Dagiti Adalen iti Naipaltiing a Kasuratan ken Pakasaritaanda

Adalen Numero 2​—Tiempo ken ti Nasantuan a Kasuratan

Madeskribir dagiti dibision ti tiempo sigun iti Biblia, dagiti kalendario a kadawyan a nausar, dagiti petsa a pagikomprontaran ti Biblia, ken dagiti makapainteres a punto maipapan “iti agus ti tiempo.”

1, 2. Aniat’ insurat ni Salomon maipapan iti tiempo, ket gapu ta ti tiempo apagkanito, ania komat’ aramidentay iti dayta?

TI TAO sipupuot unay iti pannagnat’ tiempo. Tunggal agtiktik ti relo, immabante manen ti tao iti danat’ tiempo. Masirib ti tao, no dina sayangen ti tiempona. Kas insurat ni Ari Salomon: “Tunggal banag adda naituding a tiempona, uray tiempo iti tunggal panggep iti baba dagiti langit: tiempo a mayanak ken tiempo a matay; tiempo nga agmula ken tiempo a paruten ti naimula; tiempo a pumatay ken tiempo a mangagas; tiempo nga agrugpo ken tiempo nga agbangon; tiempo nga agsangit ken tiempo nga agkatawa.” (Ecl. 3:1-4) Ti tiempo apagkanito! Ti 70 años a normal a kawatiwat ti biag nakaab-ababa tapno magun-odtay ti nawadwad a pannakaammo ken mangtagiragsak iti amin a naimbag a banag nga impaay ni Jehova para iti tao ditoy daga. “Tunggal banag inaramidna a naimnas iti tiempona. Insaadna pay ti tiempo a di nakedngan idiay pusoda, tapno ti tao dina matuntonan ti trabaho nga inaramid ti pudno a Dios nanipud idi punganay agingga iti panungpalan.”​—Ecl. 3:11; Sal. 90:10.

² Ni Jehova a mismo sibibiag nga agnanayon. Ngem dagiti parsuana, nagayatanna nga insaad ida iti agus ti tiempo. Dagiti anghel sadi langit, agraman ken rebeliuso a Satanas, sipupuotda unay iti ilalabas ti tiempo. (Dan. 10:13; Apoc. 12:12) Naisurat maipapan iti tao, “Ti tiempo ken di mapakadaan a pasamak maangay kadakuada amin.” (Ecl. 9:11) Naragsak daydiay sipapanunot iti Dios iti amin a tiempo ket yamanenna ti probision ti Dios a “taraon iti maitutop a tiempo”!​—Mat. 24:45.

3. Aniat’ nagpadaan ti tiempo ken law-ang?

³ Maymaysat’ Turong ti Tiempo. Nupay ti tiempo ket sapasap, awan tao a sibibiag a makaibaga no ania dayta. Di matukod kas ti law-ang. Awan makailawlawag ti nangrugian ti agus ti tiempo wenno sadinot’ pagayusanna. Dagitoy a banag paset ti di limitado a pannakaammo ni Jehova, a nadeskribir kas Dios “nanipud panawen a di nakedngan agingga iti panawen a di nakedngan.”​—Sal. 90:2.

4. Aniat’ makuna maipapan iti pannagna ti tiempo?

⁴ Iti kasumbangirna, adda dagiti ugali ti tiempo a matarusantayo. Ti kapartak ti panagayusna mabalin a rukoden. Sa, maymaysa lat’ turongna. Kas iti trapiko ti kalsada a maymaysa ti direksionna, agturong ti tiempo a di agsarday iti dayta a direksion​—agabante, kanayon nga agabante. Uray kasanot’ kapartak ti panagabantena, ti tiempo di pulos agsubli. Apagkanito ti agdama a pagbibiagantayo. Ngem, daytoy nga agdama ket agab-abante, agay-ayus nga agturong iti napalabas. Awan makalapped iti dayta.

5. Apay a makuna a ti napalabas ket nagballigi wenno napaay?

⁵ Ti Napalabas. Ti napalabas awanen, historia daytan, ket din maulit. Aniaman a ganuat a mangisubli iti napalabas ket imposible kas iti panangpasurong iti danum a nagdissuor wenno panagtayab ti pana nga agsubli iti bai a nangibulos kenkuana. Dagiti kamalitayo nangibatida ti tanda iti agus ti tiempo, tanda a ni la Jehova ti makapunas. (Isa. 43:25) Kasta met, dagiti nasayaat nga aramid ti tao iti napalabas nakarekord ket “agsublidanto kenkuana” agraman bendision ken Jehova. (Prov. 12:14; 13:22) Ti napalabas mabalin a nagballigi wenno napaay. Saanen a mabalin a tenglen. Maipapan kadagiti nadangkes, kunana: “Ta kasla ruot napartakdanto nga aglaylay, ket kas ti berde a nalangto a ruot agkupasdanto.”​—Sal. 37:2.

6. Kasano a naiduma ti masanguanan iti napalabas, ket apay nga interesadotay a nangnangruna iti dayta?

⁶ Ti Masanguanan. Naidumat’ masanguanan. Naynay nga agturong kadatayo. Iti tulong ti Saot’ Dios, mabalintay nga ilasin dagiti tuben nga adda iti sanguanan ket sidadaantay a sanguen dagita. Mabalintay ti agipempen “kadagiti gupit sadi langit.” (Mat. 6:20) Dagitoy a gupit di kabaelan nga iyanud ti agus ti tiempo. Agtalinaedda kadatayo ket agibturda ingga iti agnanayon a bendision ti masanguanan. Interesadotay a mangusar a nainsiriban iti tiempo, ta apektarannat’ masanguanantayo.​—Efe. 5:15, 16.

