“Panagpasiar Kadagiti Amin a Siudad”

BAYAT nga adda ni Kristo Jesus ditoy daga ‘rinugianna ti agpasiar kadagiti amin a siudad ken purok, a nangisuro kadagiti sinagogada ken inkasabana ti naimbag a damag ti pagarian.’ (Mateo 9:35) Naayaban met dagidiay agtarigagay a sumurot iti addangna a mangasaba kadagiti siudad iti lubong. Sadiay masabetdanto dagiti parikut a gagangay kadagiti siudad ket mapilitdanto a mangsaranget kadagita.

Iparang ti panangpasiartayo kadagiti siudad ti maysa a ladawan dagiti naimbag ken dakes a tiempo iti rinibribo a tawen a kaadda ti tao, dagiti rag-o ken dagiti rigat ti panangikagumaan ti tao a manggun-od iti kinaragsak. Ti panangmatmat a naimbag kadagiti siudad ipaganetgetna kadatayo ti kinapudno a ti intero a rasa ti sangatauan ket maymaysa laeng a pamilia, a naipasango kadagiti agpapada a parikut. Awan koma ti pakaibatayan itatta dagiti nasionalistiko a kinatangsit wenno panangidumduma ti rasa.

Ngem nakalkaldaang ta, adu a tattao ti kurang pannakaammoda kadagiti siudad, uray pay ti lugarda. Idi nakalikaguman dagiti estudiante ti unibersidad idiay E.U. idi agtengnga ti 1980’s a birukenda ti dadduma a siudad, nasurok a sangapulo kadakuada ti nangikabil ti Dublin (Ireland) iti Estados Unidos ken ti Lima (Peru) idiay Italia.

Maysa a panangsubok a naaramid sumagmamano a tawen sakbayna iti sabali nga unibersidad ipalgakna a dandani kagudua kadagiti estudiante ti di makasarak iti Londres iti mapa ti lubong. Dadduma ti nangikabil iti dayta idiay Iceland, dadduma idiay Continental nga Europa. Nagsennaay ti propesor a nangaramid iti panangsubok ta 42 porsiento kadagiti estudiante “dida masarakan” ti yan ti Londres. Ti ad-adda pay a nakababain ket, 8 porsiento ti “di makasarak” iti siudad ti America a pakaar-aramidan ti panangsubok!

Ngem nalawag a saan laeng a dagiti Americano ti nakapuy iti geograpia. Idi pagnguduan ti 1980’s, impakita ti maysa a panangsubok kadagiti sangapulo a nasion a nalalaing dagiti Swede ket maikanem dagiti Americano. Nasarakan ti Academy of Sciences iti dati nga Union Soviet a 13 porsiento kadagiti estudiante a Soviet a nasurbey ti di makasarak iti pagilianda a mismo iti mapa ti lubong. Ti miembro ti academy a ni Vladimir Andriyenkov kinunana a buyogen ti pannakabain: “Di nakapapati dagiti resulta.”

Dakayo ngay? Kasano kalaingyo iti geograpia ken nangnangruna kadagiti siudad? Ania ngata no subokenyo ti bagiyo babaen kadagiti saludsod nga adda iti panid 10? Maammuanyonto dagiti dadduma a makapainteres a kinapudno babaen ti “Panangmatmat a Naimbag Kadagiti Siudad.”

Iti sumaganad a ruar ti Agriingkayo!, matmatantayonto a naimbag dagiti lima a siudad. Dagitoy ket naisangsangayan a kita ti siudad nga iti rinibribo a tawen ket pulos a di unay pagaammo. Ngem bayat ti panaglabas ti siglo, napattapatta, nga addanton agarup 20 kadakuada. Nasurok a kagudua kadakuada ti addanto idiay Asia. Ania ngata a kita ti siudad dayta?

[Kahon iti panid 10, 11]

Mailasinyo Aya ti Siudad?

