Հռոմեական ճանապարհներ. հնագույն ճարտարագիտության հուշարձաններ

ՀՌՈՄԵԱԿԱՆ հուշարձաններից ո՞րն է ամենակարկառունը։ Գուցե Կոլիզեո՞ւմը, որի ավերակները կարելի է տեսնել Հռոմում։ Եթե ցանկանում ենք խոսել հռոմեական այն կառույցների մասին, որոնք մյուսների համեմատությամբ ավելի երկար են պահպանվել կամ իրենց «լուման» են ունեցել պատմության ընթացքի մեջ, ապա պետք է նախևառաջ նշենք ճանապարհները։

Հռոմեական ճանապարհներով ապրանքներ են տեղափոխել։ Նրանցով բանակներ են անցել։ Բայց ճանապարհները ծառայել են նաև այլ նպատակի։ Ինչպես ասում է վիմագրության մասնագետ Ռոմոլո Ստաչոլին, հռոմեական ճանապարհներով տեղափոխում էին «տարբեր գաղափարներ, գեղարվեստական ոճեր, փիլիսոփայական և կրոնական [այդ թվում նաև քրիստոնեական] ուսմունքներ»։

Հին ժամանակներում հռոմեական ճանապարհները համարվում էին հուշարձաններ։ Հռոմեացիները դարերի ընթացքում բարձրորակ ճանապարհների ցանց կառուցեցին, որի ընդհանուր երկարությունը կազմեց 80 000 կիլոմետր։ Այժմ այդ ճանապարհներն անցնում են ավելի քան 30 երկրներով։

Առաջին կարևոր վիա պուբլիկան, կամ՝ ժամանակակից լեզվով ասած, մայրուղին, կոչվում էր Վիա Ապիա, կամ՝ Ապիյան ճանապարհ։ Այն հայտնի էր որպես ճանապարհների թագուհի և Հռոմը միացնում էր Բրունդիզիում նավահանգստային քաղաքին (այժմ՝ Բրինդիզի), որտեղից մարդիկ ուղևորվում էին դեպի Արևելք։ Ապիյան ճանապարհն իր անունը ստացել է հռոմեական պաշտոնյա Կլավդիոս Ապիոսից, որը մ.թ.ա. 312 թ.–ին նախաձեռնեց ճանապարհի կառուցումը։ Երկու այլ ճանապարհներ՝ Վիա Սալարիան և Վիա Ֆլամինիան, Հռոմից ձգվում էին դեպի արևելք՝ Ադրիատիկ ծով, որտեղից ուղի էր բացվում դեպի Բալկանյան թերակղզի, ինչպես նաև Հռենոս և Դանուբ գետերի ավազանները։ Վիա Աուրելիան տանում էր հյուսիս՝ դեպի Գալիա և Իբերիա թերակղզի, իսկ Վիա Օստիենսիսը՝ դեպի Օստիա նավահանգիստ։ Հռոմեացիները գերադասում էին այստեղից գնալ Աֆրիկա։

Խոշորագույն շինարարական նախագիծը

Ճանապարհները միշտ էլ կարևոր են եղել Հռոմի բնակիչների համար։ Հռոմ քաղաքը գոյացավ Տիբեր գետի ցածրադիր մասում՝ միակ ծանծաղուտի մոտ, որտեղ վերջանում էին բոլոր ճանապարհները։ Հին աղբյուրների համաձայն՝ հռոմեացիները գոյություն ունեցող ճանապարհները բարելավելու համար ընդօրինակեցին կարթագենցիներին։ Սակայն ճանապարհաշինության արվեստի մեջ առաջին խոսքը էտրուսկներն են ասել։ Նրանց կառուցած ճանապարհների հետքերը պահպանվել են մինչև օրս։ Նախքան հռոմեական դարաշրջանը այդ տարածքում բազմաթիվ արահետներ են գոյություն ունեցել, որոնցով անցուդարձ է կատարվել։ Հավանաբար, այդ արահետներով կենդանիներ են տեղափոխել մի արոտավայրից մյուսը։ Բայց այդ ուղիներով դժվար էր ճանապարհորդել, քանի որ չոր եղանակներին դրանք փոշոտ էին, իսկ անձրևոտ եղանակներին՝ ցեխոտ։ Հռոմեացիները հաճախ հենց այդ արահետների վրա էին կառուցում իրենց ճանապարհները։

