Agsubli ti Nailangitan a Bisita

Kometa a Halley​—Pakaidayawan ti Dios

KADAGITI amin a kinadayag nga inkabil ti Dios iti nabituen a langlangit, ti dakkel a kometa, a ti ipusna ti maiyunnat a sitatan-ok iti langit, ti maikuna a kapipintasan. Sumagmamano a tattao a sibibiag ita ti makalagip ti buya iti kometa a Halley idi 1910, ngem tallo a kaputotan nanipud idin ti nakangngegen iti kinalatakna, ket adu ti manginanama a sibibiagdanto pay tapno makitada ti panagsublina.

Itan, 75 a tawtawenen kalpasanna, umay manen ti kometa a Halley tapno tungpalenna ti naituding a panagparangna. Dagiti astronomo nakitadan dayta. Damo a nailasinda ti maysa a ladawan a naala tallo a tawenen a napalabas babaen iti maysa a dakkel unay a teleskopio idiay Bantay Palomar. Siputandanto dayta a sisisinged bayat ti iyaadanina iti lugar a sadiay mabalin a makita dagiti isuamin.

Ti kometa a Halley awatennanto ti panangabrasa iti daytoy a tiempo a naiduma manipud iti aniaman a panangabrasa dagiti napalabas nga ibibisitana. Dagiti rinang-ayan iti teknolohia a saan pay a pulos a tinagtagainep idi 1910 ti mamagbalin a posible iti panangibaon kadagiti kamera ken instrumento tapno sabtenda ti Halley iti law-ang. Ket, idi Disiembre idi napalabas a tawen, dua a lugan ti law-ang iti Russo ti naipatayab, ket idi Hulio dua pay a sabali, maysa manipud Europa ken maysa manipud Japan, ti naipatayab iti pagrikosan a makisabet iti dalan ni Halley inton Abril iti sumaganad a tawen. Gapuna dagiti sientista manginanamada iti nasaysayaat pay a pannakaammoda iti daytoy a pakasdaawan, ngem bassit laeng ti pannakaawat iti dayta, a nailangitan a pagsidsiddaawan.

Nupay kasta, ditay manginanama a ti pabuya iti kometa a Halley iti daytoy a tiempo ket maipadis iti nabuya idi 1910. Dadduma nga astronomo kunaenda pay a daytoy a panagparang ti mabalin a makapaupay iti uneg ti 2,000 a tawtawen. Apay a ti maysa a panagparang naiduma manipud iti sabali? Dayta agpannuray kaaduanna no sadino ti ayan ti daga iti pagrikosanna into lumabas ti kometa. Siempre, no as-asidegtayo, nasaysayaat met ti panangmatmattayo iti kometa. Kasta met, no dakdakkel ti anggulo ti nagbaetan ti kometa ken ti init, napapaut ti panagtalinaedna iti rabii iti langit. Itan mapasamakto nga inton Pebrero 9, 1986, inton ti kometa makagtengen iti kaasitgan nga iyaadanina iti init, isu a maawagan perihelion, ket ti kometa ti addanton iti katan-okan a panagpabuyana, ti daga addanton iti bangir a sikigan ti init. Dayta kaipapananna a maisinatayo manipud iti kawatiwat a ngangngani 150,000 milias,a ket ti kometa ti adda iti likudan ti init! Dayta ti kadadaksan a mabalin a panaglilinea.

Ngem ti kometa addanto iti uneg ti pagrikosan iti daga iti sumagmamano a bulan, a lumasat nga as-asideg kadatayo agpadpada sakbay ken kalpasan ti perihelion. Iti dalanna a sumrek, ti kometa addanto iti kasayaatan a lugar para kadagidiay nga agnanaed iti makin-amianan a hemispero, ngem iti dayta saanto unay a nalawag. Dayta nalawlawagto ken as-asidegto iti daga iti iruruarna. Iti dayta a tiempo addanto iti nangato a lugar kadagiti makin-abagatan a langlangit ngem saanto unay a nasayaat ti lugarna a maipaay kadagiti managpaliiw iti amianan.

