BATO

Material a sisasaknap a maar-aramat iti panagibangon. Gapu iti kinalagdana dakkel ti naitulongna kadagiti arkeologo a mangammo iti napalabas. Nagibangon dagiti Egipcio, Asirio, ken dadduma pay a nasion kadagiti templo, palasio, monumento, ken dadduma pay a patakder a bato. Adu kadagitoy a patakder ket addaan kadagiti lamina a pangiladawan ken kitkitikit a mangibagbaga iti paspasamak, mangdesdeskribir kadagiti panagballigi, ken mangipakpakita kadagiti kaugalian, a mangipalgak iti pakasaritaanda kasta met iti inaldaw a panagbiagda. Bato ti kaaduanna nga inar-aramat dagiti Hebreo kadagiti patakder (Le 14:40, 41), padpader (Ne 4:3; Pr 24:31), al-altar (Ex 20:25), gilingan a bato (Uk 9:53), basehas ti danum (Jn 2:6), pagtimbang (Pr 16:11), pangkalub kadagiti bubon, rukrukib, ken tantanem (Ge 29:8; Jos 10:18; Jn 11:38), kasta met iti adu a sabsabali pay a pakausaran. Nupay kasta, dagiti Hebreo saanda a nagipatakder kadagiti monumento nga addaan kadagiti mangiladawan a timmambukor a kitikit, kas iti inaramid dagiti pagano a nasion; isu a saan unay nga ammo ti langada, ti apag-isu nga estilo ti kawesda, ken dadduma pay. Ngem ad-adu a detalye ti ipaay ti Biblia maipapan iti pakasaritaan ti Israel, ti wagas ti panagbiagda, ken dagiti personalidadda ngem iti ipaay dagiti tedda a bato ti aniaman kadagiti dadduma pay a nasion.

Ti panagtaga iti bato ket maysa idi a paglaingan a napasayaat unay. (2Sm 5:11; 1Ar 5:18) Dagiti bato a naaramat iti templo ni Solomon idiay Jerusalem ket natagaanen idiay nagkungkongan isu a saanen a kasapulan a tabasen idiay pakaibangbangonan ti templo ta eksakton ti panagtatangepda.​—1Ar 6:7.

Ti Kasuratan a naisurat iti Hebreo ket pagdumaenna ti bato wenno dakkel a pedaso ti bato (tsur) ken ti napasdok a bato (seʹlaʽ). Iti Kasuratan, agpada a naaramat dagitoy a termino iti literal ken piguratibo a pamay-an. Dagitoy a dua termino ket masarakan iti agkaasping a sasao iti 2 Samuel 22:2, 3 ken Salmo 18:2: “Ni Jehova ti napasdok a batok . . . Ti Diosko isu ti batok.”

Nataginayon iti Biblia ti nagnagan ti sumagmamano a napasdok a bato ken batbato. Kas pagarigan, ti Midianita a prinsipe a ni Oreb ket pinapatay dagiti lallaki ni Gideon idiay ayan ti bato a naawagan Oreb, nabatad a napanaganan iti kasta gapu itoy a pasamak. (Uk 7:25; Isa 10:26) Nadakamat ti napasdok a bato ti Etam, a nagnaedan ni Samson iti apagbiit (Uk 15:8), ken dagiti kasla ngipen a napasdok a bato ti Bozez ken Sene, a nangrautan ni Jonatan ken ti agaw-awit iti armasna iti maysa a kampo dagiti Filisteo. (1Sm 14:4, 5) Idiay Meriba, iti kaparanget ti Cades (adda pay sabali a Meriba iti asideg ti Refidim iti nakabambantay a rehion ti Horeb [Ex 17:7]), ti nakapasamakan ti panagluksaw da Moises ken Aaron a nagbanag ti saanda a panangsantipikar ken Jehova iti panangpataudna iti danum manipud napasdok a bato maipaay iti gimong.​—Nu 20:11-13; Sal 106:32, 33; kitaenyo ti MASSAH; MERIBA Num. 1 ken 2.

Piguratibo nga Usar. Dagiti napulotan a Kristiano ditoy daga nayaspingda iti maysa a templo, a ni Jesu-Kristo ti “pamuon a bato a pasuli[na].” (Kitaenyo ti BATO A PASULI.) “Kas sibibiag a batbato,” dagiti nayanak iti espiritu a paspasurot ni Kristo ket ‘maibangbangonda kas maysa a naespirituan a balay’ iti rabaw daytoy a “pamuon a pasuli a bato.” Ti Judio a papanguluen ti relihion, kas “managibangon” iti nasion, linaksidda ni Jesus kas “kangrunaan a bato a pasuli,” a naitibkolda iti daytoy a bato gapu ta simmukirda iti Sao ti Dios.​—Efe 2:19-22; 1Pe 2:4-8; Mr 12:10; Lu 20:17; Ro 9:32, 33.

