Գլուխ 4

Մեծ հավատուրացություն

«ՄԵԿ Տեր, մեկ հավատ» (Եփես. 4։5)։ Այն ժամանակ, երբ Պողոս առաքյալը, սուրբ ոգուց ներշնչված, գրեց այս տողերը (մ.թ. մոտ 60–61), կար միայն մեկ քրիստոնեական հավատ։ Մինչդեռ այսօր կան քրիստոնեական համարվող բազմաթիվ կրոնական ուղղություններ, դավանանքներ և աղանդներ, որոնք միմյանց հակասող ուսմունքներ են սովորեցնում և վարքագծի տարբեր չափանիշներ ունեն։ Որքա՜ն է աղավաղվել մ.թ. 33թ. Պենտեկոստեին կազմավորված միասնական քրիստոնեական ժողովի պատկերը։ Ինչպե՞ս այս ուղղությունները ի հայտ եկան։ Պատասխանը գտնելու համար պետք է վերադառնանք առաջին դար։

Հենց սկզբից Բանսարկու Սատանան փորձեց լռեցնել Եհովայի վաղ քրիստոնյա վկաների ձայնը՝ հալածելով նրանց դրսինների միջոցով (1 Պետ. 5։8)։ Նախ նրանց սկսեցին հալածել հրեաները, ապա Հռոմի կայսրությունը։ Վաղ քրիստոնյաները քաջությամբ տոկացին բոլոր տեսակի հակառակություններին (համեմատի՛ր Հայտնություն 1։9; 2։3, 19)։ Սակայն Հակառակորդը չհանձնվեց։ Տեսնելով, որ նրանց չի կարողանում լռեցնել՝ ճնշում բանեցնելով դրսից՝ Սատանան փորձեց գործել ներսից։ Նորաստեղծ քրիստոնեական ժողովի գոյությանը սպառնում էր մի մեծ «թշնամի»՝ հավատուրացությունըa։

Հավատուրացությունը, սակայն, չսողոսկեց ժողով անսպասելիորեն. Քրիստոսը՝ ժողովի Գլուխը, այդ մասին նախապես զգուշացրել էր իր հետևորդներին (Կող. 1։18)։

«Ձեր մեջ սուտ ուսուցիչներ կլինեն»

«Զգուշացեք սուտ մարգարեներից, որ գալիս են ձեզ մոտ ոչխարի հանդերձներով»,— ասաց Հիսուսը (Մատթ. 7։15)։ Նա գիտեր, որ Սատանան կփորձի պառակտել և ապականել իր աշակերտներին։ Ուստի ծառայության հենց սկզբում նախազգուշացրեց կեղծ ուսուցիչների մասին։

Որտեղի՞ց էին ի հայտ գալու այս կեղծ ուսուցիչները։ «Հենց ձեր միջից»,— ասաց Պողոս առաքյալը (մ.թ. մոտ 56), երբ խոսում էր Եփեսոսի երեցների հետ։ Այո՛, հենց ժողովի ներսից էին «մարդիկ ելնելու և ծուռումուռ բաներ էին խոսելու աշակերտներին իրենց հետևից քաշելու համար» (Գործ. 20։29, 30)։ Այս ինքնահաճ հավատուրացներին չէր գոհացնելու միայն իրենց համար աշակերտներ գտնելը, նրանք նպատակ էին ունենալու «իրենց հետևից քաշել» Քրիստոսի աշակերտներին։

Պետրոս առաքյալը (մ.թ. մոտ 64) նույնպես նախազգուշացրել էր ներքին ապականիչ խմորումների մասին և նույնիսկ նկարագրել էր, թե ինչպես են հավատուրացները գործելու. «Ձեր մեջ սուտ ուսուցիչներ կլինեն։ Հենց սրանք են, որ աննկատ կտարածեն կործանարար աղանդավորությունը.... Շինծու խոսքերով նրանք ագահորեն կշահագործեն ձեզ» (2 Պետ. 2։1, 3)։ Լրտեսների ու դավաճանների նման՝ կեղծ ուսուցիչները իրենց ապականիչ տեսակետները տարածելու էին նենգ և քողարկված ձևերով։

Հիսուսի և իր առաքյալների նախազգուշացումները իրոք որ տեղին էին։ Թեև ներսից եկող հակառակության դրսևորումները սկզբում քիչ էին, սակայն արդեն ակնհայտ էին քրիստոնեական ժողովում։

«Արդեն գործում է»

