).
ia 90 párr. 18
Jun i inik axi tólmixin abal ka kʼakʼnáj a Jehová
18 Tam ti a Elías in tujchij kin ólonchij a Jehová, walám yan in konówiyalak tin báʼ max neʼetsak ka tokʼtsiyat. Pero, tam ti a Elías taʼpan ti ol «a Jehová in abaʼ jun i kʼamal axi in chikaʼ an dhiʼ ani an tʼujub. Ani in dhíkedhaʼ an jáʼ axi kʼwajatak tsʼakat» (1 Rey. 18:38). ¡Patal in jikʼpaʼ jawaʼ watʼey! Pero, ¿jantʼoj neʼetsak kin tʼajaʼ an atiklábchik?
Exbadh exobchixtaláb axi i kaldhál ti Biblia
w08 1/4 19, recuadro
In koʼoy i kʼayataláb ani in lej belaʼ kʼal a Jehová
¿Jay i kʼij owey an wayénib?
A Elías in uchaʼ a Acab abal lej wéʼits neʼetsak ka taley an wayénib, kom antsanáʼ tin ulumalakits a Jehová. Tam ti putun axéʼ xi kaw watʼenekits ox i támub tam ti a Elías in uluw axéʼ (1 Reyes 18:1). Ani wéʼ talbél, a Jehová in tʼajaʼ abal ka ulits wéʼ i áb. Waʼats jitaʼchik in tsálpayal abal an wayénib yab owey ox i támub. Pero a Jesús ani a Santiago in uluw abal an wayénib owey ox i támub kʼal akak a itsʼ (Lucas 4:25; Santiago 5:17). ¿Walám ukʼpin jitaʼ?
Imbáj. Ki tʼilaʼ abal ti Israel an wayénib u ówelak yan i kʼij, junchikíl ma akak a itsʼ. Walám owatakits ti tújenek an wayénib tam ti a Elías in ólchij a Acab. In neʼdhálakits akak a itsʼ ti tújenekits an wayánib. Tam ti a Elías in uluw abal neʼetsak ka taley an wayénib, watʼenekits ox i támub kʼal tsʼejel. Tam ti patal an bichow tamkun ban monte Carmelo, watʼenekits ox i támub kʼal tsʼejel.
Ka tsalpay ban kʼicháj tam ti a Elías in uchaʼ a Acab abal neʼetsak ka waʼtsin jun i wayénib. An atiklábchik in belálak abal a Baal neʼetsak kin tʼajaʼ ka ulits an áb. Kom lej ówenekits an wayénib, walám an atiklábchik in tsálpayalak: «¿Jaykʼiʼ neʼets kin uldhaʼ an ab a Baal?». A Elías in uluw abal yab neʼetsak ka jolan ni wéʼ i áb ma tam jajáʼ kin uluw. An atiklábchik axi in kʼakʼnálak a Baal walám lej tidhebéj tam tin atsʼaʼ nixéʼ (1 Reyes 17:1).
10 MA TI 16 A OCTUBRE
KʼALÁB AXI TI BIBLIA | 1 REYES 19 ANI 20
«A Jehová neʼets ti tólmiy»
w19.06 15 párr. 5
Ki lej belaʼ a Jehová tam ki koʼoy i tʼeʼpintaláb
5 (Ka ajiy 1 Reyes 19:1-4). A Elías lej jikʼey tam ti uchan abal u leʼnábak ka tsemdháj kʼal a Jezabel, jaxtám kʼalej ti tsinél ti Beer-seba. A Elías kʼwajatak lej tʼeʼpidh ani ma in uchaʼ a Jehová abal ka jílanits ka tsemets. ¿Jaleʼ ti jikʼey a Elías? Kom pelak jun i inik wálbidh ani junchikíl in atsʼálak tʼeʼpidh ejtílits wawáʼ (Sant. 5:17). Jajáʼ kʼwajatak tʼeʼpidh ani lej tsékenek, walám jaxtám tin tsalpay antsanáʼ. In tsálpayalak abal expidh jajáʼ kʼwajatak in kʼakʼnál a Jehová ani abal in tʼojlábil yab in kwaʼalak in jalbíl (1 Rey. 18:3, 4, 13; 19:10, 14). Walám tu jikʼpál jawaʼ in uluw a Elías, pero a Jehová in exbayalak jawaʼ in atsʼál.