7. Aniada a pagorasan ti inted ni Jehova para iti tao?

⁷ Pagorasan. Dagiti moderno a relotayo isudat’ pagorasan. Agserbida a pagrukod ti tiempo. Umarngi met ni Jehova, a Namarsua, kuinerdasanna dagiti dadakkel a pagorasan​—ti daga nga agpusipos iti ehena, ti bulan a rikosennat’ daga, ken ti init​—tapno ti tao, no matmatanna ditoy daga, umisot’ orasna. “Ket ti Dios kinunana: ‘Adda koma dagiti silaw iti tangatang dagiti langit tapno aglasin ti aldaw ken ti rabii; ket agserbida koma a kas pagilasinan ken panniempo ken al-aldaw ken tawtawen.’” (Gen. 1:14) Gapuna, kas reprep a bambanag a nagaallot ti panggepda, dagitoy nailangitan a bagi agtignayda sigun kadagiti perpekto a rikosda, a di agsarday ken di agbiddut a rukodenda ti maymaysa a turong ti tiempo.

8. Aniat’ nagduduma a panangusar ti Biblia iti sao nga “aldaw”?

⁸ Aldaw. Ti sao nga “aldaw” a nausar iti Biblia nagdudumat’ kayuloganna, a kas met ti nagsasabali nga aplikasionna ita. No makompletot’ panagpusipos ti daga iti ehena, maysa nga aldaw a 24 oras ti narukodna. Sigun iti dayta, ti aldaw buklen ti tiempot’ lawag ken tiempot’ sipnget, nga agdagup iti 24 oras. (Juan 20:19) Ngem, ti tiempot’ lawag, nga agpromedio ti 12 oras, naawagan met aldaw. “Ket ti Dios ninagananna ti lawag Aldaw, ngem ti sipnget ninagananna ti Rabii.” (Gen. 1:5) Daytoy ti rimsuaan ti termino a “rabii,” ti periodo a kadarato agpromedio 12 oras a kinasipnget. (Ex. 10:13) Ti sabali pay isu ti sao nga “(al-)aldaw” a tukoyenna ti panawen a kapatadan dagiti nalatak a tao. Kas ehemplo, nakita ni Isaias ti sirmatana “kadagiti aldaw da Uzias, Jotam, Acaz ken Ezekias” (Isa. 1:1), ket dagiti aldaw ni Noe ken ni Lot nadakamatda kas propetiko. (Luc. 17:26-30) Sabali pay nga ehemplo ti maibagay-bagay wenno piguratibo nga usar ti “aldaw” isut’ kinuna ni Pedro a “ti maysa nga aldaw ken Jehova kasla sangaribo a tawen.” (2 Ped. 3:8) Sigun iti salaysay ti Genesis, ti aldaw a panamarsua naun-unday pay a periodo​—adu a milenio. (Gen. 2:2, 3; Ex. 20:11) Ti kontekstot’ Biblia ipasimudaagna ti aplikasion ti sao nga “aldaw.”

9. (a) Kasano a namunganay ti 24 oras a pannakabingay ti aldaw a sag-60 minuto? (b) Ania a pagorasan ti nadakamat iti Hebreo a Kasuratan?

⁹ Oras. Ti pannakabingay ti aldaw iti 24 oras nangrugi sadi Egipto. Ti moderno a pannakabingay ti oras iti 60 minuto naggapu iti matematika ti Babilonia, nga isut’ sexagesimal system (naibatay iti numero a 60). Iti Hebreo a Kasuratan awan nadakamat nga oras.a Imbes nga espesipiko nga oras ti panangbingaynat’ aldaw, inusar ti Hebreo a Kasuratan dagiti sao a “bigat,” “matuon,” “tengngat’ aldaw,” ken “rabii” a kas pagorasan. (Gen. 24:11; 43:16; Deut. 28:29; 1 Ar. 18:26) Nabingay ti rabii iti tallo a periodo a naawagan “panagbantay iti rabii” (Sal. 63:6), dua kadagitat’ ninaganan ti Biblia: “nagtengnga a panagbantay iti rabii” (Oc. 7:19) ken “panagbantay iti parbangon.”​—Ex. 14:24; 1 Sam. 11:11.

10. Kasano a kuinenta dagiti Judio ti oras idi tiempon Jesus, ket kasano a ti pannakaammotay itoy makatulong iti panangikeddeng iti tiempot’ ipapatay ni Jesus?

¹⁰ Ti “oras,” nupay kasta, kadarato a nadakamat ti Nakristianuan a Griego a Kasuratan. (Juan 12:23; Mat. 20:2-6) Inrugida a binilang ti oras manipud isisingising ti init, wenno agalas-6 t.b. Nadakamat ti Biblia ti “maikatlo nga oras,” a kaipapananna ti alas-9 t.b. Ti “maikanem nga oras” nadakamat kas tiempo a simmipnget ti Jerusalem idi naibitin ni Jesus. Katupag daytoy ti alas-12 ti agmatuon. Ti pannakauyos ti biag ni Jesus idiay pagtutuokan a kayo nasao a naangay “agarup maikasiam nga oras,” wenno alas-3 t.m.​—Mar. 15:25; Luc. 23:44; Mat. 27:45, 46.b

11. Kasanot’ kabayagnan ti “lawas” a pagrukod iti tiempo?

¹¹ Lawas. Idi rugrugi ti historia ti tao inruginan a binilang a sagpipito dagiti aldawna. Tinuladnat’ ehemplo ti Namarsua kenkuana, a dagiti innem nga aldaw a panamarsuana tinampokannat’ maikapito a periodo a naawagan met ti aldaw. Ni Noe sagpipito ti panagbilangna kadagiti aldaw. Iti Hebreo, ti “lawas” literal a kayuloganna ti nagkapito a yunit wenno periodo.​—Gen. 2:2, 3; 8:10, 12; 29:27.