Itupagyo dagiti sumaganad a panangiladawan iti umiso a siudad.

1. Ti kangatuan a kabesera a siudad iti lubong.

2. Ti kadakkelan a siudad iti kaaduan ti populasionna a pagilian.

3. Ti opisial ngem di unay maus-usar a naganna buklen ti 27 a sasao, a ti umuna a pasetna ket umasping iti kaipapanan ti Los Angeles; naipatengnga iti lugar nga agap-apit ti pagay. Addaan iti nasurok a 400 a templo ni Buddha.

4. Ti kaadu ti populasionna ket​—malaksid kadagiti uppat a sabali a siudad​—mamindua ti kaaduna ngem ti aniaman a sabali a siudad iti lubong.

5. Napukaw ti dandani kakapat a milion nga umilina iti didigra idi 1976.

6. Sentro ti pagabelan ti nasion, dakkel ti paset daytoy a siudad iti panagbalbaliw ti industria.

7. Idi napalabas namatmatan kas maysa kadagiti karugitan a siudad ti Europa, itatta daytat’ nalatak iti nabanglo a likidona a naipanagan iti dayta.

8. Dandani 60 a pagsasao ti maus-usar iti dayta a puerto a siudad iti Asia. Daytat’ kabesera ti pagilianna nanipud 1833 agingga idi 1912.

9. Nakalikaguman a kabesera, nawatiwat ti pannakaiplanona, pimmayso idi 1960.

10. Masarakan iti pungto ti 100-kilometro a fjord, no iti kalawana dayta ti maysa kadagiti kadadakkelan a siudad iti lubong.

11. Dandani dinadael a naan-anay ti ginggined idi 1755, kababaan ti magasto iti panagbiag kadagiti amin a kabesera a siudad iti Komunidad nga Europeo.

12. Opisial a naporma dayta idi 1873, idi dagiti komunidad iti ballasiw ti Karayan Danube nagkaykaysa ken pinagtiponda ti naganda.

13. Nagkamalian dagiti managsirarak a Portuguese ti wangawangan ti baybayna a sabangan ti karayan, isu a pinanagananda iti naganna itatta.

14. Naibangon idi 1788 kas maysa a kolonia a pagbaludan, daytat’ maysa kadagiti kaabagatanan a siudad a kastat’ kadakkelna iti lubong.

15. Gapu kadagiti nabileg a relihiuso a nagtaudanna, naglatak daytoy a siudad gapu iti naisangsangayan a napolitikaan a protesta.

16. Idi 1850, indeklara ni Ari Kamehameha III dayta a kabesera ti pagarianna; ti naganna kaipapananna “Nasalakniban a Baybay,” ket ti makatawen a napintas a klimana ti mamagbalin iti dayta a pakaay-ayuan ti maysa a turista.

17. No dadduma maawagan iti naangin a siudad, daytat’ dandani dinadael nga interamente ti apuy; itatta pagtangsitna ti katayagan a patakder iti lubong.

18. Sakbay ti 1966, naawagan dayta iti nagan a Léopoldville.

19. Kas iti kabayagen ti maysa kadagiti kalatakan nga agturay ti Grecia, malaglagip dagiti estudiante ti Biblia daytoy a siudad kas ti lugar a sadiay naaramid ti nalatak a Griego a patarus ti Hebreo a Kasuratan.

20. Ti napartak nga irarang-ayna nagtaud iti pannakasarak iti balitok iti asidegna, ket naisangsangayan gapu ta dayta ti kakaisuna a siudad a kastat’ kadakkelna a masarakan iti maysa a kosta wenno igid ti danaw wenno maysa a karayan.

Alexandria, Egipto

Bangkok, Thailand

Boston, E.U.A.

Brasília, Brazil

Budapest, Hungary

Calcutta, India

Chicago, E.U.A.

Cologne, Alemania

Hong Kong

Honolulu, Hawaii, E.U.A.