ia 103 párr. 13
Utey kʼal a Jehová abal ka tólmiyat ani ka kanatbedháj
13 ¿Jantʼiniʼ a tsálpayal abal in atsʼaʼ Jehová tam ti konchat kʼal a Elías abal ka jílanits ka tsemets? Ki tsuʼuw jantʼoj watʼey. A Jehová in abaʼ jun i ángel. An ángel in kʼayúm bakiy a Elías ani in uchaʼ: «Kit tsʼakiy abal ti kʼapul». A Elías ejtsin ani kʼwajiy in kʼapal jawaʼ pidhan kʼal an ángel. Pelak i pan axi itej ti tsʼejkadh ani i jáʼ. An Biblia in ulal abal a Elías kʼapúts, in utsʼaʼ i jáʼ ani wichiy ka wayits. Pero yab in ulal max in kʼakʼnanchij jawaʼ in tʼajaʼ an ángel. Yab i exlál max játs kom kʼwajatak lej tsékenek ani nibal in léʼak ti kaw. Walám kʼwajatakits ti chudhél tam ti edháj junílekʼij kʼal an ángel ani uchan axéʼ: «Kit tsʼakiy ti kʼapul». Ani jayej uchan axéʼ: «Kom lej ow an bel juʼtáj ti neʼets kit kʼalej (1 Rey. 19:5-7).
ia 106 párr. 21
Utey kʼal a Jehová abal ka tólmiyat ani ka kanatbedháj
21 An Biblia tu tejwamédhanchal abal a Jehová yab kʼwajatak tin ál an ikʼlom nibal ban kʼamal. A Elías in exlál abal a Jehová yab pel jun alkʼidh dios jantʼiniʼ a Baal. An atiklábchik in belálak abal a Baal játs axi in tʼajálak abal ka ulits an áb, pero wawáʼ i exlál abal pel a Jehová axi in tʼajál ani abal Jajáʼ játs axi in tsʼejkámal patal jawaʼ waʼats. An Biblia in ulal abal nibal an kʼaʼylál in éjtowal kin teynaʼ a Jehová (1 Rey. 8:27). A Elías lej tólmiyat tam tin tʼilaʼ patal axéʼ, ¿jaleʼ? Ki tʼilaʼ abal a Elías u lej jikʼélak, pero xowéʼ in tʼilaʼ abal a Jehová lej tsapik ani abal kʼal Jajáʼ neʼetsak ka tólmiyat, jaxtám yabáts in tomnál kin tsʼejnaʼ a Acab ani a Jezabel (ka ajiy Salmo 118:6.)
ia 106 párr. 22
Utey kʼal a Jehová abal ka tólmiyat ani ka kanatbedháj
22 Tam ti teptsin an kʼamal, patal jílkʼon tsʼibibidh. Tam a Elías in atsʼaʼ abal kʼwajatak ti tawnáb kʼal jitaʼ lej kwekʼiy, kónoyat jantʼoj kʼwajatak in watʼál ani jajáʼ in talaʼ ólnaʼ patal jawaʼ in atsʼálak. Walám a Elías in atsʼálakits kanat, pero más kanatbedháj kʼal an kaw axi uchan talbél. A Jehová in tʼilchij abal in kwaʼalak yan in jalbíl ani abal in tʼojlábil lej exbadh, ¿jantʼiniʼ tin tʼajaʼ? In ólchij jawaʼ in tsálpayalak kin tʼajaʼ talbél kʼal patal jitaʼchik in kʼakʼnálak a Baal. A Elías in exlál abal yab waʼats nibal jantʼoj axi kin tʼokʼbay abal a Jehová kin putuw in tsalápil, jaxtám in exlál abal in tʼojlábil lej exbadh. Antsanáʼ ti tejwamédhanchat kʼal a Jehová kom bijchat kʼeʼat i tʼojláb ani uchan jantʼiniʼ ti kwaʼalak kin tʼajaʼ (1 Rey. 19:12-17).
