KALDING

Agngatingat a mamalia nga addaan lungogan a sarsara ken kaaduanna nga atiddog ken pangunnaten ti dutdotna. Adu a Hebreo ken Griego a termino ti maus-usar a pangtukoy kadagiti kalakian ken kabaian a kalding ken ti annakda. Ti gagangay a Hebreo a termino maipaay iti “kalding” ket ʽez. (Le 3:12) Ti sabali pay a Hebreo a termino maipaay iti kalding (sa·ʽirʹ) literal a kaipapananna ti “muldotan.” (Idiligyo ti Ge 27:11, a sadiay naipatarus a “muldotan” ti maysa a sao a ti pormana ken nagtaudanna ket kapada ti sa·ʽirʹ. Ti kalakian a panguluen ti maysa nga arban ti kalding ket naawagan iti Hebreo a termino nga ʽat·tudhʹ, naipatarus a “kalakian a kalding.” (Nu 7:17; idiligyo ti Jer 50:8, Rbi8 ftn.) Ti termino piguratibo a naaramat a pangtukoy kadagiti agtuturay wenno papanguluen ken naipatarus a “marakalding a panguluen.” (Isa 14:9; Zac 10:3) Ti Griego a sasao maipaay iti “kalding” ket traʹgos ken eʹri·phos.​—Mt 25:32; Heb 9:12, 13.

Ti kalding ti Siria (Capra hircus mambrica), mailasin babaen kadagiti atiddog, luping a lapayagna ken kadagiti sarana a kimmawweng nga agpalikud, isu ti kadawyan unay a puli iti Palestina. Gagangay a nangisit dagitoy a kalding; manmano dagiti tudiktudikan. (Ge 30:32, 35) Dagiti kalakian a kalding ket maysa kadagiti tagilako iti komersio ti Tiro.​—Eze 27:21.

Kadagidi tiempo ti Biblia, mabalin a panakkelen ti sumagmamano kadagiti pangen ti kalding. Kas pagarigan, naaddaan ni Nabal iti 1,000 a kalding. (1Sm 25:2, 3) Ti sagut ni Jacob ken Esau inramanna ti 200 a kabaian a kalding ken 20 a kalakian a kalding. (Ge 32:13, 14) Ket dagiti Arabo nangyegda iti 7,700 a kalakian a kalding ken Ari Jehosafat ti Juda.​—2Cr 17:11.

Kadagiti Hebreo nakapatpateg ti kalding. (Pr 27:26) Impaayanna ida iti gatas, a manipud iti dayta mabalin ti agaramid iti mantekilia ken keso. (Pr 27:27) Nakan ti lasagna, nangnangruna ti lasag ti urbon. (Ge 27:9; De 14:4; Uk 6:19; 13:15; Lu 15:29) Ket maipaay iti Paskua, mabalin nga usaren ti kalakian a karnero wenno kalakian a kalding nga agtawen iti maysa. (Ex 12:5) Ti dutdot ti kalding, a napagbalin a tela, ket naaramat iti nadumaduma a pamay-an. (Nu 31:20) Dagiti “tolda ti Quedar” mabalin a naaramid manipud dutdot ti nangisit a kalding (Sol 1:5), ket ti dutdot ti kalding nausar iti pannakaibangon ti tabernakulo. (Ex 26:7; 35:26) Dagiti lalat ti kalding naaramidda a botelia (kitaenyo ti Ge 21:15) ken naaramatda met a pagkawes, kas panangaramat ti sumagmamano a naidadanes a saksi ni Jehova kasakbayan dagiti Kristiano.​—Heb 11:37.

Ti Mosaiko a Linteg imparitna ti pannangan iti taba ti kalding a naidaton kas sakripisio (Le 7:23-25), ket imparitna met ti panangilambong iti maysa nga urbon a kalding iti gatas ti inana.​—Ex 23:19; 34:26; De 14:21; kitaenyo ti GATAS.

Ti kalding nagserbi kas animal a maisakripisio, a naidatag kas daton a mapuoran (Le 1:10; 22:18, 19), pakikaykaysa a sakripisio (Le 3:6, 12), daton gapu iti basol (Esd 8:35), ken daton gapu iti babak (Le 5:6). Maisakripisio idi ti tunggal inauna dagiti kalding, ngem kalpasan laeng a di kumurang a walo nga aldawnan. (Le 22:27; Nu 18:17) Ti kabaian a kalding iti umuna a tawenna (wenno, kabaian a kordero) ti naibilin a daton gapu iti basol maipaay iti maysa a tao a saan a padi wenno panguluen. (Le 4:28, 32) Iti dadduma a tiempo naisakripisio dagiti kalding kas datdaton gapu iti basol maipaay iti intero a nasion ti Israel. (Le 23:19; Nu 28:11, 15, 16, 22, 26-30; 29:1-39; 2Cr 29:20-24; Esd 6:17) Ti urbon a kalakian a kalding nagserbi kas daton gapu iti basol maipaay iti maysa a panguluen. (Le 4:22-26) Iti Aldaw ti Panangabbong, dua a kalding ti nausar. Ti maysa naisakripisio kas daton gapu iti basol maipaay iti 12 a di Levita a tribu, ket ti sabali naituding maipaay ken “Azazel” ken napagtalaw nga agturong iti let-ang. (Le 16:1-27; kitaenyo ti AZAZEL; PANANGABBONG, ALDAW TI.) Siempre, dagidiay kalding a naidaton kas sakripisio saanda nga aktual a maikkat ti basbasol, ngem inladawanda laeng ti pudpudno a makaabbong-basol a sakripisio ni Jesu-Kristo.​—Heb 9:11-14; 10:3, 4.