12. Ania ti bulan a lunar, ket kasano a naigiddiat kadagiti moderno a bulantayo?

¹² Lunar a Bulbulan. Nadakamat ti Biblia ti “lunar a bulbulan.” (Ex. 2:2; Deut. 21:13; 33:14; Esd. 6:15) Dagiti moderno a bulantayo saanda a lunar a bulbulan, ta saan a ti bulan (moon) ti nangikeddeng kadakuada. Bale 12 a dibision ti tawen a solar dagitoy. Ti lunar a bulan (lunar month) isut’ ikeddeng ti baro a bulan (new moon). Adda uppat a porma ti bulan, a mangbukel iti maysa a rikos nga agpromedio ti 29 aldaw, 12 oras, ken 44 minuto. No mingmingan ti maysa ti porma ti bulan mapugtuannat’ aldaw ti lunar a bulan.

13. Kasano a siuumiso a nairekord ti tiempo ti Layus?

¹³ Imbes a siinget nga inusarna ti lunar a bulbulan, agparang a nagirekord ni Noe sigun ti bulan a sag-30 aldaw. Sigun iti rekordna idiay daong, maawatantayo a dagiti danum ti Layus linapunosda ti daga iti unos ti lima a bulan, wenno “sangagasut ket limapulo nga aldaw.” Nagmaga ti daga kalpasan ti 12 bulan ken 10 aldaw ket nakaruar dagiti naglugan iti daong. Ngarud, dagita a historiko a pasamak siuumisot’ pannakairekord ti tiempoda.​—Gen. 7:11, 24; 8:3, 4, 14-19.

14. (a) Kasano nga inted ni Jehova ti probision ti panniempo? (b) Kasanot’ kaunday ti panagtultuloy dagiti panniempo?

¹⁴ Panniempo. Idi insaganana ti daga a pagtaengan, inted ni Jehova ti nainsiriban ken naayat a probision dagiti panniempo (seasons). (Gen. 1:14) Maadda daytoy gapu ta nagtingig ti daga, wenno nagbangking, iti 23.5° nga anggulo no idilig iti plane (dana) a sursurotenna a mangrikos iti init. Pagbanaganna, umuna nga agtingig idiay init ti Southern Hemisphere sa, innem a bulan kalpasanna, ti Northern Hemisphere, tapno agsusublat dagiti panniempona. Daytoy a panagbalbaliw ti panniempo parnuayenna ti panagduduma ken panagdidilig ket iturayanna ti tiempo a panagmula ken panagani. Insierto ti Saot’ Dios a daytoy nga urnos ti panagbalbaliw ken panagdinnilig dagiti panniempo iti intero a makatawen agnanayonto. “Bayat ti kaadda ti daga, ti panagmula ken ti panagapit, ken ti lam-ek ken ti pudot, ken ti kalgaw ken ti kalam-ekna, ken ti aldaw ken ti rabii, saandanto nga agsardeng.”​—Gen. 8:22.

15, 16. (a) Kasanot’ pannakabingbingay ti tiempot’ panagtutudo iti Naikari a Daga? (b) Deskribirenyo ti tiempot’ panagtutudo ken ti relasionda iti panagtalon.

¹⁵ Ti tawen iti Naikari a Daga nabingay laeng iti tiempo a natutudo ken tiempo a namaga. Manipud ngalay ti Abril inggat’ ngalay ti Oktubre, nakiddit ti tudo. Ti panagtutudo mabingay kas nasapa, wenno tudo ti “otoño,” (Oktubre-Nobiembre); dagiti napigsa a tudo ti kalam-ekna (Disiembre-Pebrero); ken ti naladaw, wenno tudo ti “primavera,” (Marso-Abril). (Deut. 11:14; Joel 2:23) Saan nga eksakto dagitoy a pannakabingay, dagiti panniempo agrurutapda gaput’ panagduduma ti klima kadagiti nagsasabali a paset ti daga. Ti nasapa a tudo babasaennat’ namaga a daga, isu a ti Oktubre-Nobiemre ket tiempo a “panagarado” ken “panagimula ti bukel.” (Ex. 34:21; Lev. 26:5) No napigsan ti tudo manipud Disiembre inggat’ Pebrero, gagangay nga agtinnag ti niebe, ket iti Enero ken Pebreo, nakalamlamiis ti temperatura idiay kabambantayan. Nasao ti Biblia a ni Benaya, a maingel a soldado ni David, pinatayna ti leon “iti tiempo ti niebe.”​—2 Sam. 23:20.