Johannesburg, Sud Africa

Kinshasa, Zaire

La Paz, Bolivia

Lisbon, Portugal

Manchester, Inglaterra

Oslo, Norway

Rio de Janeiro, Brazil

Shanghai, China

Sydney, Australia

Tangshan, China

[Kahon iti panid 11, 12]

Dagiti Sungbat:

1. La Paz, a masarakan iti baet ti 3,250 metro ken 4,100 metro iti ngatuen ti patas ti baybay, ket imbangon dagiti Español idi 1548.

2. Ti “Shanghai” kaipapananna “Adda iti Baybay,” ket nairaman kadagiti maysa a kadadakkelan a puerto iti lubong iti igid ti baybay, daytat’ kangrunaan a pakaangayan ti nangato nga edukasion ken panagsirarak iti siensia idiay China.

3. Ti umuna a paset ti opisial a nagan ti Bangkok ket Krung Thep, a kaipapananna “Siudad dagiti Anghel”; iti Español, “Los Angeles” kaipapananna “dagiti anghel.” Nupay pinasayaaten ti Bangkok dagiti nalawa a kalsadana, kaaduan a nalatak a kanalna ti nagaburan tapno maaramid dagiti kalsada.

4. Ti Hong Kong, nga addaan 96,000 a tattao iti tunggal kuadrado kilometro, ket sarunuen ti Lagos, Nigeria (55,000); Dacca, Bangladesh (53,000); Djakarta, Indonesia (50,000); ken Bombay, India (49,000).

5. Idi 1976, napasamak ti maysa kadagiti kadadaksan a ginggined iti moderno a historia idiay China, a narukod iti Richter scale a 7.8. Dandani napatag ti Tangshan; agarup 240,000 a tattao ti natay.

6. Ti Manchester, a 240 kilometro ti kaadayona iti amianan ti Londres, napartak a nagbalin a sentro ti industria ta idi baet ti 1821 ken 1831, immadu ti populasionna iti 45 porsiento.

7. Idi pangrugian ti maika-19 a siglo, naibilang ti Cologne a maysa kadagiti tallo a karurugitan a siudad iti lubong​—Calcutta, Constantinople, ken Cologne​—a makagapu a dagiti soldado a Pranses nga adda sadiay “abbunganda dagiti rupada iti panio a naiyuper iti Eua de Cologne a pangsumra iti angseg ti isbo a nasaknap iti siudad.”​—Kölner Stadt-Anzeiger.

8. Ti Calcutta ti maikatlo a kadadakkelan a siudad ti India ket sinukatan ti New Delhi kas ti kabesera.

9. Naisingasing idi 1789 ken nairaman iti Konstitusion idi 1891, pimmayso ti kapanunotan a maaddaan iti kabesera iti uneg ti Brazil idi 1960 babaen iti Brasília. Ti pannakaibangonna iti lugar nga awan a pulos ti naibangon a patakder idi ket naisangsangayan a gundaway a mangibanag ti “maysa a naurnos a disenio ti intero a siudad no maipapan iti pisikal a pannakaisaad, arkitektura, ken ti pagnaedan dagiti tattaona.”​—Encyclopædia Britannica.

10. Ti Oslo, kabesera ti Norway, adda kalawana a 453 kilometro kuadrado, a kaaduanna ket turturod nga aduan kaykayo ken danaw.

11. Napumpunno ti tao dagiti simbaan idi Nobiembre 1, 1755, tapno rambakan ti Todos Los Santos, idi ti Lisbon rinebbek ti kapipigsaan a ginggined a naipadamag sadiay, daydiay nangpapatay iti agarup 30,000 a tattao.

12. Idi 1873 ti ili a Pest, iti makindaya a sikigan ti Karayan Danube, ken ti Buda, iti igid ti Óbuda ken Margaret Island, iti makinlaud a sikigan, opisial a nagtiponda tapno agbalin a Budapest, maysa kadagiti kapintasan a siudad ti Europa, a naminsan naawagan Reina iti Danube.