Exbadh exobchixtaláb axi i kaldhál ti Biblia
w97 1/11 31 párr. 1
Etsʼey in tʼojonchij a Jehová ani kʼwajiy putudh kʼal Jajáʼ
Xowéʼ ta kʼicháj, yan i epchal in tsápnanchal kin tʼojonchij lej tsapik a Jehová antsanáʼ jantʼiniʼ a Eliseo. Waʼats yan axi in jilamal jun i alwaʼ tʼojláb abal ka kʼalej ti tólmix al pil i kwenchal o abal ka tólmixin ti Betel. Talchik kʼalnek al pil i púlik bichow abal ka tólmixin tam u tsʼejkáb jun i atáj juʼtáj u kʼakʼnáb a Jehová. Yan i epchal in bátsʼuwal kin tʼajaʼ jawákits tam tʼojláb axi ka bíjchin, pero jawákits tam tʼojláb axi a Jehová tu ku úchbij in kwaʼal yan in jalbíl. A Jehová in lej kʼakʼnál patal an tʼojláb axi i tʼajál kʼal i kulbétal ani neʼets tu ku lej labliy max ki tsápnanchij ki tʼojonchij. (Marcos 10:29, 30.)
17 MA TI 23 A OCTUBRE
KʼALÁB AXI TI BIBLIA | 1 REYES 21 ANI 22
«Max a kwaʼal jun a éy, ka eyendhaʼ jantʼiniʼ in tʼajál a Jehová»
it-2 51 párr. 2
A Jehová játs axi in okʼnál yan i ángeles abal ti pejéx
Tam ti a Josué in tsuʼuw jun i ángel utat ti Jericó, in konoy max neʼets ka tólmiyat o max tal ka tomolnáj. An ángel tokʼtsin: «Imbáj, nanáʼ pel jun i príncipe axi tin abamal a Jehová». (Jos 5:13-15.) An kawlomej Micaya in uchaʼ a Acab ani a Jehosafat: «U tsuʼtal a Jehová ketél tin laktémil, ani patal in tʼojnálil kʼwajat kubat utat kʼal jajáʼ, tin winab ani tin kʼwatab». Jajáʼchik játs in tʼojnálil axi in kwaʼal ti éb. (1Re 22:19-21.) A Jehová in kwaʼal yan in tʼojnálil abal ti pejéx, ejtíl an querubines, an serafines ani an ángeles (Isa 6:2, 3; Gé 3:24; Rev 5:11), pero jayej in ulal abal in kwaʼal bukʼudh ti grupos. Jaxtám a Jesús in uluw abal neʼetsak ka chich ti tolmiyáb «kʼal watʼadh doce legiones i ángeles». (Mt 26:53.) Tam ti a Ezequías in ólonchij a Jehová, in uluw abal in okʼnál yan in tʼojnálil, ani jayej in uluw abal «a Jehová kʼwajat ketél eblim ban querubines», kʼal axéʼ walám kʼwajatak ti kaw tin kwéntaj an querubines axi kʼwajatak ban arca del pacto. (Isa 37:16; ka jumbiy kʼal 1Sa 4:4; 2Sa 6:2.) Ki tsalpay kʼal kʼeʼat i tʼiplab, in tʼojnálil a Eliseo tʼajan kin tsuʼuw abal tin tonídh an tsʼén, waʼatsak yan in tʼojnálil a Jehová, axi kʼwajatakchik tʼojojodh abal ka kʼániyat. (2Re 6:15-17.)
w21.02 4 párr. 9
«Kʼal axi tu okʼnab an inik pel kʼal a Cristo»
9 An tsaʼtaláb. Bélits abal a Jehová játs axi más tsalpadh, in otsʼówiyal jawaʼ in tsálpayal in tʼojnálil (Gén. 18:23, 24, 32). Ma in jilamal abal kʼal in tʼojnálil ka uchan jantʼiniʼ ti awits ka tʼajan jun i tʼojláb (1 Rey. 22:19-22). Bélits abal Jajáʼ yab jaykʼiʼ u ukʼpinal, yab tu konchal abal wawáʼ ki tʼajaʼ patal tekedh. A Jehová ma tu tólmiyal abal ka kalej alwaʼ jawaʼ i tsálpayal ki tʼajaʼ (Sal. 113:6, 7). A David in uluw: «Tatáʼ játs axi tin tólmiyal» (Sal. 27:9; Heb. 13:6). A David in exlálak abal in ejtow kin tʼajaʼ yan jantʼoj kom tólmiyat kʼal a Jehová, ani kom a Jehová in kwaʼal yan i tsaʼataláb (2 Sam. 22:36).
