Abal ka exbay an Tolmixtaláb abal ti exóbal abal an tamkuntaláb I Ejatal ani i Tʼojlábil tu aykol kʼal a Cristo
7 MA TI 13 A NOVIEMBRE
KʼALÁB AXI TI BIBLIA | 2 REYES 5 ANI 6
«Más yan axi kʼwajat kʼal wawáʼ»
it-1 800 párr. 4
Eliseo
An bichow Israel yab odhnáj kʼal a Siria. Tam ti kʼwajatak ti eyal an tsʼalej Jehoram ti Israel, a Siria in léʼnaʼ kin otsánchij axéʼ xi bichow. Yaníl, a Ben-hadad II yab in ejtow kin odhnaʼ an israelitas, kom a Eliseo in ólchij an tsʼalej Jehoram jawaʼ an sirios in léʼakchik kin tʼajaʼ. An tsʼalej Ben-hadad in belálak abal waʼatsak jun i tomólnax kʼal jajáʼchik, pero tam ti in exlaʼ abal pelak in wálab a Eliseo in abaʼ i soldados ani i carros de guerra abal ka yakʼwan a Eliseo. (GRABADO, vol. 1, pág. 950.) Lej jikʼey in tolmiwál a Eliseo, jaxtám a Eliseo in konchij a Dios abal kin japchij in wal. Tam in tsuʼuw abal ban joʼchal waʼatsak yan i bichim ani i carros de guerra kʼal i kʼamal tin tonídh a Eliseo. Tam ti a Eliseo in tsuʼuw abal u utelak an soldados sirios, jajáʼ in konchij a Jehová abal kin tʼajaʼ jun i labidh tʼajbiláb: «Kʼal i alwaʼtaláb, ka tʼajaʼ abal an sirios yab ka tsúʼuxin». Talbél a Eliseo in uchaʼ an sirios: «Ti kin aynaʼ», pero yabchik in lótoknaʼ. Axéʼ in tejwamedhál abal an sirios u tsúʼuxak, pero yabchik in éjtowalak ka tsálpaxin tekedh. Jaxtám yab in ejtowchik kin yakʼwaʼ a Eliseo kom yab in exlaʼ, nibal in exlaʼchik juʼtáj ti neʼdháj. (2Re 6:8-19.)
A Eliseo in tsuʼuw i carros de guerra kʼal i kʼamal. Tatáʼ, ¿a éjtowal ka tsuʼuw?
Tam ti a Eliseo in tsuʼuw abal kʼwajatak tónidh kʼal an soldados ti Dotán, yab jikʼey. ¿Jaleʼ? Kom in kwaʼalak jun i belomtaláb lej tsapik. Xowéʼ, wawáʼ jayej i yéjenchal jun i belomtaláb lej tsapik. Jaxtám lej yejentál abal ki konchij a Jehová i tʼokat tsapláb abal ki ejtow ki tejwamédhaʼ i belomtaláb ani kʼeʼat i alwaʼ tʼajbiláb in kʼál an espíritu santo (Luc. 11:13; Gál. 5:22, 23).
it-1 453 párr. 4
Jokʼtsitaláb
Kʼal jawaʼ in uluw a Eliseo in tejwamedhál abal an soldados sirios expidh jílkʼon jokʼtsej tin tsalápil. Max an soldados chubax jilkʼonénekak jokʼtsej tin wal, neʼetsak kin yéjenchij ka lotoknáj. Pero a Eliseo in uchaʼchik: «Axéʼ yab játs an bél, nibal játs an bichow. Ti kin aynaʼchik». Ban libro Principles of Psychology (1981, vol. 1, pág. 59), a William James in ulal abal «tam jun kʼwajat in kʼibál in tsalápil, u bijiyáb jantʼiniʼ i ceguera mental, pero axéʼ yab in léʼ kin uluw abal yab u tsuʼux. Ti psicología u exbayáb abal lej junkudh jawaʼ in tsuʼtal jun i atikláb kʼal jawaʼ in éxbayal. Ani axéʼ u watʼel kʼal i wal ani kʼal i katsin». Walám axéʼ xi ceguera mental játs jawaʼ in watʼaʼ an soldados sirios ani tam ti ulitschik ti Samaria, a Jehová in japchij in tsalápil. (2Re 6:18-20.) Walám axéʼ játs jawaʼ in watʼaʼ an inikchik axi ti Sodoma, in koʼoychik i jokʼtsitaláb tin tsalápil, kom an Biblia in ulal abal axéʼchik xi inik in áynanchij kin aliy in kʼimáʼ a Lot, pero yabchik in elaʼ. Ani an Biblia yab in ulal abal jajáʼchik u tʼeʼpinalak kom yab u tsuʼux. (Gé 19:11.)