¹⁶ Dagiti bulan ti Marso ken Abril (medio katupag ti Nisan ken Iyyar a bulbulan ti Hebreo) isudat’ bulan “ti tudo ti primavera.” (Zac. 10:1) Isu daytoy ti naladaw a tudo, tapno mamsek ti dawa dagiti naimula idi otoño, ket nasayaat ti apit. (Os. 6:3; Sant. 5:7) Daytoy met ti tiempot’ nasapa nga apit, ket imbilin ti Dios iti Israel nga idatonda dagiti umuna a bunga ti naapitda iti Nisan 16. (Lev. 23:10; Ruth 1:22) Daytoy ti tiempot’ imnas ken ragsak. “Dagiti sabong agparangda iti daga, ti mismo a pannakapukis dagiti kaubasan dimtengen, ket ti timek ti mismo a kalapati nangngeg iti dagatayo. Ti kayo nga igos luomenna dagiti naganus nga igos; ket dagiti ubas agsabongda, itdenda ti sayamusomda.”​—Kanta ni Sal. 2:12, 13.

17. (a) Kasanot’ pannakasibug dagiti mula no kalgaw? (b) Amirisenyo ti tsart a “Ti Tawen dagiti Israelita” sayo bingayen ti tawen sigun kadagiti panniempo a nasalaysay iti parapo 15-17. (c) Kaano a naangay ti nasapa a panagani, ti panagani kadagiti irik, ken ti tiempo a naburas amin a prutas, ket aniada a piesta ti naigiddan kadagitoy a panagani?

¹⁷ Inton ngalay ti Abril mangrugin ti namaga a tiempo, ngem kabayatanna, nangruna kadagiti tanap iti igid ti baybay ken dagiti makinlaud a bakras dagiti bantay, ti nawadwad a linnaaw sibuganna dagiti mula iti kalgaw. (Deut. 33:28) Iti Mayo, maani ti irik, ket no ngudot’ bulan rinambakanda ti Piesta dagiti Lawas (Pentecostes). (Lev. 23:15-21) Sa, bayat a pimmudot ti panawen ken agmagan ti daga, agluom dagiti ubas ket agburasdan, ken sarunuen dagiti prutas ti kalgaw, kas kadagiti oliba, dates, ken igos. (2 Sam. 16:1) Inton agngudon ti namaga a panniempo ket mangrugin dagiti nasapa a tudo, naanin amin a bunga ti daga, maangay metten (agarup iti rugi ti Oktubre) ti Piesta dagiti Abung-abong, wenno Tabernakulo.​—Ex. 23:16; Lev. 23:39-43.

18. (a) Apay a maikanatad ti kaipapanan ti Hebreo a sao para iti “tawen”? (b) Ania ti pudno a tawen solar no maipapan iti daga?

¹⁸ Tawen. Ti panangadaltay ti tiempo iti Biblia yegnatay iti ebkas a “tawen.” Nadakamat dayta nanipud punganay ti historia ti tao. (Gen. 1:14) Ti Hebreo a sao a “tawen,” sha·nahʹ, naggaput’ ramut a kaipapananna “maulit; aramiden manen” ket kayuloganna ti iririkos ti tiempo. Maikanatad daytoy, ta tinawen a maulit ti rikos dagiti panniempo. Ti naindagaan a tawen isut’ tiempo ti kompleto nga iririkos ti daga, wenno pananglikmutna iti init. Ti aktual a tiempo ditoy daga tapno makompleto ti biahena isut’ 365 aldaw 5 oras 48 minuto 46 segundo, wenno agarup 365 1/4 nga aldaw. Daytoy ti pudno a tawen solar.

19. (a) Kasano a nakuenta dagiti tawen iti Biblia idi ugma? (b) Ania a “sagrado a tawen” ti inkeddeng ni Jehova kalpasanna?

¹⁹ Tawtawen iti Biblia. Sigun iti kadaanan a panagkuentat’ Biblia, ti tawen nangrugi iti otoño inggat’ otoño. Maikanatad unay daydi iti biag nga agrikultura, a ti tawen nangrugi iti panagarado ken panagmula, no iti umuna a paset ti bulantayo nga Oktubre, ket nagngudo iti pannakaburas ti apit. Kuinenta ni Noe ti tawen a nangrugi iti otoño. Inrekordna ti Delubio a nangrugi “iti maikadua a bulan,” a katupag ti maudi a kagudua ti Oktubre ken ti umuna a kagudua ti Nobiembre. (Gen. 7:11, footnote) Agingga ita, adu nga inilin-ili ditoy daga irugida pay la iti otoño ti baro a tawenda. Idi tiempot’ Exodo manipud Egipto, idi 1513 K.K.P., inkeddeng ni Jehova a ti Abib (Nisan) “ti pangrugian dagiti bulan” dagiti Judio, ket naaddaandat’ sagrado a tawen, a nangrugi iti primavera inggat’ primavera. (Ex. 12:2) Ngem, dagiti Judio ita addaanda iti sekular, wenno sibil, a tawen a mangrugi iti otoño, a Tishri ti umuna a bulan.

