GAZA
1. Maysa a kadaanan a siudad a nailista iti kaunaan a pannakailadawan ti beddeng dagiti Canaanita. (Ge 10:19) Malaksid iti agarup 20 a pannakatukoy ti Gaza iti Kasuratan, nadakamat ti siudad kadagiti kadaanan nga Egipcio a rekord ken kitkitikit da Ramses II, Thutmose III, ken Seti I. Nalawag a ti Gaza ti kaabagatanan a laud a siudad a naituding iti tribu ni Juda. (Jos 15:20, 47; Uk 6:3, 4) Dagiti agnanaed iti dayta ket naawagan iti Gazita.—Jos 13:3; Uk 16:2.
Kunaen ti sumagmamano a ti Gaza isu ti Tell el-ʽAjul (Tel Bet ʽEglayim), ngem saan pay a napasingkedan daytoy kadagiti panagkali sadiay dagiti arkeologo. Ti kadaanan a siudad ket kadawyan a naikuna nga isu ti agdama a Gaza (Ghazzeh; ʽAzza), a masarakan iti agarup 80 km (50 mi) iti laud nga abagatan-a-laud ti Jerusalem. Nupay naisina iti Baybay Mediteraneo iti agarup 5 km (3 mi) ti binumbunton a kadaratan, adda ti Gaza iti nadam-eg a rehion a pagaammo gapu kadagiti kaolibuan, kaykayo nga agbunga, kaykayo ti sikomoro, kaubasan, ken nadumaduma a bukbukel sadiay. Mabalin a nakatulong ti agrikultura iti kinarang-ay ti kadaanan a Gaza. Ngem ti kinapategna ket nangnangruna a maigapu iti kaaddana iti kangrunaan a dalan a mamagkamang iti Egipto ken Palestina. Gapu itoy, ti Gaza ket nagbalin a maysa a “pagserkan” dagiti sangkakuyogan a managbiahe ken dagiti puersa militar.
Sinakup Dagiti Filisteo. Maysa a tiempo sakbay ti Ipapanaw ti Israel manipud Egipto idi 1513 K.K.P., dagiti Hamitiko a Caftorim (Ge 10:6, 13, 14) pinaksiatda dagiti “Avim, a nagnanaed kadagiti purok agingga iti Gaza.” (De 2:23) Idi simrek dagiti Israelita iti Naikari a Daga, ti Gaza a mismo ket maysa a siudad dagiti Filisteo, ket karaman kadagiti agnanaed ditoy ti dadduma kadagiti Anakim. Nupay dagiti pannakigubat ti Israel iti panangidaulo ni Josue dimmanon agingga iti Gaza, nalawag a saan a naala ti siudad. Nagtalinaed dayta a siudad dagiti Filisteo, ket nagtultuloy a nagnaed sadiay ti sumagmamano kadagiti Anakim. (Jos 10:41; 11:22; 13:2, 3) Yantangay naituding iti tribu ni Juda, ti Gaza idi agangay ket pinarmek daytoy a tribu, ngem saan a nataginayon dagiti umili ti Juda ti panangiturayda iti siudad. (Jos 15:20, 47; Uk 1:18) Idi kaaldawan ni Samson, maysa manen ti Gaza a nasarikedkedan a siudad dagiti Filisteo, nga addaan iti “balay” a nausar iti panagdaydayaw ken Dagon a malaonna ti agarup 3,000 a tattao, wenno nasursurok pay.
Bayat ti kaadda ni Samson idiay Gaza iti maysa a gundaway, “bimmangon iti tengnga ti rabii ket ginammatanna dagiti rikep ti ruangan ti siudad ken ti dua a makin-igid a teddek ket pinarutna ida agraman ti balunet ket imbaklayna ken insang-atna ida agingga iti tapaw ti bantay nga adda iti sango [a sisasango] ti Hebron.” (Uk 16:1-3) Agarup 60 km (37 mi) ti kaadayo ti Hebron manipud Gaza. Saan a masigurado ti eksakto nga ayan ti bantay a nakasango iti Hebron. Ti panangbagkat ni Samson kadagita a ruangan ken makin-igid a teddek, ken ti panangisang-atna kadagita iti maysa a bantay, ket nalawag a maysa a pannakaiparangarang ti namilagruan a pannakabalin a posible laeng babaen ti espiritu ni Jehova.
Idi agangay, rinippuog ni Samson ti nadakamat a balay a nausar maipaay iti panagdaydayaw ken Dagon, a nagbanag daytoy iti mismo nga ipapatayna ken dagiti Filisteo a naguummong sadiay.—Uk 16:21-30.
Nalawag a nagtultuloy ti Gaza kas siudad dagiti Filisteo iti intero a periodo ti Uk-ukom (1Sm 6:17) ken bayat ti panagturay ti ar-ari ti Israel. Nagturay ni Ari Solomon agingga iti Gaza iti abagatan a laud, ngem nabatad nga adda pay laeng sadiay dagiti Filisteo.—1Ar 4:21, 24.
Iti Sidong ti Turay ti Asiria ken Babilonia. Idi arinunos ti maikasiam a siglo K.K.P., babaen ken mammadtona nga Amos, imbaga ni Jehova a mangibaon iti “apuy” kadagiti pader ti Gaza, nga agpaay dayta kas dusa gapu iti panangalana kadagiti destiero tapno iyawatna kadagiti Edomita. (Am 1:6, 7) Nupay saan nga espesipiko a nadakamat a Hebreo dagitoy a “destiero,” mabalin a ti maiparparipirip ket dagiti kautibo nga innala dagiti Filisteo bayat dagiti panagrubbuotda iti Juda.—Idiligyo ti 2Cr 21:16, 17; Joe 3:4-6.