it-2 368 párr. 7
Janamtaláb
A Jehová in jilál abal an atiklábchik axi yab in léʼ kin batsʼuw an chubaxtaláb ka kʼámbiyat ani yab kin bátsʼuwchik an exobchixtaláb axi jajáʼ in binál. (2Te 2:9-12.) Jun i tʼiplab játs jawaʼ in watʼaʼ jun i tsʼalej axi ti biyál, a Acab. Talchik i kawlómej in kʼambiy a Acab, in uchaʼ abal neʼetsak kin átaʼ an pextaláb ti Ramot-galaad, pero an kawlómej Micaya in uluw abal neʼetsak ka tsemdháj a Acab. Ban tsuʼbixtaláb axi in koʼoy a Micaya, in tsuʼuw abal a Jehová neʼetsak kin eyendhaʼ jun i ángel abal kin kʼambiy an kawlómej in kʼál a Acab. Axéʼ xi ángel in tʼajaʼ abal an kawlómejchik yab kin uchaʼ an chubaxtaláb a Acab. Jaxtám an kawlómej in uchaʼ a Acab jawaʼ in léʼak kin atsʼaʼ. A Acab uchan jawaʼ neʼetsak kin watʼaʼ pero yab in léʼnaʼ kin belaʼ ani jaxtám ti tsemets (1Re 22:1-38; 2Cr 18.)
Exbadh exobchixtaláb axi i kaldhál ti Biblia
w21.10 3 párrs. 4-6
¿Jantʼoj in léʼ kin uluw ku wichʼkʼon kʼal i wálab?
4 A Jehová yab neʼetsak kin kúxunchij abal etsʼey a Acab. A Jehová in abaʼ a Elías kin uchaʼ a Acab ani a Jezabel jawaʼ neʼetsak ka watʼey: abal jajáʼ ani in yanél neʼetsak ka talabedháj. A Acab lej tʼeʼpin kʼal jawaʼ uchan kʼal a Elías. Dhúbatkʼij in tejwamédhaʼ i tsaʼataláb (1 Rey. 21:19-29)
5 Bélits abal a Acab okʼox in tejwamédhaʼ i tsaʼataláb kʼal jawaʼ in tʼajaʼ, talbél in tejwamédhaʼ abal yab tʼeʼpinének kʼal in wálab. Yab in talabedháj jitaʼchik in kʼakʼnálak a Baal ti Israel nibal in tʼajaʼ abal an israelitas kin kʼakʼnaʼ a Jehová. Jayej in tʼajaʼ kʼeʼat jantʼoj axi in tejwamédhaʼ abal yab tʼeʼpidhak kʼal in wálab.
6 Talbél, tam ti a Acab neʼetsak ka kʼalej kin otsánchij an sirios, in uchaʼ a Jehosafat abal ka tólmiyat, ani a Jehosafat in uluw abal okʼox kin tʼilmay jun i kawlómej in kʼál a Jehová. Pero a Acab tókʼtsin: «Waʼatsej jun i kawlómej axi i éjtowal ki konoy pero yab u léʼ kom etsʼey tin uchál abal neʼets ku watʼaʼ jantʼoj yajchik». Bélits antsanáʼ in tʼilmaychik a Micaya. Pero uchan abal a Acab neʼetsak kin yajchiknaʼ. A Acab yab tʼeʼpin kʼal in wálab, nibal in konchij a Jehová abal ka pákwlanchat, in abaʼ ka mápuyat a Micaya ban wíkʼaxteʼ (1 Rey. 22:7-9, 23, 27). Bélits abal a Acab in tʼajaʼ ka mápuyat a Micaya, an kʼej kaw putun. A Acab tsemets (1 Rey. 22:34-38).