20. Kasano a naretubar ti tawen lunar tapno maikomprontar iti tawen solar, ket ania dagiti tawen a lunisolar?

²⁰ Tawen a Lunisolar. Agingga idi tiempo ni Kristo, kaaduan a nasion nagusardat’ lunar a tawtawen a pangkuentada ti tiempo, ket nagduduma ti panangretubarda iti tawen tapno maikomprontar iti tawen solar. Ti kadawyan a tawen lunar a 12 bulan adda 354 nga aldawna, a 29 wenno 30 nga aldaw ti binulan, agdependet’ panagparang ti baro a bulan. Ti tawen lunar no kasta ket agarup 11 1⁄4 nga aldaw ti kurangna no idilig iti pudno a tawen solar a 365 1⁄4 nga aldaw. Tawen lunar ti sinurot dagidi Hebreo. Saan nga inlawlawag ti Biblia no kasanoda nga inkomprontar daytoy iti tawen solar agraman dagiti panniempoda, ngem nalabit sinupusopanda ti kanayonan, wenno intercalario, a bulan no kasapulan. Idi agangay inurnosda dagiti bulan nga intercalario idi maikalima a siglo K.K.P. ket naawagan itan a Metonic cycle. Nayurnos ti pannakainayon ti bulan nga intercalario iti mamimpito a daras kada 19 tawen, ket iti kalendario dagiti Judio, nainayon dayta iti maika-12 bulan, ti Adar, ket naawagan Veadar, wenno “maikadua nga Adar.” Gapu ta ti kalendario a lunar ket naikomprontar iti init, dagiti tawen 12 wenno 13 ti bulanda, naawaganda kas tawen lunisolar.

21. (a) Ania ti kalendario ni Julio? (b) Apay nga ad-adda nga umiso ti kalendario ni Gregorio?

²¹ Kalendario ni Julio ken ni Gregorio. Ti kalendario isut’ sistema a panangipiho ti rugi, kawatiwat, ken dibision ti tawen sa mayurnos ti panagsasaruno dagitoy a dibision. Ti kalendario ni Julio inyusuat ni Julio Cesar idi 46 K.K.P., tapno dagiti Romano addaanda ti tawen solar a mangsandi iti tawen lunar. Ti kalendario ni Julio addaan 365 nga aldaw iti makatawen, ngem kada maikapat a tawen (leap year), maysa nga aldaw ti nainayon, tapno 366 ti aldawna. Ngem, idi agangay, natakkuatan a ti kalendario ni Julio nasursurok ti 11 minuto ngem ti pudno a tawen solar. Idi maika-16 siglo K.P., sangapulo nga aldawen ti diperensiada. Gapuna, idi 1582, adda bassit rinetubar ni Papa Gregorio XIII, ket inyusuatna ti masasao itan a kalendario ni Gregorio. Gapu iti mando ti papa nakissay ti sangapulo nga aldaw iti tawen 1582, ket ti aldaw kalpasan ti Oktubre 4 nagbalin nga Oktubre 15. Inkeddeng ti kalendario ni Gregorio a dagiti siglo a saan a madibidir iti 400 saanda a maibilang a leap year. Kas ehemplo, maisupadi iti tawen 2000, ti tawen 1900 saan a leap year gapu ta ti bilang a 1,900 ket saan a madibidir iti 400. Ti kalendario ni Gregorio isut’ sapasap a maus-usar iti kaaduan a paset ti lubong.

22, 23. Kasanot’ kaatiddog ti propetiko a tawen?

²² Propetiko a “Tawen.” Sigun iti padtot’ Biblia ti sao a “tawen” kadarato mausar a naisangayan kas katupag ti 12 bulan, a kada bulan 30 nga aldaw, nga agdagup 360 nga aldaw. Anagenyo ti kunat’ maysa nga autoridad kas komentona iti Ezequiel 4:5, 6: “Ipapantayo koma a 360 nga aldaw ti ammo ni Ezequiel a tawen. Daytoy ket saan a pudno a tawen solar wenno tawen lunar. ‘Promedio’ a tawen daytoy a tunggal bulan ket addaan 30 nga aldaw.”c

²³ Ti propetiko a tawen naawagan met “tiempo,” ket ti panangusig iti Apocalipsis 11:2, 3 ken Apo 12:6, 14 ipalgakna no kasano a ti maysa a “tiempo” ket makuenta kas 360 nga aldaw. Sigun iti padto masansan a ti maysa a tawen naisimbolo kas maysa nga “aldaw.”​—Ezeq. 4:5, 6.

24. Kasanot’ panangirugi dagiti adu nga umili iti panagbilangda?

²⁴ Awan Tawen a Zero. Dagiti umili idi ugma, agraman dagiti de-adal a Griego, Romano, ken Judio, dida napanunot ti zero. Kadakuada, amin a panagkuenta ket mangrugi iti maysa. Idi sinursuroyo ti Romano a numero idiay eskuelaan (I, II, III, IV, V, X, kdp.), inadalyo kadi ti simbolo ti zero? Saan, ta awan dayta kadagiti Romano. Gapu ta di inusar dagiti Romano ti numero a zero, nangrugi ti Kadawyan a Panawen, saan nga iti tawen a zero, no di ket iti 1 K.P. Daytoy met ti timmaudan ti ordinal nga urnos dagiti numero, kas iti umuna (1st), maikadua (2nd), maikatlo (3rd), maikasangapulo (10th), ken maikasangagasut (100th). Sigun iti moderno a matematika, amin a kuentaen ti tao ket mangrugi iti awan, wenno zero. Nalabit dagiti Hindu ti nangimbento iti zero.