Հիսուսի մահից 20 տարի էլ չէր անցել, երբ Պողոս առաքյալը նշեց, որ ժողովում պառակտություն մտցնելու և մարդկանց ճշմարտությունից շեղելու Սատանայի ծրագիրն «արդեն գործում է» (2 Թեսաղ. 2։7)։ Մ.թ. մոտ 49-ին կառավարիչ մարմնի կողմից ժողովներին ուղղված նամակում ասվում էր. «Լսեցինք, որ մեր միջից ոմանք խոսքերով ձեզ նեղություն պատճառեցին՝ փորձելով խորտակել ձեր հոգիները, թեպետև ոչ մի հրահանգ չէինք տվել նրանց» (Գործ. 15։24)։ Ժողովի ներսում ոմանք սկսել էին բարձրաձայնել հակառակություն արտահայտող տեսակետներ, օրինակ՝ նրանք պնդում էին, որ այլազգի քրիստոնյաները պետք է թլփատվեն և պահեն Մովսիսական օրենքը (Գործ. 15։1, 5)։

Առաջին դարի երկրորդ կեսին պառակտիչ մտածելակերպը սկսել էր տարածվել՝ փտախտի պես (համեմատի՛ր 2 Տիմոթեոս 2։17)։ Մ.թ. մոտ 51-ին Թեսաղոնիկեում ոմանք մարգարեանում էին, թե Տիրոջ «ներկայությունը» արդեն մոտենում է (2 Թեսաղ. 2։1, 2)։ Մ.թ. մոտ 55-ին որոշ կորնթացիներ մերժում էին մահացածների հարության վերաբերյալ քրիստոնեական հստակ ուսմունքը (1 Կորնթ. 15։12)։ Մ.թ. մոտ 65-ին ոմանք ասում էին, թե հարությունն արդեն եղել է՝ բացատրելով, թե դա այլաբանություն է և խորհրդանշական իմաստով տեղի է ունենում քրիստոնյայի կյանքում (2 Տիմոթ. 2։16–18)։

Թեև ոչ մի ներշնչյալ արձանագրություն չկա այն մասին, թե ինչ տեղի ունեցավ քրիստոնեական ժողովում հաջորդ 30 տարիների ընթացքում, սակայն երբ Հովհաննես առաքյալը գրեց իր նամակները (մ.թ. մոտ 98թ.), կային շատ «նեռեր» (հակաքրիստոսներ)։ Դրանք այն մարդիկ էին, ովքեր մերժում էին, որ «Հիսուսն է Քրիստոսը», և որ Հիսուսը Աստծու Որդին է, որը «մարմնով է եկել» (1 Հովհ. 2։18, 22; 4։2, 3)։

Ավելի քան 60 տարի առաքյալները ջանում էին «արգելք հանդիսանալ» հավատուրացության հրդեհի տարածմանը (2 Թեսաղ. 2։7; համեմատի՛ր 2 Հովհաննես 9, 10)։ Սակայն առաջին դարի վերջում՝ մ.թ. մոտ 100 թվականին, մահացավ վերջին առաքյալը՝ Հովհաննեսը։ Հավատուրացությունը, որն արդեն սողոսկել էր քրիստոնեական ժողով, այժմ կարող էր անարգել տարածվել՝ խարխլելով ժողովի կազմակերպչական և ուսմունքային հիմքերը։

Հոգևորական դաս

«Դուք բոլորդ եղբայրներ եք,— ասել էր Հիսուսն իր աշակերտներին։— Մեկն է ձեր Առաջնորդը՝ Քրիստոսը» (Մատթ. 23։8, 10)։ Ուստի առաջին դարի քրիստոնեական ժողովում չկար հոգևորական դաս։ Լինելով Հիսուսի՝ ոգով օծված եղբայրներ՝ բոլոր վաղ քրիստոնյաները ունեին Քրիստոսի հետ երկնքում քահանաներ լինելու հեռանկարը (1 Պետ. 1։3, 4; 2։5, 9)։ Որպես կազմակերպության մաս՝ յուրաքանչյուր ժողով վերահսկվում էր վերակացուների, կամ՝ երեցների խորհրդի կողմիցb։ Բոլոր երեցներն ունեին հավասար հեղինակություն և չպետք է իշխեին իրենց հոգածությանը հանձնված հոտի վրա (Գործ. 20։17; Փիլիպ. 1։1; 1 Պետ. 5։2, 3)։ Սակայն հավատուրացության տարածման հենց սկզբում ամեն ինչ սկսեց շատ արագ փոխվել։