Exbadh exobchixtaláb axi i kaldhál ti Biblia
w05 1/8 9 párr. 2
Exbadh exobchixtaláb axi i kaldhál al an libro in kʼál a Segundo de los Reyes
5:15, 16. ¿Jaleʼ ti a Eliseo yab in batsʼuw an tsʼejwalixtaláb axi in abaʼ a Naamán? Kom a Eliseo in éxbayalak a Naamán lejkiyat kʼal a Jehová. A Eliseo jayej in exbay abal yabak tekedh kin batsʼuw jun i tsʼejwalixtaláb kom pel a Dios axi in tʼajaʼ an labidh tʼajbiláb. Xowéʼ ta kʼicháj jayej, an ólchixchik kʼal a Jehová yab in aychal ka jálbinchat kʼal an tʼojláb axi in tʼajál. In lej belkálchik jawaʼ in uluw a Jesús: «Kom nanáʼ tu tsʼejwaliy, jaxtám yab ka batsʼuw i tumín» (Mateo 10:8).
14 MA TI 20 A NOVIEMBRE
KʼALÁB AXI TI BIBLIA | 2 REYES 7 ANI 8
«A Jehová in tʼajaʼ jantʼoj axi an atiklábchik yab in aychalak ka watʼey»
it-1 800 párr. 7
Eliseo
Pero más talbél a Ben-hadad II in punuw i soldados abal kin toniy an bichow Samaria. Lej yajchik jawaʼ kʼwajatak ti watʼel ti Samaria, ma uchan an tsʼalej abal jun i mimláb koʼoy kin kʼapuw in tsakámil. Kom a Acab pelak i tsemdhom, in tsakámil Jehoram in uluw abal neʼetsak kin tsemdhaʼ a Eliseo. Pero jawaʼ in uluw a Jehoram yab putun. Tam ti a Jehoram ani in tolmiwal ulits tin kʼimáʼ a Eliseo, in uchaʼ abal yab in aychal abal ka tólmiyat kʼal a Jehová. A Eliseo in tókʼtsiy an tsʼalej ani in uchaʼ abal tam ka chudhey neʼetsak ka waʼtsin yan i kʼapnél. In tolmiwal an tsʼalej in teʼchikiyal kʼal jawaʼ in uluw a Eliseo. Jaxtám uchan kʼal an kawlómej: «Neʼets ka ejtow ka tsuʼuw an kʼapnél, pero yab neʼets ka ejtow ka kʼapuw». A Jehová in tʼajaʼ abal an sirios kin atsʼaʼ abal talak yantalom i soldados. Koʼoychik ka kalej ti adhil ani in jílaʼchik an kʼapnél. Ani tam ti an tsʼalej Jehoram in atsʼaʼ jawaʼ watʼey kʼal an sirios, in uchaʼ in tolmiwal abal kin béletnaʼ an wiʼleb ani tanaʼ tsemets, kom kʼetsan kʼal an atiklábchik axi kalej kin aliy an kʼapnél. In tsuʼuw an kʼapnél pero yab in bajuw kin kʼapuw. (2Re 6:24–7:20.)
Exbadh exobchixtaláb axi i kaldhál ti Biblia
it-2 186 párr. 3
Lámpara
An tsʼalej axi kalej tin yanél a David. A Jehová Dios in bíjiy a David jantʼiniʼ i tsʼalej ti Israel. Kʼal in tólmixtal a Jehová, a David in ókʼnaʼ an bichow ani in tólmiy. Jaxtám an Biblia in ulal abal a David neʼetsak kin tajbay a Israel. (2Sa 21:17.) Kʼal an tsʼejkantaláb axi a Jehová in tʼajaʼ kʼal in eyaltal a David in uluw: «A eyaltal neʼets ka kʼwajiy abal etsʼey». (2Sa 7:11-16.) Jaxtám patal an tsʼalej axi kalej tin yanél a David ani kʼal a Salomón pelakchik jantʼiniʼ jun i «tajbaxtaláb» abal an bichow Israel. (1Re 11:36; 15:4; 2Re 8:19; 2Cr 21:7.)