25. Kasanot’ pannakaiduma dagiti numero nga ordinal kadagiti cardinal?

²⁵ Isu a no basta mausar dagiti ordinal a numero, masapul a kanayon a kissayan ti maysa tapno maala ti kompleto a numero. Kas ehemplo, no madakamattay ti petsa a maika-20 a siglo K.P., kaipapananna kadi a kompleto a 20 siglo dayta? Saan, kaipapananna la ti 19 a kompleto a siglo ken sumagmamano a tawen. Tapno mayebkas dagiti kompleto a numero, ti Biblia, agraman ti moderno a matematika, usarenna dagiti cardinal a numero, kas iti 1, 2, 3, 10, ken 100. Naawagan met dagitoy ti “sibubukel a numero.”

26. Kasanoyo a makuenta (a) dagiti tawen manipud Oktubre 1, 607 K.K.P., inggat’ Oktubre 1, 1914 K.P.? (b) ti 2,520 tawen manipud Oktubre 1, 607 K.K.P.?

²⁶ Ita, yantangay ti Kadawyan a Panawen ket di nangrugi iti tawen a zero no di ket iti 1 K.P., ket ti kalendario sakbay ti Kadawyan a Panawen saan a nangrugi nga agbilang nga agsunod manipud tawen a zero no di ket nangrugi iti 1 K.K.P., ti numero a nausar iti aniaman a tawen kinapudnona ket ordinal a numero. Kayatna a sawen, ti 1990 K.P. irepresentarna ti 1989 a kompleto a tawen nanipud nangrugi ti Kadawyan a Panawen, ket ti petsa a Hulio 1, 1990, irepresentarna ti 1,989 tawen ken guduat’ tawen nanipud nangrugi ti Kadawyan a Panawen. Agaplikar met la daytoy a prinsipio kadagiti petsa a K.K.P. Tapno ngarud makuenta no mano a tawen ti naglabas manipud Oktubre 1, 607 K.K.P., inggat’ Oktubre 1, 1914 K.P., inayonyo ti 606 tawen (agraman ti naudi a tallo a bulan ti napalabas a tawen) iti 1,913 (agraman ti umuna a siam a bulan ti sumuno a tawen), ket ti dagupna isut’ 2,519 (agraman 12 bulan), wenno 2,520 tawen. Wenno no kayatyo a kuentaen no aniat’ petsa 2,520 tawen kalpasan ti Oktubre 1, 607 K.K.P., laglagipenyo a ti 607 ket ordinal a numero​—talaga a 606 a kompleto a tawen ti irepresentarna​—ket yantangay saan a Disiembre 31, 607 K.K.P. ti pagkuentaantayo, no di ket iti Oktubre 1, 607 K.K.P., masapul nga inayontayo iti 606 daydiay tallo a bulan iti arinunos ti 607 K.K.P. Ita kissayanyo ti 606 1/4 ti 2,520 tawen. Ti agbati ket 1,913 3/4. Kaipapananna a 2,520 tawen manipud Oktubre 1, 607 K.K.P., ket dumanon ti 1,913 3/4 tawen iti Kadawyan a Panawen​—1,913 a kompleto a tawen yegnatayo iti rugi ti 1914 K.P., ket no inayon ti tallo a kakapat ti tawen yegnatay iti Oktubre 1, 1914 K.P.d

27. Ania dagiti petsa a pagikomprontaran, ket apay a napategda unay?

²⁷ Dagiti Petsa a Pagikomprontaran. Ti mapagtalkan a kronolohia ti Biblia naibasar kadagiti petsa a pagikomprontaran. Ti petsa a pagikomprontaran isut’ petsa ti historia a mabalin nga akseptaren ket adda katupagna nga espesipiko a petsa a nairekord iti Biblia. Mabalin nga usaren dayta kas punto a pangrugian tapno sigurado a mabirukan iti kalendario ti agsasagadsad a pasamak iti Biblia. No mapihon daytoy a petsa a pagikomprontaran, mabalin a kuentaen dagiti umiso a rekord ti mismo a Biblia nga agabante wenno agatras manipud itoy a petsa, kas kadagiti nasao a kawatiwat ti biag dagiti tao wenno kaunday ti turay dagiti ari. Gapuna, no adda sierto a petsa a pangrugian, mausartayo ti mapagtalkan nga internal a kronolohia ti Biblia tapno magun-odtay ti petsa dagiti adu a pasamak iti Biblia.

28. Aniat’ mausar a petsa a pagikomprontaran ti Hebreo a Kasuratan?

²⁸ Petsa a Pagikomprontaran iti Hebreo a Kasuratan. Ti prominente a pasamak a nairekord nga agpada iti Biblia ken sekular a historia isut’ panangrippuog dagiti Medo ken Persiano, iti sidong ni Ciro, iti siudad ti Babilonia. Inrekord daytoy ti Biblia idiay Daniel 5:30. Adu a librot’ historia (agraman kada Diodoro, Africano, Eusebio, Ptolemy, ken dagiti tapi ti Babilonia) suportaranda ti 539 K.K.P. kas tawen a panangrippuog ni Ciro iti Babilonia. Ti Nabonidus Chronicle itedna ti bulan ken aldaw ti pannakatnag ti siudad (naikkat ti tawen). Dagiti sekular a kronologo insaadda ngarud ti petsa a pannakatnag ti Babilonia kas Oktubre 11, 539 K.K.P., sigun iti kalendario ni Julio, wenno Oktubre 5 iti kalendario ni Gregorio.e

