PALMA, KAYO A

[Heb., ta·marʹ, toʹmer (Uk 4:5); Gr., phoiʹnix].

Ti palma a datiles (Phoenix dactylifera), nupay masarakan laeng itan iti sumagmamano a disso, sigud a naruay idiay Palestina ken nalawag a pakabigbigan idi dayta a lugar ken pakabigbigan ita ti Ginget Nilo ti Egipto. Kalpasan ti maikadua a pannakadadael ti Jerusalem, ni Vespasian nga emperador ti Roma nagpaaramid iti nakaad-adu a sinsilio nga addaan iti ladawan ti maysa nga agsangsangit a babai a nakatugaw iti sirok ti kayo a palma ken nakitikitan iti sasao a “Judaea Capta.”​—LADAWAN, Tomo 2, p. 751.

Dagiti palma nainaigda kadagiti wasis ken makaay-ayoda a buya kadagiti agdaldaliasat iti desierto, kas kadagidi 70 a kayo a palma a nagtubo iti sibay ti 12 nga ubbog ti danum idiay Elim, ti maikadua a nagsardengan dagiti agmarmartsa nga Israelita kalpasan ti ibaballasiwda iti Nalabaga a Baybay.​—Ex 15:27; Nu 33:9.

Kadagidi tiempo ti Biblia, narangpaya dagiti palma iti igid ti Baybay ti Galilea (The Jewish War, III, 516, 517 [x, 8]) kasta met kadagiti makimbaba a benneg ti napudot a Ginget Jordan, ket nangnangruna a naruayda iti aglawlaw ti En-gedi (Jewish Antiquities, IX, 7 [i, 2]) ken Jerico, naawagan “siudad dagiti kayo a palma.” (De 34:3; Uk 1:16; 3:13; 2Cr 28:15). Nagtuboda met iti kabambantayan, a kas iti “kayo a palma ni Debora” iti nakabambantay a rehion ti Efraim. (Uk 4:5) Ti pannakaaramat dagiti dadakkel a bulong ti palma iti Piesta dagiti Abong-abong (Le 23:40; Ne 8:15) ken kasta met idi tiempo ti iseserrek ni Jesus iti siudad (Jn 12:12, 13) ket pammaneknek a nagtuboda iti aglawlaw ti Jerusalem. Ti Tamar, maysa kadagiti siudad ni Solomon, ket napanaganan maipaay iti kayo a palma. (1Ar 9:17, 18) Naipanagan met iti daga ti Tiro ken Sidon idi agangay ti nagan a Fenicia (mabalin a nagtaud iti sao a kaipapananna ti “kayo a palma”) manipud Griego a phoiʹnix (Ara 11:19; 15:3), kas mabalin a pannakapanagan ti siudad ti Fenix iti isla ti Creta.​—Ara 27:12.

Ti natayag ken nadaeg a palma, buyogen ti nalinteg ken maymaysa ti langana a puonna a ti kangatona dumanon agingga iti 30 m (100 pie) ket iti tuktokna adda punggos ti atitiddog ken muldotan a bulbulong, mangiparangarang iti nangayed a pakabuklan ti naisalsalumina a kinapintas. Naay-ayo la ketdi dagiti babbai nga umawat iti nagan a Tamar, a kas iti manugang ni Juda (Ge 38:6), ti kabsat a babai ni Absalom (2Sm 13:1), ken kasta met ti anakna a babai, a nailadawan kas “babai a kapipintasan iti langa.” (2Sm 14:27) Ti taktakder ti balasang a Sulamita naipadis iti taktakder ti kayo a palma ket dagiti susona naipadis iti raraay dayta. (Sol 7:7, 8) Naisalsalumina met ti kinaamnut ken kinalagda dayta a kayo gapu iti nagkawikaw a disenio dagiti binggas ti kayona.

Ti kayo a palma naan-anay a makapagbunga kalpasan ti 10 agingga iti 15 a tawen ket agtultuloy nga agbunga iti gistay sangagasut a tawen, a kalpasan dayta in-inut nga agrakaya ken matay iti pagnguduan ti maikadua a siglona. Ti tinawen a maapit a datiles ket napupuskol nga aglepleppay a rinaraay ken gagangay a maburas iti Agosto-Setiembre. Kunaen dagiti Arabo a ti kaadu ti usar ti kayo a palma ket kas iti kaadu ti al-aldaw ti tawen. Mainayon iti adu a pakausaran iti bungana, dagiti bulong mausar a pagatep ken pagdiding iti balbalay, kasta met a pagaramid kadagiti alad, maaramid nga ikamen, labba, ken uray pay pinggan. Maar-aramat dagiti linabagna a pagaramid kadagiti tali ken guarni ti barangay. Magiling dagiti bukel, wenno bagas, ti datiles ket naipakan kadagiti kamelio. Ti allid, asukar, lana, tannin, ken tutot maala amin iti kayo, ket ti nabileg nga inumen a maawagan “arrack” madarisay manipud tubbog.

Dagiti nayukrit a kitikit ti kayo a palma, iti nakatakder a pormana agraman kinapintas ken kinabungana, ket maikanatad a pagarkos kadagiti makin-uneg a diding ken kadagiti ruangan ti templo ni Solomon (1Ar 6:29, 32, 35; 2Cr 3:5), kasta met kadagiti sikigan dagiti kareton a nausar iti panagserbi iti templo. (1Ar 7:36, 37) Nakakita ni Ezequiel kadagiti kayo a palma kas arkos kadagiti makin-igid nga adigi kadagiti ruangan ti nasirmata a templo ken kasta met kadagiti makin-uneg a diding ken ruruangan ti templo. (Eze 40:16-37; 41:15-26) Yantangay nalinteg ken natayag kasta met a nabunga, ti kayo a palma mayanatup met a simbolo ti ‘nalinteg a tao’ ‘a naimula kadagiti paraangan ni Jehova.’​—Sal 92:12, 13.

Ti bunggoy ti tattao a nangidir-i ken Jesus kas “ari ti Israel” (Jn 12:12, 13) nagaramatda iti bulbulong ti palma, nabatad a nagpaay a mangisimbolo iti panangidayawda kasta met iti panagpasakupda iti naarian a saadna. Ti “dakkel a bunggoy” iti Apocalipsis 7:9, 10 nailadawan met nga addaan sangsanga ti palma kadagiti imada, a ti pannakaisalakanda ipabpabiangda iti Dios ken iti Kordero.