21 MA TI 27 A NOVIEMBRE
KʼALÁB AXI TI BIBLIA | 2 REYES 9 ANI 10
«In kʼakʼnaʼ a Jehová kʼal i iniktaláb ani dhúbatkʼij in tʼajaʼ jawaʼ uchan»
w11 15/11 3 párr. 2
A Jehú tólmixin abal expidh ka kʼakʼnáj a Jehová
An bichow Israel kʼwajatak in lej watʼal i yajchiktaláb, jaxtám bijchat a Jehú jun i exbadh tʼojláb kʼal a Jehová. Axi kʼwajatak in abatnál an bichow Israel pelak jun i mimláb lej pójkax, a Jezabel, jajáʼ pelak in kʼimádhil a Acab. Jajáʼ in nixoknálak an atiklábchik abal kin kʼakʼnaʼ a Baal, ani in abnaʼ ka tsemdháj yan i kawlómej in kʼál a Jehová. Jayej in xeʼtsindhaʼ yan i inik ani in tʼajaʼ yan jantʼoj kidháb (1 Rey. 18:4, 13; 2 Rey. 9:22). Kom a Jehová in léʼak kin talabedhaʼ patal in yanél a Acab, in uchbiy a Jehú abal kin tsemdhaʼ a Jehoram ani a Jezabel.
w11 15/11 4 párrs. 2, 3
A Jehú tólmixin abal expidh ka kʼakʼnáj a Jehová
Tam ti a Jehú támuwat kʼal tsablom in tʼojnálil a Jehoram, in uchaʼchik abal yab jajáʼchik axi kʼwajatak in aliyal, kom jajáʼ kʼwajatak in aliyal a Jehoram ani a Ocozías. Talbél a Jehoram ani a Ocozías jayej kʼalechik in támuwal a Jehú. Tam ti elaxinchik, a Jehoram jayej in konoy a Jehú: «¿It kʼwajat alwaʼ Jehú?». Pero a Jehú tokʼtsin: «¿Jantʼiniʼ ti neʼets ku kʼwajiy alwaʼ max a mamá kʼwajat in tʼajál yan jantʼoj kidháb?». Tam a Jehoram tsawkʼin abal ka wichiy tin kʼimáʼ. Pero a Jehú dhúbatkʼij in kaldhaʼ an tʼichʼokʼláb ani in kwiʼiy a Jehoram, in tsʼaʼchij tin ichích. A Ocozías kʼalej ti tsinél, pero talbél elan kʼal a Jehú ani jayej tsemdháj (2 Rey. 9:22-24, 27).
A Jehú in áynanchij ma ti Jezreel kom kwaʼalak kin tsemdhaʼ a Jezabel. A Jehú in uluw abal a Jezabel pelak jun i mimláb axi «lej pójkax». Tam ti a Jehú ulits ti Jezreel, in tsuʼuw abal a Jezabel kʼwajatak ti tsáʼax ban ventana, tam a Jehú in uchaʼ in tʼojnálil a Jezabel abal kin petʼnaʼchik tsabál. Tam ti ijkan tsabál, a Jehú in tʼajaʼ abal an bichim kin kʼetsaʼ a Jezabel. Talbél a Jehú jayej in tsemdhaʼ patal in tsakámil a Acab (2 Rey. 9:30-34; 10:1-14).
w11 15/11 5 párrs. 3, 4
A Jehú tólmixin abal expidh ka kʼakʼnáj a Jehová
A Jehú in tsemdhaʼ yan i atikláb, pero antsanáʼ in tólmiy an israelitas abal yabáts ka odhnáj kʼal a Jezabel ani in yanél. Abal kin tʼajaʼ axéʼ xi tʼojláb kwaʼalak kin lej kʼanidhaʼ a Jehová, yab ka jikʼey ani kin tʼajaʼ dhúbatkʼij jawaʼ uchan. Jun i diccionario in uluw axéʼ: «Pelak jun i tʼojláb lej kʼibat pero a Jehú in tʼajaʼ lej alwaʼ. Játs u yejenchábak ka tʼajan abal ka talabedháj jitaʼchik in kʼakʼnálak a Baal».
Wawáʼ i tametnál yan i kʼibataláb, jaxtám i yéjenchal ki nitsʼbiy a Jehú. Ejtíl, ¿jantʼoj neʼets ki tʼajaʼ tam i atsʼál abal i léʼ ki tʼajaʼ jantʼoj kidháb? Dhúbatkʼij kwaʼal ki tixkʼaʼ ti tsalápil ani ki tʼajaʼ jawaʼ tekedh. I lej kʼanidhál a Jehová, jaxtám yab i léʼ ki tʼajaʼ nibal jantʼoj axi kidháb.
Exbadh exobchixtaláb axi i kaldhál ti Biblia
w11 15/11 5 párrs. 6, 7
A Jehú tólmixin abal expidh ka kʼakʼnáj a Jehová
A Jehú walám in tsalpay abal an israelitas kwaʼalak kin aliy pil jantʼiniʼ kin kʼakʼnaʼ a Jehová abal yab kin tʼajaʼ jantʼiniʼ axi ti Judá. Ani jaxtám walám in tʼajaʼ ejtíl an tsʼalej axi kʼwajinek okʼxidh. In tʼajaʼ abal an israelitas kin kʼakʼnaʼ i becerros de oro. Pero max kin tʼajaʼ antsanáʼ pel kom yab in belálak kʼal a Jehová.