Ճշմարտությունից շեղվելու առաջին քայլերից մեկը «վերակացու» (հունարեն՝ էպիսկոպոս) և «երեց» (հունարեն՝ պրեսբիտերոս) բառերի տարանջատումն էր։ Դրանք այլևս չէին մատնանշում միևնույն պատասխանատվություն կրող անձանց։ Հովհաննես առաքյալի մահից մոտ մեկ տասնամյակ անց Անտիոքի եպիսկոպոս Իգնատիոսը զմյուռնիացիներին ուղղված իր նամակում գրում է. «Բոլորդ հետևեք եպիսկոպոսին [վերակացուին], ինչպես Հիսուս Քրիստոսն է հետևում Հորը, և պրեսբիտերների խորհրդին [երեցների խորհրդին], ինչպես կհետևեիք առաքյալներին»։ Այս խոսքերով Իգնատիոսը այն միտքն էր հաղորդում, որ յուրաքանչյուր ժողով պետք է վերահսկվի մեկ եպիսկոպոսիc, կամ՝ վերակացուի կողմից, որին պետք է առանձնահատուկ դիրք տրվեր, և որը պետք է ավելի մեծ հեղինակություն ունենար, քան պրեսբիտերները, կամ՝ երեցները։

Ինչպե՞ս կատարվեց այս տարանջատումը։ Ավգուստոս Նեանդերը իր՝ «Քրիստոնեական կրոնի և եկեղեցու պատմությունը առաջին երեք դարերի ընթացքում» գրքում բացատրում է, թե ինչ տեղի ունեցավ. «Երկրորդ դարում.... ըստ երևույթին, ձևավորվեց պրեսբիտերների նախագահի պաշտոնը, որը զբաղեցնողին՝ որպես ամեն ինչի վրա վերահսկողություն ստանձնողի, տրվեց [էպիսկոպոս] անունը, և այդ դիրքով նա տարբերվում էր մյուս պրեսբիտերներից» (The History of the Christian Religion and Church, During the Three First Centuries)։

Պարարտ հող էր պատրաստված, որպեսզի աստիճանաբար հոգևորական դաս առաջ գար։ Մոտ մեկ դար անց Կարթագենի (Հյուսիսային Աֆրիկա) եպիսկոպոս Կիպրիանոսը ջատագովում էր եպիսկոպոսների հեղինակությունը՝ նրանց ներկայացնելով որպես առանձին խումբ, որը տարբեր էր պրեսբիտերներից (այժմ՝ քահանաd), սարկավագներից և հավատացյալներից։ Սակայն նա հավանություն չէր տալիս այն բանին, որ մեկ եպիսկոպոսը գերակա լինի մյուսներիցe։

Եպիսկոպոսները և պրեսբիտերները բարձրացան դասակարգային աստիճանով՝ ցածր դիրքում թողնելով ժողովի հավատացյալներին։ Դրա հետևանքով հոգևորական դասը (առաջնորդողները) բաժանվեց «հոտից» (հավատացյալ մարդկանցից)։ «Մըքքլինթոքի և Սթրոնգի հանրագիտարանում» բացատրվում է. «Կիպրիանոսի՝ հիերարխիայի հիմնադրի [մահացել է մ.թ. մոտ 258թ.-ին] ժամանակներից սկսած՝ հոգևորական դասի և հավատացյալների միջև տարբերությունը ակնհայտ դարձավ և շատ շուտով ընդունվեց բոլորի կողմից։ Արդյունքում երրորդ դարից սկսած՝ «կղեր» բառը.... գրեթե բոլոր դեպքերում կիրառվում էր միայն հոգևորականների առնչությամբ՝ հավատացյալներից նրանց տարբերելու նպատակով։ Հռոմի հիերարխիայի ձևավորմանը զուգընթաց՝ կղերականությունը ոչ միայն դարձավ առանձին դաս, այլև համարվեց միակ քահանայությունը»։

Այսպիսով՝ առաքյալներից վերջինի մահից հետո մոտավորապես 150 տարիների ընթացքում ժողովում կատարվեցին երկու կարևոր կազմակերպչական փոփոխություններ. առաջին՝ եպիսկոպոսներն առանձնացան պրեսբիտերներից և հիերարխիայի մեջ ամենաբարձր դիրքը զբաղեցրին, երկրորդ՝ հոգևորական դասը բաժանվեց հավատացյալներից։ «Թագավորական քահանայությունը» պետք է կազմված լիներ բոլոր ոգով օծված հավատացյալներից, սակայն դրա փոխարեն՝ հոգևորական դասը «համարվեց միակ քահանայությունը»f (1 Պետ. 2։9)։