Հռոմեական ճանապարհները նախագծվում էին ամենայն մանրամասնությամբ, այնպես, որ լինեին ամուր, օգտակար և գեղեցիկ։ Ցանկալի էր համարվում, որ երկու կետերը իրար միանային հնարավորին չափ կարճ ճանապարհով, և դա է պատճառը, որ ճանապարհների բավական երկար հատվածներ ուղիղ էին։ Սակայն հաճախ հարկ էր լինում հաշվի առնել տեղանքը։ Բլրաշատ և լեռնային շրջաններում հռոմեացի ճարտարագետները հնարավորության դեպքում ճանապարհները կառուցում էին ստորոտից մի քիչ բարձր՝ լեռների արևոտ կողմում։ Այս հանգամանքի շնորհիվ քչանում էին այն անհարմարությունները, որոնք կարող էին առաջանալ եղանակային վատ պայմանների պատճառով։

Բայց ինչպե՞ս էին հռոմեացիները կառուցում իրենց ճանապարհները։ Տարբեր կերպերով, սակայն հնագիտական պեղումներից երևում է, որ նրանք ունեին ճանապարհաշինության մեկ հիմնական ձև։

Նախևառաջ՝ նրանք որոշում էին, թե որ տարածքով է անցնելու ճանապարհը։ Այդ գործը հանձնարարվում էր այն ժամանակների տեղագետներին։ Ապա՝ սկսվում էր փորելու տաժանակիր աշխատանքը, որ կատարում էին լեգեոներները, բանվորները և ստրուկները։ Նրանք փորում էին երկու զուգահեռ խրամատներ, որոնց միջև նվազագույն տարածությունը 2,4 մետր էր։ Սակայն սովորաբար այն կազմում էր 4 մետր, իսկ շրջադարձերում նույնիսկ ավելի լայն էր լինում։ Ճանապարհի ընդհանուր լայնությունը կարող էր հասնել 10 մետրի, ներառյալ երկու կողմերում գտնվող մայթերը։ Երկու խրամատների միջև եղած հողը հեռացվում էր։ Երբ հասնում էին հողի պինդ շերտին, առաջացած խոռոչը լցնում էին երեք կամ չորս շերտ տարբեր տեսակի նյութերով։ Սկզբում, ըստ ամենայնի, լցնում էին մեծ–մեծ քարեր, ապա խիճ կամ հարթ քարեր, որոնք հավանաբար միախառնված էին բետոնով, այնուհետև սեղմված մանրախիճ կամ մանրացված քարեր։

Սակայն լինում էին ճանապարհներ, որոնք ընդամենը մեկ շերտ ունեին՝ սեղմված մանրախիճ։ Հին բնակիչներին ավելի շատ հիացնում էին սալարկված ճանապարհները։ Այդ ճանապարհների վերին շերտը բաղկացած էր մեծ սալաքարերից, որ սովորաբար կտրում էին մոտակայքում եղած ժայռերից։ Ճանապարհի մեջտեղի մասը եզրերի համեմատությամբ ավելի բարձր էին անում, որպեսզի անձրևաջրերը հոսեին ջրորդանների մեջ։ Նման կառուցվածքի շնորհիվ այդ պատմական հուշարձանների «կյանքը» բավական երկար է եղել, իսկ դրանցից մի քանիսը պահպանվել են մինչև մեր օրերը։

Վիա Ապիայի կառուցումից մոտ 900 տարի անց բյուզանդացի պատմագիր Պրոկոպիոսը այդ ճանապարհը «հրաշալի» անվանեց։ Սալաքարերի վերաբերյալ նա գրեց. «Չնայած այդքան շատ ժամանակ է անցել, և ամեն օր բազմաթիվ կառքեր են ընթացել նրանց վրայով, դրանք պահպանել են իրենց արտաքին տեսքը և նույնիսկ չեն կորցրել հարթ մակերևույթը»։