A Jehová in atsʼaʼ lej kulbél kʼal a Jehú kom in putuw in uchbíl. Pero an Biblia jayej in ulal abal a Jehú «yab in putuw kʼal patal an abatnaxtaláb axi pidhan kʼal a Jehová» (2 Rey. 10:30, 31). Walám tu tʼeʼpindhál jawaʼ in watʼaʼ a Jehú talbél, pero tu exóbchal jantʼoj lej exbadh. Tu exóbchal abal kwaʼal ki lej béletnaʼ an jaʼubtaláb axi i kwaʼal kʼal a Jehová. Abal ku kʼwajiy putudh kʼal a Jehová kwaʼal ki exóbnaʼ an Biblia chudhél chudhél, ki lupudh tsalpay kʼal jawaʼ i ajiyal ani ki ólonchij. Jaxtám etsʼey ki tsápnanchij ki bélkaʼ jawaʼ tu uchál a Jehová ani ki kʼanidhaʼ (1 Cor. 10:12).
28 A NOVIEMBRE MA TI 4 A DICIEMBRE
KʼALÁB AXI TI BIBLIA | 2 REYES 11 ANI 12
«Jun i mimláb axi pójkax in lej yajchiknaʼ»
it-1 246
Atalía
A Atalía in nitsʼbiy jawaʼ in tʼajaʼ in mamá, a Jezabel. Jayej in tʼajaʼ abal in tomkíl kin tʼajaʼ yan jantʼoj axi kidháb (1Re 21:25; 2Cr 21:4-6.) Jayej in tsemdhaʼ yan i atikláb axi yabak in kwaʼal in wálab. Tam ti a Ocozías tsemets, a Atalía in abaʼ abal ka tsémdhanchat patal in tsakámil a Ocozías, kom jajáʼ játs in léʼak ka jílkʼon ti ábatnom. Expidh kʼániyat a Jehoás, jajáʼ tsinkáj kʼal an sumo sacerdote ani in kʼimádhil. A Atalía dhúbatkʼij in tujchij ti ábatnom ani kʼwajiy ti ábatnom akak i támub. Abatnomáts ban támub 905 ókʼxidh ka waʼtsin a Cristo ma ban támub 899 a. E.C. (2Cr 22:11, 12.) In tsakámil a Atalía in tixkʼaʼchik an eyextaláb axi u eyendhábak ban templo abal ka kʼakʼnáj a Jehová ani in eyendhaʼchik abal kin kʼakʼnaʼ a Baal. (2Cr 24:7.)
it-1 247 párr. 1
Atalía
Tam ti a Jehoás in putuw buk i támub, kʼalej ti kaldháb kʼal an sumo sacerdote juʼtáj tu koʼoyábak tsinkʼodh ani bíjiyat ti tsʼalej. A Atalía in atsʼaʼ jawaʼ kʼwajatak ti watʼel, tam kalej ani in uluw: «Tatáʼchik kʼwajat tin tíxkʼanchal u éyaltal». Tam a Jehoiadá in uluw abal ka kaldháj ani ka tsemdháj tiwaʼ owél. Walám a Atalía játsak an júnkatsits in tsakámil a Acab axi u jílkʼonalak ejat. (2Re 11:1-20; 2Cr 22:1-23:21.) Antsanáʼ tin bajuw ka putun axéʼ xi kaw: «Patal jawaʼ a Jehová in ulúmal tin kwéntaj in yanél a Acab neʼets ka putun» (2Re 10:10, 11; 1Re 21:20-24.)
Exbadh exobchixtaláb axi i kaldhál ti Biblia
it-2 29 párr. 2
Jehoás
Biyat an sumo sacerdote Jehoiadá ejatak, in exóbchij a Jehoás ani in lej tólmiy. Jaxtám a Jehoás in ejtow kin tʼajaʼ yan jantʼoj alwaʼ. A Jehoás tomkin tam ti in kwaʼalak veintiún i támub, in koʼoy tsáb in kʼimádhil. Jun in bijak Jehoadán, kʼal jajáʼ in koʼoy i tsakamchik. Antsanáʼ yab neʼetsak ka kʼibej an yaneláb juʼtáj ti neʼetsak ka waʼtsin an Mesías. (2Re 12:1-3; 2Cr 24:1-3; 25:1.)
5 MA TI 11 A DICIEMBRE
KʼALÁB AXI TI BIBLIA | 2 REYES 13 MA TI 15
«A Jehová neʼets tu ku lábliy más ki lej tsápnanchij ki tʼojonchij»
w10 15/4 26 párr. 11
¿Kʼwajat i tsápnanchal ki nitsʼbiy a Jesús?