Այդ փոփոխությունները ցույց տվեցին, որ քրիստոնյաները հեռացել էին ժողովները վերահսկելու սուրբգրային կարգից, որը գործում էր առաքյալների օրերում։ Սակայն կազմակերպչական փոփոխություններից բացի՝ հավատուրացությունը ուրիշ հետևանքներ էլ ունեցավ։

Ներթափանցում են հեթանոսական ուսմունքներ

Քրիստոսի սովորեցրած հստակ ուսմունքները արձանագրված են և պահպանվում են Սուրբ Գրքում։ Օրինակ՝ Հիսուսը հստակ սովորեցրել է, որ Եհովան «միակ ճշմարիտ Աստվածն» է, և մարդու հոգին մահանում է (Հովհ. 17։3; Մատթ. 10։28)։ Այդուհանդերձ, առաքյալների մահից և ժողովի կազմակերպչական կառույցի թուլացումից հետո այս հստակ ուսմունքներն ապականվեցին հեթանոսական ուսմունքներով, որոնք ներթափանցեցին քրիստոնեություն։ Ինչպե՞ս կարող էր նման բան պատահել։

Գլխավոր գործոններից էր հունական փիլիսոփայության աննկատ ազդեցությունը։ «Նոր բրիտանական հանրագիտարանը» բացատրում է. «Մ.թ. 2-րդ դարի կեսերին այն քրիստոնյաները, որոնք կրթվել էին հունական փիլիսոփայությամբ, սկսեցին մտածել, թե անհրաժեշտ է հավատը բացատրել փիլիսոփայական տերմիններով՝ թե՛ իրենց մտավոր բավարարվածության և թե՛ կրթված հեթանոսներին դավանափոխ անելու համար» (The New Encyclopædia Britannica)։ Երբ փիլիսոփայական մտածելակերպ ունեցող մարդիկ դարձան քրիստոնյաներ, կարճ ժամանակ անց հունական փիլիսոփայությունը և քրիստոնեությունը անքակտելիորեն կապվեցին միմյանց։

Այս միության արդյունքում հեթանոսական ուսմունքները, ինչպես օրինակ՝ Երրորդությունը և հոգու անմահության գաղափարը, մուտք գործեցին աղավաղված քրիստոնեություն։ Դրանք, սակայն, ավելի հին ակունքներ ունեին, քան հունական փիլիսոփայությունը։ Ակներևաբար, հույները այդ ուսմունքները փոխառել էին ավելի հին մշակույթներից, քանի որ փաստեր կան, որ նման հավատալիքներ եղել են հին եգիպտական և բաբելոնական կրոններում։

Հեթանոսական ուսմունքների ներթափանցմանը զուգընթաց՝ սուրբգրային ուսմունքները աղավաղվում էին կամ անտեսվում։

Մարում է Թագավորության հույսը

Հիսուսի աշակերտները շատ լավ գիտեին, որ պետք է արթուն լինեն և սպասեն նրա խոստացած ներկայությանը և Թագավորության գալուն։ Ժամանակի ընթացքում պարզ դարձավ, որ Քրիստոսի Թագավորությունը պետք է 1000 տարի իշխի երկրի վրա և այն դրախտի վերածի (Մատթ. 24։3; 2 Տիմոթ. 4։18; Հայտն. 20։4, 6)։ Աստվածաշնչի քրիստոնեական հունարեն գրությունները գրողները հորդորում էին առաջին դարի վկաներին հոգևորապես արթուն լինել և հեռու մնալ աշխարհից (Հակ. 1։27; 4։4; 5։7, 8; 1 Պետ. 4։7)։ Բայց առաքյալների մահից անմիջապես հետո Քրիստոսի ներկայության և Թագավորության գալու վերաբերյալ քրիստոնյաների հույսը մարեց։ Ո՞րն էր պատճառը։

