Ինչպե՞ս են մեկնաբանում Երրորդությունը
ԸՍՏ Հռոմեական կաթոլիկ եկեղեցու՝ «Երրորդություն տերմինը գործածվում է քրիստոնեական կրոնի հիմնական դավանանքը բնորոշելու համար... Այսպիսով, Աթանասյան Հավատո հանգանակի ձևակերման համաձայն՝ «Հայրը Աստված է, Որդին Աստված է, և Սուրբ հոգին Աստված է. սակայն կա ոչ թե երեք Աստված, այլ մեկ Աստված»։ Այս Երրորդության մեջ... Անձինք միասնաբար հավերժ և համահավասար են. բոլորն էլ նմանապես անստեղծ ու ամենազոր են» (The Catholic Encyclopedia [«Կաթոլիկական հանրագիտարան»])։
Քրիստոնեական աշխարհի մնացած գրեթե բոլոր եկեղեցիները այդ կարծիքին են։ Օրինակ, Հունական ուղղափառ եկեղեցին Երրորդությունը նույնպես կոչում է «Քրիստոնեության ամենահիմնական դավանանք», նույնիսկ ասելով, թե «քրիստոնյա նրանք են, ովքեր ընդունում են Քրիստոսին իբրև Աստված»։ Իսկ Our Orthodox Christian Faith («Մեր ուղղափառ քրիստոնեական հավատքը») գրքում այդ եկեղեցին հայտարարում է. «Աստված եռամիասնական է... Հայրը լիովին Աստված է։ Որդին լիովին Աստված է։ Սուրբ հոգին լիովին Աստված է»։
Այսպիսով, Երրորդություն է համարվում «մեկ Աստված երեք անձով» գաղափարը։ Ընդորում, նրանցից յուրաքանչյուրը համարվում է անսկիզբ՝ հավերժ գոյություն ունեցող։ Յուրաքանչյուրն ընդունվում է իբրև ամենակարող, յուրաքանչյուրը մյուսներից ոչ մեծ է, ոչ՝ փոքր։
Դժվա՞ր է հետևել այդպիսի դատողությանը։ Բազմաթիվ անկեղծ հավատացյալների կարծիքով դա խճճանք է՝ առողջ տրամաբանությանը հակառակ և իրենց լսած որևիցե բանի չնմանող։ Նրանք հարցնում են՝ ինչպե՞ս կարող է, որ և Հայրը լինի Աստված, և Հիսուսը՝ Աստված և սուրբ հոգին՝ Աստված, ու միևնույն ժամանակ ոչ թե երեք, այլ միայն մեկ Աստված գոյություն ունենա։
«Մարդկային ըմբռնողականությունից վեր»
ԱՅՍ շփոթությունը համատարած է։ The Encyclopedia Americana («Ամերիկյան հանրագիտարան»)–ը նշում է, որ Երրորդության ուսմունքը «մարդկային ըմբռնողականությունից վեր» է համարվում։
Երրորդությունը ընդունողներից շատերն էլ այդպես են մտածում։ Ըստ հոգևորական Յուջին Կլարկի՝ «Աստված մեկ է, և Աստված եռյակ է։ Քանի որ ստեղծագործության մեջ նման ոչ մի բան չկա, մենք չենք կարող այն հասկանալ, այլ կարող ենք միայն ընդունել»։ Իսկ կարդինալ Ջոն Օ’Կոննորը ասում է. «Գիտենք, որ դա շատ խորիմաստ մի խորհուրդ է, որը նույնիսկ չենք փորձում հասկանալ»։ Հռոմի պապ Հովհաննես Պողոս II–ը նույնպես խոսում է «եռանձնյա Աստծո անհասանելի խորհուրդ»–ի մասին։
Դրա համար էլ A Dictionary of Religious Knowledge («Կրոնագիտական բառարան»)–ը ասում է. «Երրորդության կողմնակիցները այդ ուսմունքի առումով չեն եկել ընդհանուր համաձայնության, այն է՝ ի՞նչ է իրենից ներկայացնում այդ ուսմունքը կամ ավելի ճիշտ ինչպե՞ս է հնարավոր այն բացատրել»։
Հասկանալի է ուրեմն, թե ինչո՛ւ է New Catholic Encyclopedia («Նոր կաթոլիկական հանրագիտարան»)–ը հետևյալ դիտողությունն անում. «Հռոմեական կաթոլիկական սեմինարիաներում սակավ են Երրորդության աստվածաբանության ուսուցիչները, որոնց երբևիցե չեն ձանձրացրել այն հարցով, թե ինչպե՛ս քարոզել Երրորդությունը։ Իսկ եթե այդ հարցը ուսանողների մեջ տիրող խառնաշփոթության ցուցանիշ է, ապա այն գուցե ոչ պակաս չափով նման խառնաշփոթության ցուցանիշ լինի նաև նրանց ուսուցիչների միջև»։
Այս դիտողության ճշմարտացիությունը կարելի է ստուգել՝ որևէ գրադարանում, Երրորդությունը պաշտպանող, գրքերը քննելով։ Այդ գաղափարը բացատրել փորձելու նպատակով բազմաթիվ էջեր են գրվել։ Այնուամենայնիվ, խառնաշփոթ աստվածաբանական տերմինների և բացատրությունների լաբիրինթոսում չարչարվելուց հետո, հետազոտողները հեռանում են՝ չբավարարված։