11 Ki tsuʼuw jawaʼ in watʼaʼ a Jehoás abal ki ejtow ki exbay, jantʼoj i éjtowal ki tʼajaʼ abal ki tʼojonchij a Jehová kʼal patal i ejatal. A Jehoás u lej jikʼélak kom neʼetsak ka tixkʼanchat in eyaltal kʼal an sirios, jaxtám kʼalej in tsuʼtal a Eliseo abal ka tólmiyat. A Eliseo in uchaʼ kin chʼuchbiy Siria ani kin petʼnaʼ an tʼichʼokʼláb. Axéʼ in tʼipoyalak abal a Jehová neʼetsak kin tólmiy abal kin ataʼ Siria. A Jehoás in tomnálak kin atsʼaʼ kulbél kʼal jawaʼ uchan kin tʼajaʼ. Pero, ¿jantʼoj in tʼajaʼ a Jehoás? Expidh in petʼnaʼ oxíl i kalel an tʼichʼokʼláb. A Eliseo tsákuy, jajáʼ in aychalak abal a Jehoás kin petʼnaʼ yaníl an tʼichʼokʼláb kom nixéʼ in tʼipoyalak abal neʼetsak kin ejtow kin ataʼ a Siria ma kin talabedhaʼ. Ani kom yab in punchij in kanat, expidh in ejtow kin ataʼ a Siria oxíl i kalel (2 Rey. 13:14-19). ¿Jantʼoj i exobnál? Max i léʼ abal a Jehová tu ku lábliy, in tomnál ki tʼojonchij kʼal patal i kanat.
A Dios in lábliyal patal jitaʼ in tsápnanchal ka utey kʼal jajáʼ
¿Jitaʼchik u lábliyab kʼal a Jehová? A Pablo in uluw abal kʼal axi tu «ikʼax aliyab». Jún i libro axi in eyendhál jitaʼchik in wilkʼál an Biblia, in ulal abal ti griego, an káw «ikʼax aliyab» yab expidh in léʼ kin uluw «ki aliy» a Dios; in léʼ kin uluw ku utey kʼal a Dios «abal ki kʼakʼnaʼ». Kʼeʼat i libro in ulal abal axéʼ xi káw griego in léʼ kin uluw abal kwaʼal ki tsápnanchij ani ki aliy kʼal i kanataláb a Dios. Tam, a Jehová in lábliyal patal kʼal jitaʼ tu kʼakʼnáb kʼal i belomtaláb ani i kʼanidhomtaláb (Mateo 22:37).
¿Ani jantʼoj in ulúmal a Jehová abal neʼets tu ku pidhaʼ? Jajáʼ lej alwaʼ inik ani tu kʼanidhál, jaxtám neʼets tu ku pidhaʼ jun i alabél tsʼejwalixtaláb: Neʼets tu ku jilaʼ abal ku kʼwajiy abal etsʼey (Revelación [Apocalipsis] 21:3, 4). A Jehová tu lej lábliyal, ma xowéʼ tu tólmiyal abal ki ejtow ku kʼwajiy kulbél (Salmo 144:15; Mateo 5:3).
Exbadh exobchixtaláb axi i kaldhál ti Biblia
w05 1/8 11 párr. 3
Exbadh exobchixtaláb axi i kaldhál al an libro in kʼál a Segundo de los Reyes
13:20, 21. ¿Tu exóbchal axéʼ xi texto abal in tomnál ki kʼakʼnaʼ jun i eyextaláb? An Biblia yab in olnál abal an atiklábchik in kʼakʼnaʼ in beklák a Eliseo. An tsemélom axi ejtsin tam ti in takchij in beklák a Eliseo, ejtsin kʼal in tsap a Dios, yab ejtsin kom in takaʼ an beklek. Jayej patal an labidh tʼajbiláb axi in tʼajaʼ a Eliseo in tʼajaʼ kʼal in tsap a Dios.
12 MA TI 18 A DICIEMBRE
KʼALÁB AXI TI BIBLIA | 2 REYES 16 ANI 17
«A Jehová yab neʼets kin kúxunchij abal etsʼey an atiklábchik axi pojkax»
it-2 903 párr. 6
Salmanasar
Tam ti otsanchat a Israel. Tam ti a Hosea kʼwajiy ti ábatnom ti Israel (c. 758-740 a.E.C.), a Salmanasar V in otsánchij Palestina. In jilaʼ abal a Hosea kin áynanchij ti ábatnom pero in kónchalak i tumín támub ti támub. (2Re 17:1-3.) Talbél a Hosea yabáts in léʼnaʼ kin jálbinchij an tumín a Salmanasar ani junkun kʼal an tsʼalej ti Egipto abal kin tomolnaʼchik a Salmanasar. (Ka tsuʼuw SO.) Jaxtám a Salmanasar in abaʼ ka yakʼwan a Hosea ani in tóniy a Samaria ox i támub. Talbél in kwajlaʼ an bichow ani patal axi jílkʼon ejat in neʼdhaʼ ti wikʼnél. (2Re 17:4-6; 18:9-12; ka jumbiy kʼal Os 7:11; Eze 23:4-10.)