Պատճառներից մեկը հոգու անմահության վերաբերյալ հունական ուսմունքն էր, որը հոգևորապես թունավորեց քրիստոնյաներին։ Երբ այդ ուսմունքը տարածվեց նրանց մեջ, Հազարամյակի հույսը աստիճանաբար մարեց։ Ինչո՞ւ։ «Նոր Կտակարանի աստվածաբանության նոր միջազգային բառարանը» բացատրում է. «Հոգու անմահության ուսմունքը եկավ փոխարինելու ՆԿ [Նոր Կտակարանի] վախճանաբանությանը [կրոնական պատկերացում վախճանի մասին], այդ թվում նաև մահացածների հարության և նորաստեղծման ուսմունքին (Հայտն. 21), այնուհետև սկսեցին բացատրել, թե հոգին մահից հետո դատվում է և դրախտ է ընկնում, որն արդեն ընկալվում էր որպես ոչ երկրային վայր»։ Այլ խոսքերով՝ հավատուրաց քրիստոնյաները մտածում էին, թե մարմնի մահից հետո հոգին կենդանի է մնում, ուստիև Քրիստոսի Հազարամյա Իշխանության օրհնությունները պետք է որ վերաբերեին ոգեղեն ոլորտին։ Այսպիսով՝ նրանք դրախտը երկրից տեղափոխեցին երկինք՝ հավատալով, թե փրկված հոգին մահից հետո գնում է այնտեղ։ Այլևս կարիք չկար, որ մարդն արթուն մնար և սպասեր Քրիստոսի ներկայությանն ու նրա Թագավորության գալուն, քանի որ բոլորը հույս ունեին, որ մահանալուց հետո միանալու են Քրիստոսին երկնքումg (The New International Dictionary of New Testament Theology)։

Մեկ այլ պատճառ էլ կար, որը Քրիստոսի Թագավորության գալստին սպասելը դարձրեց անիմաստ։ Այդ մասին նշվում է «Նոր բրիտանական հանրագիտարանում». «Պարուսիայի [թվացյալ] ուշացման հետևանքով թուլացավ այն սպասումը, որ ուներ վաղ եկեղեցին։ Հակավախճանաբանության [վախճանի մասին կրոնական պատկերացման թուլացումը] զարգացման ընթացքում եկեղեցական կառույցը քայլ առ քայլ գրավեց Աստծու Թագավորության տեղը։ Կաթոլիկ եկեղեցու՝ որպես հիերարխիական մարմին ձևավորվելը ուղղակիորեն կապված էր սպասվող գալստի մերժման հետ» (ընդգծումը մերն է) (The New Encyclopædia Britannica)։ Ուստի ոչ միայն Հազարամյա Թագավորության օրհնությունները երկրից տեղափոխվեցին երկինք, այլև Թագավորությունը երկնքից իջեցվեց երկիր։ Այս տեղափոխությունը ամբողջացրեց Հիպպոյի եպիսկոպոս Օգոստինոսը (մ.թ. 354–430)։ «Աստծու քաղաքի մասին» իր հայտնի երկում նա նշում է. «Եկեղեցին հիմա էլ Քրիստոսի թագավորությունն է և երկնային թագավորությունը» (The City of God)։

Միևնույն ժամանակ մ.թ. մոտ 313թ.-ին՝ Հռոմի կայսր Կոստանդինի օրերում, քրիստոնեությունը, որն արդեն զգալիորեն ապականվել էր հավատուրաց գաղափարներով, ընդունվեց պաշտոնապես։ Կրոնական առաջնորդները պատրաստ էին ծառայելու պետությանը, և սկզբում պետությունը վերահսկում էր կրոնական գործերը։ (Շատ չանցած, սակայն, կրոնը սկսեց վերահսկել պետական գործերը։) Այսպես ձևավորվեց քրիստոնեական աշխարհըh, որի մի մասը (կաթոլիկությունը) ժամանակի ընթացքում ընդունվեց որպես Հռոմի պետական կրոն։ Այժմ արդեն Թագավորությունը ոչ միայն երկրի վրա էր, այլև աշխարհի մի մասն էր։ Որքա՜ն էր տարբերվում այս «թագավորությունը» Քրիստոսի քարոզած Թագավորությունից (Հովհ. 18։36)։

Ռեֆորմացիա. վերադարձ դեպի ճշմարիտ երկրպագությո՞ւն

Ինչպես մոլախոտերն են, ցորենը խեղդելով, փարթամորեն աճում, այնպես էլ Պապի ղեկավարության տակ գտնվող Հռոմի եկեղեցին է դարեր շարունակ իշխող դիրք զբաղեցրել աշխարհի գործերում (Մատթ. 13։24–30, 37–43)։ Որքան շատ էր եկեղեցին մխրճվում աշխարհի գործերի մեջ, այնքան ավելի ու ավելի էր հեռանում առաջին դարի քրիստոնեությունից։ Դարերի ընթացքում «հերետիկոսական» աղանդները պահանջում էին, որ եկեղեցում փոփոխություններ արվեն, բայց այն շարունակում էր չարաշահել իր դիրքը և հարստություն կուտակել։ Ուստի 16-րդ դարում բռնկվեց կրոնական ըմբոստություն՝ բողոքական Ռեֆորմացիան։