29. Kaano a rimmuar ti bilin ni Ciro, ket naipalubos ti gundaway para iti ania?

²⁹ Kalpasan ti pannakarpuog ti Babilonia, ken idi umuna a tawenna kas agturay iti naparmek a Babilonia, impaulog ni Ciro ti nalatak a bilinna a nangipalubos iti isusubli dagiti Judio sadi Jerusalem. Sigun iti rekord ti Biblia, nalabit naited ti bilin idi arinunos ti 538 K.K.P. wenno iti agprimavera ti 537 K.K.P. Mangted daytoy ti umdas a gundaway dagiti Judio nga agtaeng manen iti dagada ken mapan sadi Jerusalem tapno isublida ti panagdaydayaw ken Jehova idi “maikapito a bulan,” ti Tishri, wenno agarup Oktubre 1, 537 K.K.P.​—Esd. 1:1-4; 3:1-6.f

30. Kasano a ti petsa a pagikomprontaran agraman dagiti natungpal a padto ikeddengda ti tiempot’ pannakabautisar ni Jesus, ken ti pannakayanakna?

³⁰ Petsa a Pagikomprontaran ti Nakristianuan a Griego a Kasuratan. Ti petsa a pagikomprontaran ti Nakristianuan a Griego a Kasuratan maikeddeng gapu iti petsa a panangsuno ni Tiberio Cesar ken Emperador Agosto. Natay ni Agosto idi Agosto 17, 14 K.P. (kalendario ni Gregorio); ni Tiberio dinutokan ti Senado Romano kas emperador idi Setiembre 15, 14 K.P. Nakuna iti Lucas 3:1, 3 nga inrugi ni Juan a Mammautisar ti ministeriona idi maika-15 tawen ti turay ni Tiberio. No nakuenta dagiti tawen nanipud ipapatay ni Agosto, ti maika-15 tawen nangrugi iti Agosto 28 K.P. inggat’ Agosto 29 K.P. No nakuenta nanipud panangdutok ti Senado kas emperador, ti tawen nangrugi iti Setiembre 28 K.P. inggat’ Setiembre 29 K.P. Di nagbayag kalpasanna, ni Jesus, nga agarup innem a bulan nga in-inaudi ngem ni Juan a Mammautisar, immay nagpabautisar, idi “agarup tallopulo ti tawenna.” (Luc. 3:2, 21-23; 1:34-38) Mayataday daytoy iti padtot’ Daniel 9:25 nga aglabas ti 69 “a lawlawas” (propetiko a lawlawas a sag-7 tawen kada lawas, ket agdagup 483 tawen) manipud “iruruar ti sao a mangisubli ken mangbangon iti Jerusalem” ken ti paderna aginggat’ panagparang ti Mesias. (Dan. 9:24, footnote) Dayta a “sao” imbilin ni Artaxerxes (Longimanus) idi 455 K.K.P. ket intungpal ni Nehemias sadi Jerusalem idi arinunos dayta a tawen. Ket 483 tawen kalpasanna, idi maud-udi a paset ti 29 K.P., idi binautisaran ni Juan, napulotan met ni Jesus babaen ti nasantuan nga espiritu ti Dios, iti kasta nagbalin a Mesias, wenno Daydiay Napulotan. Ti panagbautisar ni Jesus ken ti panangrugi ti ministeriona iti maud-udi a paset dayta a tawen mayataday met iti padto nga isu ket matay “iti kagudua ti lawas” dagiti tawen (wenno kalpasan ti tallo ket kagudua a tawen). (Dan. 9:27) Idinto ta isu natay iti primavera, ti ministeriona a tallo ket kagudua a tawen nangrugi idi otoño ti 29 K.P.g Naiparna met, a dagitoy dua nga ebidensia paneknekanda a nayanak ni Jesus idi otoño ti 2 K.K.P., yantangay ipakita ti Lucas 3:23 a ni Jesus ag-30 años idi irugina ti trabahona.h

31. (a) Apay a ti kapartak ti pannagna ti tiempo kasla nagduduma? (b) Ania ngarud ti bentahe dagiti agtutubo?

³¹ No Kasano a Naparpartak ti Tiempo. Adda pagsasao a “matektekanka nga agur-uray.” Pudno a no bambantayam ti oras, no pampanunotem, no ur-urayem nga adda mapasamak, kasla nakabambannayat ti pannagnana. Ngem, no okupadotayo, interesado ken maseknantay iti ar-aramidentayo, agparang a kasla “tumayab ti oras.” Sa, kadagiti lallakay kasla naparpartak ti oras ngem kadagiti ubbing. Apay a kasta? Ti maysa a tawen a mainayon iti biag ti maysat’ tawenna kaipapananna ti 100-porsiento a yaadu ti kapadasan ti biagna. Ti maysa a tawen a mainayon iti 50 ti tawenna 2-porsiento lat’ nainayon. Iti maysa nga ubing, nakaun-unday ti maysa a tawen. Ti lakay, no okupado ken nasalun-at, naparpartak ti panaglabas kenkuana ti tawen. Naun-uneg ti pannakatarusna kadagiti saon Salomon: “Awan banag a baro iti sidong ti init.” Iti kasumbangirna, dagiti agtutubo addaanda iti kasla nabambannayat, a tawen nga itatanorda. Imbes nga “agagawa iti angin” iti daytoy materialistiko a lubong, usarenda dagita a tawen tapno agurnongda iti nabaknang a nadiosan a kapadasan. Naintiempuan dagiti saon Salomon: “Lagipem, itan, ti Dakkel a Namarsua kenka kadagiti aldaw ti kina-agtutubom, iti sakbay ti idadateng dagiti dakes nga aldaw, ken yaadani dagiti tawen inton kunaem: ‘Awan ragsakko kadakuada.’”​—Ecl. 1:9, 14; 12:1.