it-1 444
Cautiverio
An bichow axi ti Israel ani axi ti Judá, neʼdháchik ti wikʼnél kom in jilaʼ kin kʼakʼnaʼ a Jehová ani in kʼakʼnaʼchik kʼeʼat i dioses. (Dt 28:15, 62-68; 2Re 17:7-18; 21:10-15.) A Jehová yaníl in abaʼ i kawlómej abal kin uchaʼchik axéʼ xi bichow jawaʼ neʼetsak kin watʼaʼ, pero yabchik bélkaxin. (2Re 17:13.) A Jeroboán, an kʼaʼál tsʼalej axi ti Israel, in tʼajaʼ abal an bichow kin kʼakʼnaʼ kʼeʼat i dioses. Ani talbél kʼal jajáʼ, nibal jun i tsʼalej in ejtow kin tixkʼaʼ an kʼakʼnaxtaláb axi yab tekedh. An tsʼalej axi ti Judá yab in tʼajaʼ ti kwéntaj an olchixtaláb axi in bínaʼ a Jehová, nibal in tʼajaʼ ti kwéntaj jawaʼ in watʼaʼ an israelitas tam ti neʼdháj ti wikʼaxteʼ. (Jer 3:6-10.) Talbél tam ti otsánchat a Israel ani a Judá, yan i atikláb neʼdháj ti wikʼaxteʼ.
Exbadh exobchixtaláb axi i kaldhál ti Biblia
it-2 920
Samaritano
An kaw «samaritanos» tujey ti eyendháb ban Biblia talbél ti otsanchat an bichow axi ti Samaria. Axéʼ watʼey ban támub 740 a. E.C. Bíjiyat antsanáʼ an atiklábchik axi kʼwajatak abatnadh kʼal an tsʼalej axi ti Israel, kom talbél tujey ti ulel i atikláb axi talak al pil i bichow ani antsanáʼ yab ka xaluxin. (2Re 17:29.) Ti 2 Crónicas 34:6-9, in olnál abal tam ti a Josías kʼwajatak ti eyal, belej waʼatsak i israelitas ban bichow. Axéʼ in tejwamedhál abal an asirios yab in talaʼ neʼdhaʼ an israelitas, (ka jumbiy kʼal 2Re 23:19, 20.) Talbél exláj ti «samaritanos» jitaʼchik jílkʼon ti kʼwajíl ti Samaria ani jitaʼchik neʼdháj ti wikʼnél kʼal an asirios. Yan i támub talbél, antsanáʼ ti exláj an atiklábchik axi in kwaʼalak jun i kʼakʼnaxtaláb lej júnits. Axéʼ xi kʼakʼnaxtaláb tujey ti yánel utat ti Siquem ani ti Samaria, ani lej júnits kʼal jawaʼ in belálak an judíos. (Jn 4:9.)
19 MA TI 25 A DICIEMBRE
KʼALÁB AXI TI BIBLIA | 2 REYES 18 ANI 19
«¿Jantʼoj in tʼajál an atiklábchik axi tu kʼwiyál abal tu ku jikʼédhaʼ?»
w05 1/8 11 párr. 5
Exbadh exobchixtaláb axi i kaldhál al an libro in kʼál a Segundo de los Reyes
18:19-21, 25. ¿Walám chubax a Ezequías junkun kʼal a Egipto? Imbáj. Jawaʼ in ulalak a Rabsaqué yabak chubax ani jayej yab abnenek kʼal a Jehová abal kin otsánchij a Jerusalén. A Ezequías expidh in belálak kʼal a Jehová.
w10 15/7 13 párr. 3
«Yab kit jikʼey. Nanáʼ [...] neʼets tu tólmiy»
A Rabsaqué in exaʼ kin kʼambiy an atiklábchik axi ti Jerusalén. Jaxtám in uchaʼchik: «A ulalchik abal a belál kʼal a Jehová. Pero tam, ¿jaleʼ ti a Ezequías in abaʼ ka tixkʼáj patal juʼtáj tu kʼakʼnáb a Jehová? A Jehová tin uchaʼ: Kit kʼalej ti Jerusalén ani ka talabédhaʼ» (2 Rey. 18:22, 25). A Rabsaqué in léʼak abal an judíos kin tsalpay abal a Jehová u lej tsakúlak kʼal jajáʼchik ani abal yab neʼetsak ka kʼániyatchik. Pero a Jehová u lej kulbélak kʼal a Ezequiás ani kʼal an judíos kom kʼwajatak ti kʼakʼnáb junílekʼij (2 Rey. 18:3-7).