Ti Pagarian ti Dios ket nayasping iti bato a “natikap saan a babaen kadagiti ima,” maysa a bato a mangrumekto ken mamagpatingga iti amin a sabsabali pay a pagarian nga iladladawan ti agduduma a paset ti imahen. Daytoy a Pagarian agtalinaedto “agingga kadagiti tiempo a di nakedngan.”​—Da 2:34, 44, 45.

Iti Apocalipsis 2:17, inkari ti naipadayag a ni Kristo Jesus iti agballigi a Kristiano: “Mangtedakto kenkuana iti bassit a bato a puraw [“bato,” KJ], ket iti bassit a bato naisurat ti maysa a baro a nagan nga awan ti makaammo malaksid iti daydiay umawat iti dayta.” Ti sasao a “bassit a bato” ditoy ket pakaipatarusan ti Griego a sao a pseʹphon. Inaramaten ni apostol Pablo dayta sao idi insalaysayna ti panangidadanesna kadagiti Kristiano, a kunkunana: “Impaayko ti botosko [pseʹphon; iti literal, (pagbotos a) bassit a bato] a maibusor kadakuada.” (Ara 26:10) Naaramat ti babassit a bato kadagiti korte tapno mangyetnag iti pangngeddeng wenno kapanunotan a ti maysa ket nakabasol wenno saan. Dagiti puraw a babassit a bato ket naaramat a pangibatad iti kinaawan basol, pannakaabsuelto; dagiti nangisit ket pangibatad iti pannakabasol, pannakakondenar. Ngarud ti puraw a bassit a bato a naited iti nagballigi agparang a kaipapananna nga isu ket inkeddeng ni Jesus nga awanan basol, nasin-aw, nadalus, nagun-odna ti anamong ni Kristo kas maysa nga adalan.​—Kitaenyo ti AL-ALAHAS KEN NAPATEG A BATBATO.

Iti piguratibo a kaipapanan, ti “bato” iladawanna dagiti kualidad ni Jehova kas Ama ti Israel (De 32:18), kas salindeg (2Sm 22:32, 33; Isa 17:10), kas natalged a kamang ken pagkamangan ti ilina (Sal 62:7; 94:22), ken kas pakaisalakananda (De 32:15; Sal 95:1). Dagiti ulbod a dios ti nanginanamaan ti dadduma kas ‘batoda.’ (De 32:37) Adda dadduma pay a pagarigan a ti “bato” gagangay nga isimbolona ti pakaisalakanan, pakasalakniban, natalged, ken pagkamangan a lugar. (Isa 2:10, 19, 21) Iti Isaias 8:14, natukoy ni Kristo Jesus kas “bato” a nakaitibkolan “ti dua a balay ti Israel.”​—Idiligyo ti Mt 21:42-44.

Iti pangngarig ni Jesus maipapan iti managmula, naaramat ti Griego a pangiladawan a sao (adjective) a pe·troʹdes (nainaig iti nombre a peʹtros) kas pangdeskribir kadagiti kabatuan a nagdissuan ti sumagmamano kadagiti bin-i. (Mt 13:3-5, 20) Naaramat met ti peʹtros kas espesipiko a nagan, “Pedro.” (Jn 1:42) Maipapan iti kaipapanan daytoy a termino kunaen ti Vine’s Expository Dictionary of Old and New Testament Words (1981, Tomo 4, p. 76): “Ti petros ipamatmatna ti maysa a bato, naisina a bato wenno gangal, maisupadi iti petra, nagdakkelan a bato.” Kunaen ti Word Studies in the New Testament maipapan iti peʹtros: “Iti klasikal a Griego, ti sao kaipapananna ti maysa a bato, kas iti dinakamatna ni Homer, a ni Ajax barbarsakenna iti bato ni Hector, . . . wenno ni Patroclus petpetpetanna ken ilemlemmengna iti imana ti maysa a natadem a bato.”​—Ni M. Vincent, 1957, Tomo I, p. 91.

Ti Griego a sao a tra·khysʹ, a kaipapananna ti “lasonglasong” (wenno tibbatibbakol) (Lu 3:5), ket tumukoy iti natirad ken nakersang a batbato iti baknad iti Aramid 27:29.

Ti sabali pay a Griego a sao, spi·lasʹ, nabatad a tumukoy iti maysa a bato wenno baknad a nakalemmeng iti uneg ti danum. Inusar dayta ni Judas a mangiladawan iti sumagmamano a lallaki a di nadnadlaw a nakastrek iti kongregasion Kristiano nga addaanda kadagiti dakes a motibo. No kasano a dagiti nakalemmeng a bato ket mamagpeggad kadagiti barko, kasta met a dagitoy a lallaki naibilangda a pudpudno a peggad iti sabsabali iti kongregasion. Kunaenna maipapan iti kasta a lallaki: “Dagitoy dagiti bato a nailemmeng iti uneg ti danum kadagiti pagdadayaanyo iti ayat bayat a makidaydayada kadakayo.”​—Jud 12.

Maipaay iti pannakailawlawag ti Mateo 16:18, kitaenyo ti DAKKEL A BATO.