32. Kasano nga ad-adda a maapresiar dagiti tao ti panangmatmat ni Jehova iti tiempo?

³² Tiempo​—Inton Dagiti Tao Agbiagda nga Agnanayon. Ngem, adda dagiti naragsak nga aldaw iti masanguanan a didanton makadidigra. Dagiti agayat iti kinalinteg, a ‘dagiti tiempoda adda iti ima ni Jehova,’ mabalinda a seggaan ti biag nga agnanayon iti turay ti Pagarian ti Dios. (Sal. 31:14-16; Mat. 25:34, 46) Iti sidong ti Pagarian, awanton ni patay. (Apoc. 21:4) Awanton ti panaglaladut, sakit, tuok, ken kinaubbaw. Aduntot’ trabahuen, makapainteres ken mangkarit, a masapul nga usaren dagiti perpekto nga abilidad ti tao ket mangted ti napalaus a pannakapnek kadagiti gapuanan. Kasla naparpardasto ti panagayus dagiti tawen, ket dagiti isip a manangapresiar ken sipapanunot naynaydanto a mapno kadagiti lagip dagiti naragsak a pasamak. Bayat nga aglabas dagiti milenio, dagiti tao ditoy daga lallalodanto nga apresiaren ti panangmatmat ni Jehova iti tiempo: ‘Ta ti sangaribo a tawen kadagiti mata ni Jehova kasda la idi kalman no nakalabasen.’​—Sal. 90:4.

33. No maipapan iti tiempo, ania a bendision ti imbilin ni Jehova?

³³ No matmatantayo ti agus ti tiempo sigun iti agdama a natauan a pannakatarustayo satay amirisen ti baro a lubong ti kinalinteg nga inkari ti Dios, anian a nagragsak ti manamnama a bendision iti dayta nga aldaw: “Ta idiay imbilin ni Jehova ti bendision, uray ti biag agingga iti tiempo a di nakedngan”!​—Sal. 133:3.

[Footnotes]

[Tsart iti panid 281]

TI TAWEN DAGITI ISRAELITA

Nagan ti Bulan Nisan (Abib)

Katupagna ti Marso - Abril

Sagrado a Tawen Umuna a bulan

Sekular a Tawen Maika-7 a bulan

Sitas Ex. 13:4; Neh. 2:1

Piesta Nisan 14 Paskua

Nisan 15-21 Piesta ti Di Nalebaduraan a Tinapay

Nisan 16 Panangidatag kadagiti umuna a bunga

Nagan ti Bulan Iyyar (Ziv)

Katupagna ti Abril - Mayo

Sagrado a Tawen Maika-2 a bulan

Sekular a Tawen Maika-8 a bulan

Sitas 1 Ar. 6:1

Nagan ti Bulan Sivan

Katupagna ti Mayo - Junio

Sagrado a Tawen Maika-3 a bulan

Sekular a Tawen Maika-9 a bulan

Sitas Ester 8:9

Nagan ti Bulan Tammuz

Katupagna ti Junio - Julio

Sagrado a Tawen Maika-4 a bulan

Sekular a Tawen Maika-10 a bulan

Sitas Jer. 52:6

Nagan ti Bulan Ab

Katupagna ti Julio - Agosto

Sagrado a Tawen Maika-5 a bulan

Sekular a Tawen Maika-11 a bulan

Sitas Esd. 7:8

Nagan ti Bulan Elul

Katupagna ti Agosto - Setiembre

Sagrado a Tawen Maika-6 a bulan

Sekular a Tawen Maika-12 a bulan

Sitas Neh. 6:15

Nagan ti Bulan Tishri (Ethanim)

Katupagna ti Setiembre - Oktubre

Sagrado a Tawen Maika-7 a bulan

Sekular a Tawen Umuna a bulan

Sitas 1 Ar. 8:2

Piesta Tishri 1 Aldaw a panagtrumpeta

Tishri 10 Aldaw a Panangabbong

Tishri 15-21 Piesta ti Abung-abong

Tishri 22 Sagrado nga asamblea

Nagan ti Bulan Heshvan (Bul)

Katupagna ti Oktubre - Nobiembre

Sagrado a Tawen Maika-8 a bulan

Sekular a Tawen Maika-2 a bulan

Sitas 1 Ar. 6:38

Nagan ti Bulan Chislev

Katupagna ti Nobiembre - Disiembre

Sagrado a Tawen Maika-9 a bulan

Sekular a Tawen Maika-3 a bulan

Sitas Neh. 1:1

Nagan ti Bulan Tebeth

Katupagna ti Disiembre - Enero

Sagrado a Tawen Maika-10 a bulan

Sekular a Tawen Maika-4 a bulan

Sitas Ester 2:16

Nagan ti Bulan Shebat

Katupagna ti Enero - Pebrero

Sagrado a Tawen Maika-11 a bulan

Sekular a Tawen Maika-5 a bulan

Sitas Zac. 1:7

Nagan ti Bulan Adar

Katupagna ti Pebrero - Marso

Sagrado a Tawen Maika-12 a bulan

Sekular a Tawen Maika-6 a bulan

Sitas Ester 3:7

Nagan ti Bulan Veadar

Katupagna ti (Intercalario a bulan)

Sagrado a Tawen Maika-13 a bulan