Այդ հարցի նկատմամբ ճիզվիտ Ջոզեֆ Բրաքենը իր What Are They Saying About the Trinity? («Ի՞նչ են ասում Երրորդության մասին») գրքում նշում է. «Վարդապետները, որոնք սեմինարիաներում ուսանած տարիների ընթացքում մեծ ջանքերով... Երրորդություն էին սովորում, վարանում են ամբիոնից այն ներկայացնել ժողովրդին, նույնիկ Երրորդության կիրակի օրը... Ինչո՞ւ ժողովրդին ձանձրացնել այնպիսի բանով, որը նա միևնույն է լավ չի հասկանա»։ Բրաքենը ավելացնում է. «Երրորդությունը ձևական հավատի հարց է, սակայն այն կամ քիչ [ազդեցություն] ունի, կամ էլ ընդհանրապես չունի քրիստոնյայի առօրյա կյանքի և երկրպագության վրա»։ Այնուամենայնիվ, Երրորդությունը եկեղեցիների «հիմնական դավանանքն» է։
Կաթոլիկ աստվածաբան Հանս Կյունգը իր Christianity and the World Religions («Քրիստոնեությունը և աշխարհի կրոնները») գրքում նկատում է, որ Երրորդությունը այն պատճառներից մեկն էր, որի համար եկեղեցիներն անկարող էին որևէ նշանակալից առաջընթաց անել ոչ քրիստոնյա ժողովուրդների մեջ։ Նա ասում է նաև. «Մինչև անգամ լավատեղյակ մուսուլմանները, ինչպես նաև հրեաները մինչև այժմ, ուղղակի չեն կարողանում ըմբռնել Երրորդության գաղափարը... Երրորդության ուսմունքի մեկ Աստծո և երեք անձի միջև դրած տարբերությունները չեն համոզում մուսուլմաններին, որոնք ասորերենից, հունարենից և լատիներենից փոխառնված աստվածաբանական տերմիններից ավելի շուտ շփոթված են, քան լուսավորված։ Մուսուլմանները այդ ամենը բառա-խաղություն են համարում... Ինչի՞ համար Աստծո միակության և եզակիության գաղափարին ավելաց-նել մի բան, որը միայն կարող է նվաստացնել կամ զրոյի հավասարեցնել այդ միակությունն ու եզակիությունը»։
«Աստուած խռովութեան Աստուած չէ»
ԻՆՉՊԵ՞Ս ծագեց այդպիսի խառնաշփոթ ուսմունքը։ «Կաթոլիկական հանրագիտարան»–ը (անգլ.) պնդում է. «Այդքան խորհրդավոր դոգմայի առաջացումը կարելի է վերագրել միայն Աստվածային հայտնությանը»։ Կաթոլիկ գիտնականներ Կարլ Ռաները և Հերբերտ Ֆորգրիմլերը իրենց Theological Dictionary («Աստվածաբանական բառարան»)–ում հավաստիացնում են. «Երրորդությունը առեղծված է... բառի բուն իմաստով..., որը հնարավոր չէր ճանաչել առանց հայտնության, և նույնիսկ հայտնությունից հետո անկարելի է ամբողջովին ըմբռնել»։
Սակայն պնդելը, որ Երրորդությունը այդքան խառնաշփոթ առեղծված լինելով պիտի աստվածային հայտնությունից առաջացած լինի, առաջ է բերում ուրիշ կարևոր մի խնդիր։ Բանն այն է, որ ինքն աստվածային հայտնությունը չի ընդունում այդպիսի պատկերացում Աստծո մասին. «Աստուած խռովութեան Աստուած չէ» (Ա Կորնթացիս 14։33, Արարատ)։
Այդ նկատի ունենալով, ինչպե՞ս կկարողանար Աստված իր նկատմամբ այնքան շփոթեցնող մի ուսմունք առաջացնել, որ նույնիսկ եբրայագետները, հունագետներն ու լատինագետները ի վիճակի չեն այն բացատրելու։
Բացի այդ, մի՞թե մարդիկ պետք է աստվածաբան լինեն, որպեսզի ‘ճանաչեն միայն ճշմարիտ Աստծուն և նրան, որ ուղարկեց՝ Յիսուսին Քրիստոսին’ (Յովհաննէս 17։3)։ Եթե այդպես է, ապա ինչո՞ւ կրթված հրեական կրոնական առաջնորդներից միայն մի քանիսն ընդունեցին Հիսուսին իբրև Մեսիա։ Ընդհակառակը, Հիսուսի հավատարիմ աշակերտները համեստ գյուղացիներ, ձկնորսներ, մաքսավորներ և տնային տնտեսուհիներ էին։ Այդ հասարակ ժողովուրդը այնքան վստահ էր այն բանին, ինչ սովորեցնում էր Հիսուսը Աստծո մասին, որ կարողանում էր սովո-րեցնել ուրիշներին և մինչև անգամ պատրաստ էր իր հավատի համար մեռնել (Մատթէոս 15։1—9; 21։23—32, 43; 23։13—36; Յովհաննէս 7։45—49; Գործք 4։13)։
[նկար 4-րդ էջի վրա]
Հիսուսի աշակերտները համեստ, հասարակ մարդիկ էին, ոչ թե կրոնական առաջնորդներ։