Ռեֆորմատորներ Մարտին Լյութերը (1483–1546), Ուլրիխ Ցվինգլին (1484–1531) և Ժան Կալվինը (1509–1564) դատապարտում էին եկեղեցուն՝ տարբեր մեղադրանքներ առաջ քաշելով։ Լյութերը դատապարտում էր ինդուլգենցիայի վաճառքըi, Ցվինգլին՝ կուսակրոնությունը և Մարիամի պաշտամունքը, իսկ Կալվինը պահանջում էր, որ եկեղեցին վերադառնա քրիստոնեության ակունքներին՝ սկզբնական չափանիշներին։ Ի՞նչ արդյունքների հասան նրանք։

Անկասկած, Ռեֆորմացիայի շնորհիվ որոշ դրական փոփոխություններ եղան։ Նշանակալից ձեռքբերումներից էր Աստվածաշունչը հասարակ մարդկանց լեզուներով թարգմանելը։ Ռեֆորմացիայի ազատ ոգին նպաստեց Աստվածաշնչի ավելի օբյեկտիվ ուսումնասիրությանը և Սուրբ Գրքի բնագրային լեզուները ավելի լավ հասկանալուն։ Սակայն Ռեֆորմացիան չվերականգնեց ճշմարիտ երկրպագությունը և ուսմունքներըj։ Ինչո՞ւ։

Հավատուրացությունը հասել էր մինչև քրիստոնեական աշխարհի ուղնուծուծը։ Եվ այդ պատճառով թեև տարբեր բողոքական խմբեր ազատվեցին պապական իշխանությունից, սակայն իրենց հետ տարան Հռոմի կաթոլիկ եկեղեցու որոշ հիմնական «արատներ», որոնք ձևավորվել էին ճշմարիտ քրիստոնեությունը թողնելու հետևանքով։ Օրինակ՝ թեև բողոքական եկեղեցիների կառույցում ղեկավարման ձևը ինչ-որ չափով փոխվեց, սակայն կղերականների և հավատացյալների տարանջատումը անփոփոխ մնաց։ Չմերժվեցին նաև այնպիսի ոչ սուրբգրային ուսմունքներ, ինչպիսիք են Երրորդությունը, հոգու անմահությունը և դժոխքում հավիտյան տանջվելու գաղափարը։ Հռոմի եկեղեցու նման՝ բողոքական եկեղեցիները շարունակեցին մնալ այս աշխարհի մի մասը՝ խորապես ներքաշվելով քաղաքական դաշտ և սերտորեն համագործակցելով իշխանական վերնախավի հետ։

Իսկ ի՞նչ կարելի է ասել Հիսուսի ներկայությանը և նրա Թագավորության գալստին սպասելու մասին։ Ռեֆորմացիայից հետո դարեր շարունակ թե՛ կաթոլիկ և թե՛ բողոքական եկեղեցիները տրվել էին աշխարհիկ իշխանություն ունենալու ցանկությանը և հետաձգում էին Քրիստոսի Թագավորության գալուստը։

Արթնանալու քայլեր

19-րդ դարում, սակայն, կրոնի հանդեպ հետաքրքրվածությունը նպաստեց այն բանին, որ քրիստոնյաները սկսեն արթնություն պահպանել։ Որոշ կրոնականներ և աստվածաշնչագետներ Աստվածաշնչի ուսումնասիրության արդյունքում նորից սկսեցին քննել այնպիսի ուսմունքներ, ինչպիսիք են անմահ հոգու, հավիտենական տանջանքների, նախասահմանության և Երրորդության ուսմունքները։ Բացի այդ, Աստվածաշնչի որոշ ուսումնասիրողներ խորությամբ քննում էին Սուրբ Գրքի մարգարեությունները, որոնք վերաբերում էին վերջին օրերին։ Արդյունքում մարդկանց տարբեր խմբեր սկսեցին լրջորեն մտածել Տիրոջ խոստացյալ վերադարձի մասին (Մատթ. 24։3)։