Իսկ ինչպե՞ս է հնարավոր եղել հաղթահարել բնական խոչընդոտները, օրինակ, գետերը։ Լուծումներից մեկը կամուրջների կառուցումն էր։ Նրանցից մի քանիսը պահպանվել են մինչև մեր օրերը և վկայում են հին հռոմեացիների ակնառու ճարտարագիտական հմտությունների մասին։ Հռոմեական ճանապարհաշինական համակարգում թունելներ առանձնապես չեն հանդիպում։ Դրանց կառուցումը ավելի դժվար է եղել, եթե հաշվի առնենք այն ժամանակվա մարդկանց ճարտարագիտական գիտելիքները։ Մի աշխատության մեջ գրված է. «Հռոմեական ճարտարագիտությունը.... հասավ այնպիսի արդյունքների, որոնք դարեր շարունակ չգերազանցված մնացին»։ Դրա օրինակն է Ֆուրլո կիրճի մոտ փորված թունելը, որով անցնում է Վիա Ֆլամինիա ճանապարհը։ Մ.թ. 78 թ.–ին ճարտարագետները կազմեցին մանրակրկիտ նախագիծ, ապա կարծր ժայռի մեջ փորեցին թունել, որն ուներ 40 մետր երկարություն, 5 մետր լայնություն և 5 մետր բարձրություն։ Դա իսկապես շատ տպավորիչ կառույց էր, հատկապես երբ հաշվի ենք առնում, թե ինչ գործիքներ են օգտագործվել այդ ժամանակներում։ Նման ճանապարհային համակարգ ստեղծելն իրոք մեծ նվաճում էր մարդկության համար։

Ճանապարհորդներ և գաղափարների տարածում

Զինվորներն ու առևտրականները, քարոզիչներն ու զբոսաշրջիկները, դերասաններն ու գլադիատորները այդ ճանապարհներով էին անցնում։ Նրանք, ովքեր ոտքով էին ճանապարհորդում, օրական 25–30 կիլոմետր տարածություն էին հաղթահարում։ Ճամփորդները կարողանում էին իմանալ, թե որքան ճանապարհ են անցել՝ նայելով ճամփեզրերին տեղադրված քարե սյուներին, որոնց վրա նշված էին հռոմեական մղոնները։ Տարբեր ձևեր ունեցող այդ քարե սյուները, որոնք հաճախ գլանաձև էին, տեղադրված էին յուրաքանչյուր մեկ հռոմեական մղոն տարածության վրա, որը կազմում էր 1 480 մետր։ Կային նաև հանգստի համար նախատեսված տարածքներ, որտեղ ճանապարհորդները կարող էին փոխել ձիերը, ուտելիք գնել և գիշերել։ Նման վայրերը հետագայում վերածվեցին փոքրիկ քաղաքների։

Քրիստոսի ծննդից կարճ ժամանակ առաջ Օգոստոս կայսրը միջոցներ ձեռնարկեց ճանապարհները բարվոք վիճակում պահելու նպատակով։ Նա հատուկ մարդիկ նշանակեց, որոնցից յուրաքանչյուրը պատասխանատու էր մեկ կամ երկու ճանապարհի համար։ Օգոստոսի օրոք կառուցվեց միլիարիում աուրեում–ը՝ մի ոսկե սյուն, որը կանգնեցվեց Հռոմի ֆորումում։ Այդ սյունը, որի վրա բրոնզե տառեր կային, Իտալիայում բոլոր հռոմեական ճանապարհների վերջնակետն էր։ Այստեղից էլ առաջացել է հայտնի ասացվածքը. «Բոլոր ճանապարհները տանում են Հռոմ»։ Օգոստոսը նաև ուներ քարտեզներ, որոնց վրա պատկերված էր հռոմեական ամբողջ ճանապարհային ցանցը։ Թվում է՝ այդ ցանցը լավագույն կերպով համապատասխանում էր այն ժամանակվա չափանիշներին և մարդկանց կարիքներին։