¿Jitaʼchik játs xowéʼ an buk i ókʼnom ani an waxik i béletnom?
14 An tsʼalej axi ti Asiria jílkʼon utat ti Lakís ani in abaʼ ox in tʼojnálil abal kin tsuʼuw a Ezequías. Jun kʼal axéʼ xi tʼojnal, axi u bijiyábak ti Rabsaqué, in lej tsalpay alwaʼ jantʼoj neʼetsak kin uchaʼ an judíos abal kin jikʼedhaʼ. Jajáʼ kawin ti hebreo abal ka éxbayat kʼal patal an judíos. In uchaʼchik abal yab kin belaʼ kʼal a Ezequías ani abal kin jílaʼchik ka abatnáj kʼal an asirios. In uchaʼchik abal neʼetsak kin neʼdhaʼchik ti kʼwajíl al pil i bichow ani abal neʼetsak kin pidhaʼchik patal jawaʼ kin yéjenchij (ka ajiy 2 Reyes 18:31, 32). Talbél in uchaʼchik abal yab neʼetsak ka kʼániyatchik kʼal Jehová, kom patal an bichow axi in otsanchámal, yabchik kʼaniyamej kʼal in dioses. Jayetsej in tʼajál xowéʼ ta kʼicháj an ólchixchik kʼal a Jehová. Yabchik in tokʼtsiyal kʼal jitaʼchik tu kawiliyáb (ka ajiy 2 Reyes 18:35, 36).
yb74 177 párr. 1
Alemania (Parte 2)
An policías axi in eyendhálak a Hitler in exalak kin kʼambiy an epchalchik. In nixoknálakchik abal kin punuw in firma al jun i uw ani antsanáʼ kin kʼibchij a Jehová. Talbél tin punuwámal in firma, u wichélak ti aliyáb kʼal an policías abal ka odhnáchik más. Jun i epchal axi in bij Karl Kirscht, in uluw axéʼ: «An ólchixchik kʼal a Jehová játs axi más u exabak ka kʼambichikat. An policías in tsálpayalak, abal antsanáʼ an epchalchik neʼetsak kin punuw an firma. Yaníl u nixoknáj abal ki punuw an firma. Talchik in tʼajaʼ, pero koʼoychik kin aychij jun i támub abal ka walkáj. An policías in lej tidhebedhálak jitaʼchik in punuw an firma. Ókʼxidh ka walkájchik, u uchnalak abal ka kʼalej ti belal tin tamét an epchalchik abal ka metʼan.»
Exbadh exobchixtaláb axi i kaldhál ti Biblia
it-1 203 párr. 1
Arqueología
An Biblia tu ólchal abal a Senaquerib tsemdháj kʼal tsab in tsakámil, a Adramélec ani a Sarézer. Jayej in ulal abal kalchiyat ti ábatnom kʼal jun in tsakámil axi in bij Esar-hadón. (2Re 19:36, 37.) Pero jun i dhuchlab axi elan ti Babilonia in ulalak abal a Senaquerib tsemdháj kʼal jun in tsakámil ban kʼicháj veinte ban ítsʼ Tebet. An tsʼalej Nabonido, abatnomáts ti Babilonia ban siglo VI a. E.C. Jajáʼ jayej in uluw abal a Senaquerib tsemdháj kʼal junkats in tsakámil. Jayetsej in uluw a Beroso, jajáʼ pelak jun i sacerdote axi kʼwajiy ti Babilonia ban siglo III a. E.C. Pero talbél elan jun i dhuchlab axi in tsʼejkaʼ a Esar-hadón, jajáʼ játs axi in kalchiy in papá ti ábatnom. Jajáʼ in ulal abal in epchalchik játs axi in tsemdhaʼ a Senaquerib ani talbél kʼalechik ti tsinél. Al jun i libro axi in bij Universal Jewish History (1948, vol. 1, pág. 27), a Philip Biberfeld in uluw: «An dhuchlab axi elan ti Babilonia yabák chubax, nibal jawaʼ in uluw a Nabonido ani a Beroso. Expidh jawaʼ in ulal an Biblia játs jawaʼ watʼey. Jawaʼ in uluw a Esar-hadón játs jawaʼ chubax ani yab jawaʼ in uluw an babilonios. Axéʼ xi olchixtaláb lej exbadh abal jitaʼchik in léʼ kin exlaʼ jawaʼ chubax watʼey».