Միացյալ Նահանգներում Վիլյամ Միլլերը կանխագուշակեց, որ 1843-ին կամ 1844-ին կլինի Քրիստոսի տեսանելի վերադարձը։ Գերմանացի աստվածաբան Ջ. Ա. Բենգելը ասաց, որ Քրիստոսը կվերադառնա 1836-ին։ Իսկ Անգլիայում Իրվինգի հետևորդներն ասում էին, որ վերադարձը լինելու է 1835-ին, հետո սպասում էին դրան 1838-ին, 1864-ին, 1866-ին։ Ռուսաստանում մենոնիտների խումբը սկզբում հավատում էր, որ վերադարձը կլինի 1889-ին, իսկ հետո՝ 1891-ին։

Արթուն մնալու այդ ջանքերը շատերին մղեցին մտածելու Տիրոջ վերադարձի մասին։ Սակայն դրանք նաև հիասթափության պատճառ եղան։ Ինչո՞ւ։ Որովհետև այդ խմբերը ավելի շատ վստահում էին մարդկանց, քան Սուրբ Գրքին։ Մի քանի տասնամյակ անց դրանցից շատերը այլևս չկային։

Այդ ընթացքում տեղի ունեցան նոր իրադարձություններ, որոնք անդրադարձան հույսի և սպասելիքների վրա։

«Լուսավորության» և արդյունաբերության դարաշրջան

1848-ին Կարլ Մարքսը և Ֆրիդրիխ Էնգելսը հրատարակեցին «Կոմունիստական կուսակցության մանիֆեստ» աշխատությունը։ Կրոնի փոխարեն, որը Մարքսը կոչեց «հաշիշ ժողովրդի համար»՝ նրանք քարոզում էին աթեիզմ։ Թեև թվում էր, թե նրանք առհասարակ դեմ են կրոնին, սակայն իրականում խրախուսում էին մի կրոն, որի երկրպագության առարկան պետությունն էր ու նրա ղեկավարները։

Մոտ մեկ տասնամյակ անց՝ 1859-ին, լույս տեսավ Չարլզ Դարվինի «Տեսակների ծագումը» գիրքը, որը մեծ ազդեցություն ունեցավ ժամանակների գիտական և կրոնական մտածողության վրա։ Էվոլյուցիայի տեսությունը կասկածի տակ դրեց աստվածաշնչյան արձանագրությունը ստեղծագործության մասին, ինչպես նաև մեղքի գոյության մասին, որը առաջին մարդկային զույգի անհնազանդության հետևանքն էր (Ծննդ., գլ. 1–3)։ Արդյունքում շատերը կորցրին Աստվածաշնչի հանդեպ իրենց հավատը։

Այդ ընթացքում արդյունաբերական հեղափոխություն սկսվեց, որը մեծ թափ առավ։ Գյուղատնտեսությունը մղվեց երկրորդ պլան՝ զիջելով իր տեղը արդյունաբերությանն ու մեքենաշինությանը։ Շոգեքարշի (19-րդ դարի սկիզբ) ստեղծման շնորհիվ ամբողջ երկրով մեկ սկսվեց երկաթգծերի շինարարությունը։ 19-րդ դարի երկրորդ կեսին հայտնագործվեցին հեռախոսը (1876), ֆոնոգրաֆը (1877), էլեկտրական լամպը (1878–1879), ինչպես նաև լինոտիպը, որի միջոցով տողային շարվածք էր արվում տպագրության համար (1884)։

Այսպիսով՝ մարդկությունը թևակոխեց հաղորդակցության և տրանսպորտի ոլորտում մեծ նվաճումների ժամանակաշրջան։ Թեև այս ձեռքբերումները օգտագործվելու էին քաղաքական և կոմերցիոն նպատակներով, սակայն կրոնական դաշտը նույնպես օգտվելու էր դրանցից։ Բոլոր նախադրյալները կային, որ համեստ սկիզբ դրվեր մի խումբ Աստվածաշունչ ուսումնասիրողների գործունեությանը, որը համաշխարհային տարածում էր գտնելու։

[ծանոթագրություններ]

[մեջբերում 33-րդ էջի վրա]

Նորաստեղծ քրիստոնեական ժողովի գոյությանը սպառնում էր հավատուրացությունը

[մեջբերում 34-րդ էջի վրա]

Ներսից եկող հակառակության դրսևորումները սկզբում քիչ էին

[նկար 37-րդ էջի վրա]