24 MA TI 30 A OCTUBRE
KʼALÁB AXI TI BIBLIA | 2 REYES 1 ANI 2
«A Elías tu tejwamédhanchij jantʼiniʼ ki exóbchij axi kʼeʼatchik»
Jantʼiniʼ ki exóbchij axi kʼeʼatchik
15 I éjtowal ki exóbnaʼ jantʼoj lej exbadh kʼal jawaʼ in tʼajaʼ a Eliseo. An epchalchik axi kʼwajat ti exóbchinal jantʼiniʼ ti kin tʼajaʼ jun i tʼojláb, kwaʼal kin lej tʼajaʼ ti kwéntaj an exobchixtaláb axi u pidhnal kʼal an ókʼnomchik. A Elías ani a Eliseo kʼalejchik ti Jericó abal kin tsaʼbiy talchik i kawlómej ani talbél kwaʼalakchik kin watʼenchij an río Jordán. Tanáʼ, a Elías in tixkʼaʼ in kotón, in tʼuliy ani in kwadhaʼ an jáʼ, tam an jáʼ jakʼpin. Jajáʼchik in watʼenchij an itseʼ ani tam in áynanchij ti bélal biyat u tʼilom. A Eliseo yab in uluw abal jajáʼ in exlálits patal. Jajáʼ in áynanchij kin otsʼowiy ani kin lej tʼajaʼ ti kwéntaj jawaʼ u uchnalak, ma ti jumundháj kʼal an ikʼ a Elías. Tam ti a Eliseo u wichélakits, koʼoy kin watʼenchij junílekʼij an río Jordán. Tam, in kwadhaʼ an jáʼ kʼal in kotón a Elías ani in uluw: «¿Juʼtáj ti kʼwajat a Jehová, in Dios a Elías?». Ani an jáʼ junílekʼij jakʼpin (2 Rey. 2:8-14).
Jantʼiniʼ ki exóbchij axi kʼeʼatchik
16 An kʼaʼál labidh tʼajbiláb axi in tʼajaʼ a Eliseo, jayetsej axi in tʼajaʼ a Elías okʼxidh ka jumundháj kʼal ikʼ. ¿Jaleʼ ti lej exbadh axéʼ? A Eliseo yab in tsalpay abal kom xowéʼ jajáʼ neʼets kin kalchiy a Elías, in yéjenchalak ka tujey kin jalkʼuy jantʼiniʼ kin tʼajaʼ an tʼojláb. Jajáʼ in áynanchij ti tʼojnal antsanáʼ jantʼiniʼ tin tʼajálak a Elías. In tejwamédhaʼ abal in lej kʼakʼnálak jawaʼ exóbchat kʼal a Elías ani jaxtám jajáʼ jayej lej kʼakʼnáj kʼal in juntal kawlómej (2 Rey. 2:15). A Eliseo tʼojon sesenta i támub jantʼiniʼ i kawlómej ani in bajuw kin tʼajaʼ yan i labidh tʼajbiláb. ¿Jantʼoj in exobnál jitaʼchik kʼwajat ti tolmiyáb abal kin batsʼuw más in uchbíl tin bichówil a Jehová?
Exbadh exobchixtaláb axi i kaldhál ti Biblia
w05 1/8 9 párr. 1
Exbadh exobchixtaláb axi i kaldhál al an libro in kʼál a Segundo de los Reyes
2:11. ¿Juʼtáj ti kʼalej a Elías tam ti jumundháj kʼal an ikʼ? Yab kʼalej ti kʼwajíl ti kʼaʼylál nibal neʼdháj juʼtáj ti kʼwajat a Jehová (Deuteronomio 4:19; Salmo 11:4; Mateo 6:9; 18:10). Jajáʼ expidh jumundháj kʼal an ikʼ (Salmo 78:26; Mateo 6:26). An Biblia tu tejwamédhanchal abal a Jehová in eyendhaʼ in tsap abal kin júmundhaʼ a Elías ani kin neʼdhaʼ ti kʼwajíl pil juʼtáj. Talchik i támub talbél, a Elías in dhúchunchij jun i carta a Jehoram, an tsʼalej axi ti Judá (2 Crónicas 21:1, 12-15).
