SARDIS

Ti kadaanan a kabesera ti Lidia (iti makinlaud nga Asia Menor) ken sentro ti panagdaydayaw iti maysa a diosa iti Asia a nainaig ken Artemis wenno ken Cybele. Masarakan ti Sardis iti abagatan ti Karayan Gediz (sigud a Hermus) ken agarup 50 km (30 mi) ti kaadayona iti abagatan ti Tiatira (Akhisar itan) ken agarup 75 km (47 mi) iti daya ti Smirna (Izmir itan). Ti acropolis daytoy a siudad ket adda iti nabato a lugar a narigat a papanan. Nupay limitado ti komunikasion ti Sardis kadagiti lugar iti abagatan gapu iti maysa a kabambantayan, kaskasdi nga inturayanna ti ruta ti komersio manipud daya nga agpalaud. Nagbalin a nabaknang ken napateg ti Sardis gapu iti komersio ken panagtagilakona, nakadamdam-eg a dagana, ken iti panagaramidna iti delana a lupot ken al-alpombra. Adda tiempo a mabalin a naaddaan ti Sardis iti populasion nga agarup 50,000 a tattao.

Idi maikanem a siglo K.K.P., pinarmek ni Ciro a Dakkel ti kaudian nga ari ti Lidia, ni Croesus, ket iti nasurok a 200 a tawen kalpasan dayta nagbalin ti Sardis kas kabesera ti makinlaud a paset ti Imperio ti Persia. Idi 334 K.K.P., ti siudad ket simmuko a di limmablaban ken Alejandro a Dakkel. Inturayan dayta idi agangay ti Pergamo ket kalpasanna ti Roma. Maysa a dakkel a ginggined ti gistay nangrippuog iti Sardis idi 17 K.P., ngem natarimaan ti siudad babaen iti dakkel a tulong manipud Roma.

Dinakamat ti Judio a historiador a ni Josephus nga adda dakkel a komunidad dagiti Judio idiay Sardis idi umuna a siglo K.K.P. (Jewish Antiquities, XIV, 259 [x, 24]) Iti naud-udi a paset ti umuna a siglo K.P., kinasapulan nga ‘agriing’ iti naespirituan ti kongregasion Kristiano a naipasdek idiay Sardis. Nupay kasta, adda met tattao a naikameng iti daytoy a kongregasion a saan a “nangtulaw kadagiti makinruar a kawesda.”​—Apo 3:1-6.

Karaman kadagiti nalatak a rebba iti nagkauna a disso ti Sardis ket ti nadadaelen a templo ni Artemis (wenno Cybele) a diosa ti Efeso, ti maysa a Romano a teatro ken istadium, ken ti maysa a kadaanan a sinagoga.​—LADAWAN, Tomo 2, p. 946.