26 A DICIEMBRE MA TI 1 A ENERO
KʼALÁB AXI TI BIBLIA | 2 REYES 20 ANI 21
«A Jehová in tokʼtsinchij in olábil»
ip-1 394 párr. 23
A Jehová in lábliy a Ezequías kom in belaʼ kʼal Jajáʼ
23 Tam ti a Senaquerib neʼetsak kin otsaʼ a Judá, a Ezequías ijkan ti yaʼul. Kʼalej ti uchnal kʼal a Isaías abal neʼets ka tsemets (Isaías 38:1). A Ezequías in kwaʼalak 39 i támub ani kʼwajatak lej tʼeʼpidh. Jajáʼ yab expidh tʼeʼpidh kom neʼets ka tsemets, kʼal jawaʼ más u tʼeʼpindháb játs abal jitaʼ neʼets kin abatnaʼ an bichow. Jayej in exlálak abal an asirios in léʼak kin otsaʼ a Jerusalén ani a Judá. Max a Ezequías ka tsemets, ¿jitaʼ neʼets kin abatnaʼ an bichow? Jajáʼ yabaye in kwaʼalak nibal jun i tsakam. Al jun i oláb axi in tʼajchij a Jehová in ólchij patal jawaʼ in atsʼálak (Isaías 38:2, 3).
w17.03 21 párr. 16
Ki tʼojonchij a Jehová kʼal patal i ichích
16 Wéʼ i kʼij talbél a Ezequías kʼalchin. Ani in konchij ti oláb a Jehová abal ka tʼilchat patal jawaʼ in tʼajaʼ alwaʼ (ka ajiy 2 Reyes 20:1-3). Xowéʼ ta kʼicháj yab neʼets ki aychij abal a Jehová tu ku tíxkʼanchij jun i yawʼláts, nibal tu ku nákedhanchij i ejatal. Belits antsanáʼ i éjtowal ki nitsʼbiy a Ezequías ani ki uchaʼ a Jehová: «U tsapnanchámal ku tʼajaʼ patal jawaʼ tatáʼ tin konchámal». ¿I belál abal a Jehová neʼets tu ku béletnaʼ tam ku kʼwajiy moʼól tu yaʼul? (Sal. 41:3).
g01 22/7 13 párr. 4
¿Jantʼiniʼ tin tólmiyal an oláb?
An Biblia in olnál tin kwéntaj yan i atikláb axi in ólonchij a Jehová ani tokʼtsinchat in olábil. Jun i tʼiplab, tam ti an tsʼalej Ezequías ijkan ti yaʼul ani in exlaʼ abal neʼets ka tsemets, in ólonchij a Jehová ani tam tokʼtsiyat kʼal axéʼ xi kaw: «Tu atsʼanchámal a olábil ani u tʼajámal ti kwéntaj abal it kʼwajat lej tʼeʼpidh, jaxtám neʼets tu jeldhaʼ» (2 Reyes 20:1-6). An Biblia jayej u kaw tin kwéntaj kʼeʼat in tʼojnálil a Jehová axi jayej tokʼtsinchat in olábil (1 Samuel 1:1-20; Daniel 10:2-12; Hechos 4:24-31; 10:1-7).
Exbadh exobchixtaláb axi i kaldhál ti Biblia
it-2 492
Instrumento de nivelar
Tam kʼwajat ti tsʼejkáb jun i atáj u eyendháb jantʼoj abal ka lejbayat ani ka tsuʼtat max neʼets bolidh. A Jehová in lejbay a Samaria ani in yanél a Acab ani in tʼajaʼ ti kwéntaj abal kʼwájatakchik in tʼajál yan jantʼoj kidháb. Ani jayetsej in uluw abal neʼets kin tʼajchij a Jerusalén. In tʼajaʼ ti kwéntaj abal an eyalchik axi ti Jerusalén ani an judíos kʼwajatak in tʼajál yan jantʼoj axi yab tekedh. Jaxtám ban támub 607 a. E.C. in jilaʼ abal ka talabedháj an bichow Jerusalén (2Re 21:10-13; 10:11.) A Jehová in uchaʼ a Isaías abal kin ólchij an eyalchik ani an atikláb axi pojkax abal neʼetsak ka talabedháj. Jajáʼ in uchaʼ: «A Jehová neʼets ti lejbaychik ani ti boliy kom kʼwajatchik a tʼajál yan jantʼoj axi yab tekedh». Tam kin lejbaychik neʼetsak ka tejwaméj jitaʼchik in kʼakʼnálak a Jehová ani jitaʼchik imbáj, jaxtám talchik neʼetsak ka kʼániyat ani talchik neʼetsak ka tsemdháj. (Isa 28:14-19.)