13. Dagiti sasao a Portuguese nga agpaay iti “karayan” ken “Enero”​—simmangpet dagiti managsirarak idi Enero 1, 1502​—napagtipon tapno pataudenna ti nagan a Rio de Janeiro.

14. Idi Enero 1788 agarup 750 a balud ti simmangpet manipud Britania kas pamunganayan ti kolonia a pagbaludan; itatta ti Sydney ti kabayaganen ken kadakkelan a siudad iti Australia.

15. Iti dandani tallo a siglo, ad-adda nga inimpluensiaan ti sumagmamano a siudad ti biag ti Estados Unidos imbes nga inimpluensiaan ti Boston, nga imbangon dagiti Puritan a pimmanaw idiay Europa gapu iti pannakaidadanes iti relihion. Idi 1773 timmulong dagiti umilina a nangrubrob iti Rebolusion nga Americano, idi nagpammarang dagitoy nga Indiano, a nagibuntonda iti tsa a karga ti tallo a barko iti puertona tapno protestaen ti panagbayadda iti buis iti Britania nga awan ti pannakabagida iti gobierno.

16. Dati a sentro dagiti negosiante ti sandalwood ken dagiti managtiliw ti balyena, a sinublaten dagiti Ruso, Britano, ken Pranses, ti Honolulu ket naisubli ken Ari Kamehameha III. Idi 1850 indeklarana dayta a kabesera ti pagarianna. Nagbalin ti Hawaii a teritoria ti E.U. idi 1900 ket nagun-odanna ti kina-estadona idi 1959.

17. Dadduma awaganda ti Chicago a gagangay a siudad ti E.U., nga iparangna ti kasayaatan ken kadadaksan a kasasaad ti pagilian. Ti tengnga ti siudad ket nauram nga interamente idi 1871 idi nakugtaran kano ti baka ni Mrs. O’Leary ti nakasindi a lampara idiay kamarin. Agarup 250 a tattao ti natay, ket 90,000 ti naawanan ti pagtaengan. Ti Sears Tower iti Chicago, a 443 metro ti tayagna, isu ti katayagan a patakder iti lubong.

18. Idi 1960, ti Léopoldville, a naipanagan iti ari ti Belgium a ni Leopold II, nagbalin a kabesera ti Republika ti Congo kalpasan ti pannakapukaw ti Belgian Congo. Idi 1971 nasukatan ti nagan ti pagilian iti Zaire; idi 1966 napanaganan ti kabesera a siudad ti Kinshasa.

19. Nagun-odan ti Alexandria ti naganna manipud ken Alejandro a Dakkel, a nangibilin iti pannakaibangonna idi 332 K.K.P. Kurang a sangagasut a tawen kalpasanna, dagiti umili a Judio​—nalabit bayat ti panagturay ni Ptolemy II Philadelphus (285-246 K.K.P.)​—rinugianda nga impatarus ti Hebreo a Kasuratan iti Griego tapno mapataud ti Septuagint.

20. Ti Johannesburg, a saan a masarakan iti igid ti kosta, danaw wenno karayan, nagun-odanna ti kasasaadna a dakkel a siudad gapu iti pannakasarak ti balitok idi 1886. Dimmakel manipud iti populasion a 2,000 idi 1887 agingga iti 120,000 idi 1899 ket itan addaanen iti nasurok a 1.7 milion.

[Mapa iti panid 8, 9]

(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)

[Ladawan iti panid 8]

Rio de Janeiro, Brazil

[Ladawan iti panid 9]

Bangkok, Thailand

[Credit Line]

Tourism Authority idiay Thailand

[Dagiti ladawan iti panid 10]

Kanigid: Sydney, Australia

Baba: La Paz, Bolivia

[Ladawan iti panid 11]

Shanghai, China

[Dagiti ladawan iti panid 12]

Kanigid: Honolulu, Hawaii

Kanawan: Hong Kong