Piguratibo ken Naimpadtuan a Pannakausar. Ti buok ti Sulamita a babai naipadis iti maysa a pangen dagiti kalding, nalabit iparparipiripna ti sumilsilap a kinalibnos ti nangisit a buok wenno ti nabaludbod a kinaruay ti atitiddog a tirintas ti buok ti balasang. (Sol 4:1; 6:5) Ti bassit a buyot ti Israel, no maidilig iti buyot dagiti Sirio, nayasping iti “dua a babassit nga arban dagiti kalding.” (1Ar 20:27) Naaramat dagiti kalding a mangirepresentar kadagiti tattao, masansan a dagidiay bumusbusor ken Jehova. (Isa 34:6, 7; idiligyo ti Jer 51:40; Eze 34:17; Zac 10:3.) Iti pangngarig ni Jesus maipapan kadagiti karnero ken kadagiti kalding, dagiti kalding irepresentarda dagidiay tattao nga agkitakit nga agaramid iti naimbag iti kanunumuan kadagiti kakabsatna.​—Mt 25:31-46.

Ti kalakian a kalding iti padto ni Daniel inrepresentarna ti Grecia (wenno Griego-Macedoniano) a Pannakabalin ti Lubong. (Da 8:5-8, 21) Maipapan iti daytoy kunaen ti The Imperial Bible-Dictionary (inurnos ni P. Fairbairn, London, 1874, Tomo I, p. 664): “Makapainteres a maammuan a daytoy [ti kalding] ti mabigbig idi a simbolo ti nasionda babaen kadagiti mismo a taga Macedonia. Adda pay laeng ita dagiti monumento a pakakitaan iti daytoy a simbolo, kas maysa kadagiti pilaster ti Persepolis, a sadiay ti maysa a kalding nailadawan nga addaan maysa a nakadakdakkel a sara iti mugingna, ken ti maysa a Persiano a mangig-iggem iti dayta a sara, a babaen iti dayta nairanta ti panangsakup ti Persia iti Macedonia” (banag nga intungpal dagiti Persiano idi arinunos ti maikanem a siglo K.K.P.).

Kalding iti Bantay, Atap a Kalding. Ti Hebreo nga awag a yeʽe·limʹ, naipatarus a “kalding iti bantay” (NW) ken “atap a kalding” (KJ), ket gagangay a tarusan kas tumukoy iti atap a kalding (ibex) ti Nubia (Capra ibex nubiana), maysa nga agnanaed-iti-bantay nga atap a kalding nga addaan iti dadakkel, aduan kammuol, kimmawweng nga agpalikud a sarsara. Kaykayat daytoy nga animal ti agtaeng kadagiti nangato a bantay (Sal 104:18), a sadiay madaliasatna dagiti natirad a napasdok a bato ken dagiti akikid a parudipad iti bantay buyogen ti nalanay a kinanam-ay. Bayat ti periodo ti panagsikog, dagitoy a kalding agsapulda kadagiti lugar a saan a nalaka a masarakan ti tao. Daytoy ti mabalin a naiparipirip iti Job 39:1, a sadiay ti saludsod a naibangon itudona ti kinapudno a dagitoy a parsua agputputongda unay manipud iti tao, a ti pannakayanak ti urbonda mapasamak a di mapaliiw ti tao.

Ti salaysay iti 1 Samuel kapitulo 24 ibagana ti maipapan iti panangkamat ni Saul ken David iti nabato a lugar ti En-gedi (kaipapananna ti “Ubbog (Burayok) ti Urbon”) iti makinlaud a deppaar ti Natay a Baybay. Dagiti kumamkamat sinapulda ni David ken ti lallakina kadagiti “pangalbuen a bato dagiti kalding iti bantay” (1Sm 24:2), a mangipasimudaag a dagiti kalding iti bantay nagnaedda iti daytoy a rehion. Uray pay kadagiti nabiit pay a tiempo, nakitkitan sadiay ti atap a kalding (ibex).

Ti Hebreo a pangbabai a porma a ya·ʽalahʹ naaramat iti teksto iti Proverbio 5:18, 19. Ditoy ti asawa ti kinaagtutubo ti maysa naipadis iti “makakayaw a kalding iti bantay,” a ti maiparparipirip mabalin a ti kinalanay daytoy nga animal.

Iti Deuteronomio 14:4, 5, a sadiay natukoy dagiti animal a maawat a pagtaraon, ti Hebreo a sao nga ʼaq·qohʹ naipatarus kas “atap a kalding.” (AS, KJ, NW, RS) Patien ti adu nga eskolar a ti ʼaq·qohʹ mabalin a tumukoy iti isu met laeng nga animal a kas ti yeʽe·limʹ, awan sabali, ti atap a kalding (ibex) ti Nubia.