Di nagbayag kalpasan dayta, idi agarup ngalay ti maikawalo a siglo K.K.P., nangrugi a mapasaran ti Gaza ti “apuy” ti gubat. Sigun kadagiti rekord ti pakasaritaan dagiti Asirio, pinarmek ni Tiglat-pileser III ti Gaza, ngem ti ari dayta, ni Hanno, nagkamang idiay Egipto. (Ancient Near Eastern Texts, inurnos ni J. Pritchard, 1974, p. 283) Di nagbayag, nalawag a nakasubli ni Hanno idiay Gaza, ta kunaen ni Sargon II nga agpadpada nga inabakna ni Hanno ken ti Egipcio a buyot nga indauluan ni Sibʼe a kaaliadona. Kunaen ni Sargon II a mismo a kinautibona ni Hanno ken impanawna a sigigrilios.—Ancient Near Eastern Texts, p. 285.
Manipud iti daydi a tiempo, agparang a kaaduanna a nagbalin a nasungdo ti Gaza iti Asiria. Ngarud, mabalin a ti panangkabil ni Ari Ezekias kadagiti Filisteo agingga iti Gaza ket paset ti iyaalsana maibusor iti Asiria. (2Ar 18:1, 7, 8) Kalpasan daytoy nga iyaalsa, inyussuat ni Ari Senaquerib ti kampaniana maibusor iti Juda, ket sigun kadagiti rekord ti pakasaritaanna, dagiti nakautibo nga il-ili ti Juda intedna kada Mitinti (ari ti Asdod), Padi (ari ti Ekrona naibalud idiay Jerusalem), ken Sillibel (ari ti Gaza).—Ancient Near Eastern Texts, p. 287, 288.
Idi tiempo ni Jeremias, ti buyot ti Egipto dinuprakna ti Gaza. (Jer 47:1) Sakbay daytoy a pasamak, impasimudaag ti sasao ni Jehova maibusor kadagiti Filisteo nga agur-uray idi kadakuada ti didigra manipud iti amianan: “Ti panagkalbo masapul a dumteng iti Gaza.” (Jer 47:2-5; kitaenyo met ti Jer 25:17, 20.) Kas kunaen ti dadduma pay a teksto iti Jeremias (1:14; 46:20), ti “dandanum” manipud “amianan” a nadakamat iti Jeremias 47:2 nabatad a tumukoy kadagiti buyot ti Babilonia. Iti kinapudnona, ni Ari Nabucodonosor ti Babilonia inturayanna daytoy a lugar (2Ar 24:1, 7), ket ti ari ti Gaza nadakamat kadagiti Babiloniko a kitikit. (Ancient Near Eastern Texts, p. 308) Gapuna, ti sasao a “sakbay a ni Faraon kinabilna ti Gaza” (Jer 47:1) agparang laeng a pangtukoy no kaano a dimteng ken Jeremias ti ebkas ni Jehova mainaig kadagiti Filisteo. Saan a kanayon a direkta a nainaig dagitoy iti um-umay nga ebkas ti panangukom “manipud iti amianan” a naibinsabinsa kalpasan dayta.
Nadadael. Nangisawang ni mammadto Sofonias (kapanawenan ni Jeremias) iti umasping a panangukom manipud ken Jehova maipaay iti Gaza: “Maysa a napanawan a siudad ti pagbalinannanto.” (Sof 2:4) Ket ti padto ni Zacarias, a nairekord kalpasan ti pannakatnag ti Babilonia, impatuldona dagiti masanguanan a didigra: “[Ti Gaza] makariknanto met kadagiti nakaro unay a rigat.” (Zac 9:5) Ti historia pasingkedanna ti kaitungpalan dagitoy naipadto a didigra. Idi maudi a kagudua ti maikapat a siglo K.K.P., ni Alejandro a Dakkel kinautibona ti Gaza, kalpasan ti lima-bulan a pananglakub (dua a bulan, sigun iti Jewish Antiquities, XI, 325 [viii, 4]). Adu kadagiti agnanaed sadiay ti napapatay ket dagiti nakalasat nailakoda kas ad-adipen. Nasurok a 200 a tawen kalpasanna, ti siudad ket naan-anay a dinadael ti Judio a ni Alejandro Jannaeus, kalpasan ti makatawen a pananglakub.—Jewish Antiquities, XIII, 364 (xiii, 3).
Nupay imbilin ti Romano a gobernador ti Siria a ni Gabinius, ti pannakaibangon manen ti Gaza, nalabit naaramid daytoy iti sabali a disso. (Jewish Antiquities, XIV, 87, 88 [v, 3]) Ipapan ti dadduma nga eskolar nga iti Aramid 8:26, ti Griego a sao nga eʹre·mos (langalang [a lugar]) tukoyenna ti daan, nabaybay-an a Gaza (kas pagarigan, mabasa iti AT: “Ti ili napanawanen”). Tarusan ti dadduma a tumukoy ti eʹre·mos iti dalan nga agturong iti siudad, ngarud ipatarusda kas “daytoy ket desierto a dalan.”—NW; idiligyo ti JB, NE, RS.
2. Maysa a siudad nga addaan sakup nga il-ili iti teritoria ti Efraim. (1Cr 7:28) Saan nga ammo ti eksakto nga ayanna. Mabalin a ti Gaza ket maysa a disso iti aglawlaw ti kadaanan nga Ai, no saan nga isu met laeng dayta a siudad. Ti patarus nga “Ayyah” a masarakan iti nakaad-adu a bersion ti Biblia ket suportaran ti adu a Hebreo a manuskrito. Nupay kasta, adda met ebidensia a mangpabor iti “Gaza” iti dadduma a Hebreo a manuskrito, kasta met kadagiti Targum.