Հավատուրացները ոչ միայն Հազարամյա Թագավորության օրհնությունները երկրից տեղափոխեցին երկինք, այլև Թագավորությունը երկնքից իջեցրին երկիր

[շրջանակ/նկար 36-րդ էջի վրա]

Պլատոնը և «քրիստոնեությունը»

Հույն փիլիսոփա Պլատոնը, որը ծնվել է մ.թ.ա. մոտ 428-ին, չէր էլ կարող պատկերացնել, որ իր գաղափարները մի օր տեղ կգտնեն հավատուրաց քրիստոնեության մեջ։ Նրա հիմնական «ներդրումները» քրիստոնեության մեջ կապված էին Երրորդության և հոգու անմահության ուսմունքների հետ։

Աստծու և բնության մասին Պլատոնի գաղափարները իրենց ազդեցությունն ունեցան քրիստոնեական աշխարհի Երրորդության ուսմունքի վրա։ Մի բառարանում բացատրվում է. «Պլատոնի եռյակը, որը պարզապես ավելի վաղ մշակույթներում ընդունված հին երրորդությունների փոփոխված ձևն է, ակներևաբար, այն ռացիոնալ-փիլիսոփայական եռյակն է, որի տարրերից ծնունդ առան երեք «հիպոստասները», կամ՝ աստվածային անձինք, որոնց մասին սովորեցնում են քրիստոնեական եկեղեցիները.... Այս հույն փիլիսոփայի առաջադրած աստվածային երրորդության հասկացությունը.... հանդիպում է բոլոր հնագույն [հեթանոսական] կրոններում» (Nouveau Dictionnaire Universel, հատոր 2, էջ 1467)։

Հոգու անմահության ուսմունքի վերաբերյալ «Նոր կաթոլիկական հանրագիտարանում» ասվում է. «Ոգեղեն՝ անմարմին հոգու մասին քրիստոնեական պատկերացումը, ըստ որի՝ Աստված այն ստեղծում է և բեղմնավորման պահին տեղադրում մարմնի մեջ, որպեսզի մարդը կենդանի ամբողջություն դառնա, ձևավորվել է երկար ժամանակի ընթացքում քրիստոնեական փիլիսոփայության մեջ։ Արևելքում Օրիգենեսի շնորհիվ [մահացել է մ.թ. մոտ 254-ին], իսկ Արևմուտքում սուրբ Օգոստինոսի շնորհիվ [մահացել է մ.թ. 430-ին] հոգին սկսեց դիտվել որպես ոգեղեն էություն և փիլիսոփայական հասկացություն.... [Օգոստինոսի] ուսմունքը.... (ներառյալ որոշ թերացումներ) մեծամասամբ պարտական էր նեոպլատոնականությանը» (New Catholic Encyclopedia, հատոր XIII, էջ 452, 454)։

[նկար 35-րդ էջի վրա]

Կարթագենի եպիսկոպոս Կիպրիանոսը ջատագովում էր եպիսկոպոսների հեղինակությունը՝ նրանց ներկայացնելով որպես առանձին խումբ, որը տարբեր էր պրեսբիտերներից, սարկավագներից և հավատացյալներից

[նկար 38-րդ էջի վրա]

«Եկեղեցին հիմա էլ Քրիստոսի թագավորությունն է և երկնային թագավորությունը» (Հիպպոյի եպիսկոպոս Օգոստինոս)

[նկարներ 39-րդ էջի վրա]

Ռեֆորմատորներ, որոնք դատապարտում էին եկեղեցուն՝ տարբեր մեղադրանքներ առաջ քաշելով

Մարտին Լյութեր

Ժան Կալվին

Ուլրիխ Ցվինգլի

[նկարներ 40-րդ էջի վրա]

Կարլ Մարքսի «Կոմունիստական կուսակցության մանիֆեստը» խրախուսում էր պետության երկրպագությունը։ Չարլզ Դարվինի «Տեսակների ծագումը» գիրքը մեծ ազդեցություն ունեցավ այն ժամանակների գիտական և կրոնական մտածողության վրա

[նկար 41-րդ էջի վրա]

Շոգեքարշ

[նկար 41-րդ էջի վրա]

Էլեկտրական լամպ

[նկար 41-րդ էջի վրա]

Առաջին հեռախոսը

[նկար 41-րդ էջի վրա]

Առաջին լինոտիպներից մեկը

[նկար 41-րդ էջի վրա]

Ֆոնոգրաֆ