Վաղեմի ճանապարհորդներից ոմանք նույնիսկ ունեին գրավոր ուղեցույցներ, որոնք հեշտացնում էին ճանապարհորդությունը։ Այդ ուղեցույցներում տեղեկություն կար առևտրական կետերի միջև եղող տարածությունների, ինչպես նաև այդպիսի վայրերում մատչելի ծառայությունների մասին։ Սակայն այդ ուղեցույցները թանկ էին, և ոչ բոլորը կարող էին դրանք ձեռք բերել։

Չնայած դրան՝ քրիստոնյա ավետարանիչները բազմաթիվ հեռավոր ճանապարհորդություններ էին պլանավորում և կատարում։ Պողոս առաքյալը իր ժամանակակիցների պես հաճախ ծովով էր ճանապարհորդում, երբ ուղևորվում էր դեպի արևելք (Գործք 14։25, 26; 20։3; 21։1–3)։ Միջերկրական ծովում ամառային ամիսներին քամիները սովորաբար փչում են արևմուտքից։ Ուստի Պողոսը, երբ պետք է ուղևորվեր արևմուտք, հաճախ գնում էր ցամաքով՝ օգտվելով հռոմեական ճանապարհների համակարգից։ Նա հենց այդպես արեց, երբ կազմակերպեց իր երկրորդ և երրորդ միսիոներական ճանապարհորդությունները (Գործք 15։36–41; 16։6–8; 17։1, 10; 18։22, 23; 19։1)։a Մոտավորապես մ.թ. 59 թ.–ին Պողոսը ճանապարհորդեց Ապիյան ճանապարհով դեպի Հռոմ և հանդիպեց իր հավատակիցներին Հռոմից 74 կիլոմետր հարավ–արևելք գտնվող մարդաշատ Ապիի ֆորումում, կամ՝ Ապփիոսի շուկայի հրապարակում։ Մյուսները նրան սպասում էին «Երեք իջևաններ» պանդոկում, որը 14 կիլոմետրով ավելի մոտ էր Հռոմին (Գործք 28։13–15)։ Մոտ մ.թ. 60 թ.–ին Պողոսն արդեն կարող էր ասել, որ բարի լուրը քարոզվել է այն ժամանակվա «ամեն աշխարհի մէջ» (Կողոսացիս 1։6, 23)։ Իհարկե, ճանապարհային համակարգը մեծ դեր է խաղացել այդ գործն իրականացնելու հարցում։

Այսպիսով, ինչպես տեսնում ենք՝ հռոմեական ճանապարհներն անզուգական և մնայուն հուշարձաններ են, հուշարձաններ, որոնք նպաստել են Աստծու Թագավորության բարի լուրի տարածմանը (Մատթէոս 24։14)։

[ծանոթագրություն]

[նկար 14–րդ էջի վրա]

Հռոմեական քարասյուն

[նկար 15-րդ էջի վրա]

Վիա Ապիան Հռոմի արվարձաններում

[նկար 15-րդ էջի վրա]

Ճանապարհ հին Օստիայում, Իտալիա

[նկար 15-րդ էջի վրա]

Հին կառքերի անվահետքեր, Ավստրիա

[նկար 15-րդ էջի վրա]

Հռոմեական ճանապարհի մի հատված՝ սյուներով, Հորդանան

[նկար 16-րդ էջի վրա]

Քանդված գերեզմաններ Ապիյան ճանապարհին՝ Հռոմից դուրս

[նկար 16-րդ էջի վրա]

Ֆուրլո թունելը Վիա Ֆլամինիայի վրա, Մարկե մարզ

[նկար 17-րդ էջի վրա]

Տիբերիոսի կամուրջը Վիա Էմիլիա ճանապարհին, Ռիմինի, Իտալիա

[նկար 17-րդ էջի վրա]

Պողոսը հանդիպեց իր հավատակիցներին Ապիի մարդաշատ ֆորումում՝ Ապփիոսի շուկայի հրապարակում

[նկարի շնորհակալագրեր 15-րդ էջի վրա]

Far left, Ostia։ ©danilo donadoni/Marka/age fotostock; far right, road with mileposts։ Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.