31 A OCTUBRE MA TI 6 A NOVIEMBRE
KʼALÁB AXI TI BIBLIA | 2 REYES 3 ANI 4
«Ka tsʼakbaʼ a tsakámil»
w17.12 4 párr. 7
«U lej belál abal neʼets ka ejtsin»
7 An Biblia in ulal abal a Eliseo, játs axi in tʼajaʼ an tsábchil labidh tʼajbiláb abal kin édhaʼ jun i atikláb axi kʼwajatak tsémenek. Ti Sunem, u kʼwajílak jun i tomkinél axi lej éxladhak. Jajáʼchik payeblábits, pero yabchik in kwaʼalak i tsakam. Jajáʼchik in batsʼuw lej alwaʼ a Eliseo, jaxtám a Jehová in lej labliy ani in pidhaʼ jun i tsakam. Pero tam ti an tsakam wéʼ púlikits tsemets. An mimláb kʼwajatak lej tʼeʼpidh, jaxtám in uchaʼ in tomkíl max ka jilan ka kʼalej kin tsuʼuw an kawlómej ti Carmelo, kwaʼalak ka beláts 30 kilómetros. A Eliseo in abaʼ ka ókʼxin a Guehazí. Pero tam ti ulits an mimláb ani a Eliseo in tʼajaʼchik ti kwéntaj abal a Guehazí yab in ejtow kin edháj (2 Rey. 4:8-31).
w17.12 5 párr. 8
«U lej belál abal neʼets ka éjtsin»
8 A Eliseo otsits juʼtáj ti kʼwajatak an kwitól, in tujchij ti ól ani a Jehová in wíchbanchij in ejatal. Tam ti an mimláb in tsuʼuw abal éjtsin in tsakámil in atsʼaʼ lej kulbél (ka ajiy 2 Reyes 4:32-37). Walám an mimláb in tʼilaʼ an oláb axi in tʼajaʼ a Ana, tam ti yabaye in éjtowalak kin koʼoy i tsakam. Tam ti a Ana in neʼdhaʼ a Samuel ban tabernáculo, in uluw abal a Jehová in tʼajal abal «jun ka koyots» ani «ka éjtsin» (1 Sam. 2:6). Tam ti a Jehová in édhaʼ in tsakámil an mimláb axi ti Sunem, in tejwamédhaʼ abal in éjtowal kin édhaʼ patal an tsemélom.
Exbadh exobchixtaláb axi i kaldhál ti Biblia
it-2 728 párr. 3
Kawlómej
«Tsakámil an kawlómejchik.» An libro Geseniusʼ Hebrew Grammar (Oxford, 1952, pág. 418), in ulal abal an kaw ben in léʼ kin uluw in tsakámil jun i atikláb, ani an kaw benéh in léʼ kin uluw in tsakámilchik jun i atikláb. Axéʼ in léʼ kin uluw abal jun i atikláb u tʼojnal junax kʼal kʼeʼat i atiklábchik. (Ka jumbiy kʼal Ne 3:8, tanáʼ in eyendhál an kaw «tsʼejkomchik kʼal an ilal» axéʼ in léʼ kin uluw, «in tsakámilchik an tsʼejkom kʼal an ilal».) An kaw in «tsakámil an kawlómejchik» in léʼ kin uluw, jun i escuela juʼtáj tu exóbchinal an kawlómejchik, o jun i múkeʼ i kawlómej axi u tʼojnal junax. An Biblia in ulal abal waʼatsak talchik kʼal axéʼ xi múkeʼ ti Betel, ti Jericó ani ti Guilgal. (2Re 2:3, 5; 4:38; ka jumbiy kʼal 1Sa 10:5, 10.) A Samuel in okʼnálak jun i múkeʼ ti Ramá (1Sa 19:19, 20), ani walám a Eliseo jayetsej in tʼajaʼ. (2Re 4:38; 6:1-3; ka jumbiy kʼal 1Re 18:13.) An Biblia in ulal abal jajáʼchik in tsʼejkálak juʼtáj ka kʼwajiy ani in eyendhálak i eyextaláb axi matidh. Axéʼ in tejwamedhál abal yabchik in kwaʼalak yan jantʼoj. Bélits abal u kʼwajílakchik junax ani u tolmíx, junchikíl u bíjchinalak i tʼojláb abal kin tʼajaʼ tin kwetémtal. (1Re 20:35-42; 2Re 4:1, 2, 39; 6:1-7; 9:1, 2.)