GOLGOTHA

[[Disso ti] Bangabanga].

Ti disso iti ruar ti siudad ti Jerusalem, ngem asideg laeng, a sadiay a nailansa ni Jesu-Kristo. (Mt 27:33; Jn 19:17-22; Heb 13:12) Adda iti asidegna ti maysa a dalan ken tanem iti minuyongan. (Mt 27:39; Jn 19:41) Ti “Golgotha,” wenno “Disso ti Bangabanga,” ket naawagan met iti “Kalbario” (Lu 23:33, KJ, Dy), manipud Latin a calvaria (bangabanga). Saan nga ibaga ti rekord ti Biblia a ti Golgotha ket adda iti maysa a turod, ngem dakamatenna nga adda dagiti nakakita iti pannakailansa nupay adayoda.​—Mr 15:40; Lu 23:49.

Ti Simbaan ti Nasantuan a Panteon ket masarakan ita iti makunkuna idi a disso ti Golgotha ken tanem ni Jesus. Idi maikapat a siglo K.P., ti annongen a mangammo no sadino ti disso a nakailansaan ken nakaitaneman ni Jesus ket intuding ni Emperador Constantino ken ni Obispo Macarius, a nangikuna a dayta ti disso a nakaipatakderan ti templo ni Aphrodite (Venus) nga imbangon ni Hadrian. Gapuna, imbilin ni Constantino a marebba daytoy a templo ket maibangon ti maysa a basilika nga idi agangay napalawa ken napasayaat, a nagbalin a Simbaan ti Nasantuan a Panteon. Ipakita dagiti panagkabakab ti arkeolohia manipud pay idi 1960 a dayta a lugar ket nausar idi kas pagitabonan, ken maipagarup a nausar dayta idi umuna a siglo K.P. Nupay dayta a disso ket addan iti uneg dagiti pader ti Jerusalem ita, maipagarup nga adda idi dayta iti ruar dagiti pader ti siudad idi kaaldawan ni Jesus.

Ti sabali pay a lugar a naikuna a nakailansaan ni Jesus ket iti maysa a pantok a 230 m (755 pie) iti amianan a daya ti Ruangan ti Damasco, a pagaammo ita kas Kalbario ni Gordon. Naisingasing dayta idi 1842 nga isu ti pudpudno nga ayan ti Golgotha ken tanem ni Jesus. Idi 1883, dayta a disso ket intandudo ti Briton a bannuar iti militar a ni Heneral C. G. Gordon. Daytoy a panangikunada ket naibatay laeng iti pagarup. Maibatay iti magun-odan a pammaneknek ti arkeolohia, kunaen ni Gabriel Barkay a ti Tanem a Minuyongan nga adda iti asidegna a masansan a maibagbaga kadagiti turista nga isu ti nakaitabonan ni Jesus ket datin a nakungkong ken naar-aramaten idi maikawalo wenno maikapito a siglo K.K.P. Saan a tumunos dayta iti panangiladawan ti Juan 19:41 a “maysa a baro a pakalaglagipan a tanem, nga awan pay ti naipaidda iti uray kaano.”​—Biblical Archaeology Review, Marso/Abril 1986, p. 50.

Ti ayan ti Golgotha ket masansan nga agbalin a sensitibo nga isyu iti relihion. Ngem awan pammaneknek ti arkeolohia nga adda dayta iti disso ti “Kalbario ni Gordon.” No maipapan iti disso nga ayan ti Simbaan ti Nasantuan a Panteon, kasla suportaran dayta dagiti natakuatan ti arkeolohia nupay kangrunaanna a naibatay iti patpatien a timmaud idi maikapat a siglo. Kunaen ti Biblical Archaeology Review (Mayo/Hunio 1986, p. 38) maipapan iti naud-udi a disso: “Mabalin a saantayo unay a sigurado a ti nakaitabonan idi ni Jesus ket isu ti ayan ita ti Simbaan ti Nasantuan a Panteon, ngem sigurado nga awanen ti sabali pay a disso nga as-asideg ti pannakitunosna kadagiti pammaneknek.” No kasta, pagarup laeng ti naikuna nga ayanna.