Apay a ti Kometa a Halley ti Kalalatakan?

Saan aya a daytoy ket basta maysa laeng kadagiti adu a kometa a nangarkos kadagiti langlangit bayat dagiti adun a tawtawen? Pudno a mammano dagiti kometa. Addada gagangay a maysa wenno dua iti langit iti aniaman a naituding a tiempo, ket ti sangadosena wenno ad-adu pay mabalin a makita iti uneg ti makatawen. Ngem kaaduan kadagitoy adayo unay, isu a makita laeng babaen iti teleskopio, ket dagitoy agparangda a kasla nakusnaw, saan unay a nalawag a bitbituen. Sumagmamano laeng ti makaasideg a naimbag tapno makita babaen iti mata a mismo. Mammano met a makita ti pudno a nakaskasdaaw a panagparang ti kometa, nga addaan iti atiddog, nakaranraniag nga ipus a nakapimpintas a naiyunnat iti langit. Addada kagudua a kakasta a kometa idi maika-19 a siglo a nangsalisal wenno nanglab-aw pay iti kinaraniag ti Halley.

Ngem, no ti gagangay a tao mangngegna ti sao a “kometa,” ti nagan a Halley ti dagus a mapanunotna. Apay? Ti kometa a Halley idi 1910 isu ti pudno a kasayaatan iti siglotayo. Addada sumagmamano a naraniag a kometa nanipud idin, ngem awan maipadis iti dayag ti Halley.

Malaksid pay iti kinadayagna, nupay kasta, ti naisangsangayan a kinalatakna ket gapu ta isu ti damo a kometa a nabigbig a bumisita iti naituding a panawen, agsubli iti regular nga iskediol. Naiparna ken Edmond Halley, maysa nga Ingles nga astronomo, ti panangaramid iti nakaskasdaaw a diskubre. Ni Halley (ti naganna maibagay iti panangbalikas iti alley, saan nga iti daily) ket kadua ni Isaac Newton, ket inusarna dagiti kabbaro a teoria iti grabitasion ken ti nagbennat a pagrikosan dagiti planeta ni Newton a mangpattapatta iti pagrikosan dagiti kometa isu a napaliiwen idi napalabas. Napaliiw ni Halley a ti dalan ti dua a historiko a kometa, kadagiti tawtawen 1531 ken 1607, ken ti maikatlo a nakitana a mismo idi 1682, ti ngangngani agpapada. Daytoy kadi ket basta naiparna? Saan, inrasonna, dagitoy ti isu met laeng a kometa, nga agsubli iti tunggal maikatlo a kakapat ti maysa a siglo. Impadtona a ti kometa ti makitanto manen iti agarup tawen 1758.

Saan a nagbiag ni Halley tapno makitana dayta​—natay idi 1742 idi agtawen iti 86​—ngem pudno iti padtona, nagparang ti kometa iti entablado ti lubong idi 1758. Dayta ti damo a nakita ti maysa a mannalon nga Aleman idi Disiembre 1758, ket nakagteng iti perihelion idi Marso iti 1759. Dayta ti dagus a naikkan ti nagan a Kometa a Halley ket kasta ti panangawag iti dayta agingga iti daytoy nga aldaw.

Gapuna naipasdek a ti kometa a Halley ti pudno a miembro iti sistema solar. Posible kadi a dayta ti mailasin a kadua dagiti sabsabali a kometa a nakita idi immun-una a tiempo? Sigurado a ti kasta a nalatak a banag ket dina maliklikan ti pannakadlaw kadagiti immuna a panagbisitana. Ni Halley a mismo napaliiwna a ti kometa idi 1456 ti mabalin nga isu met laeng dayta a kometa. Babaen iti panangsukimat kadagiti historikal a rekord, nasarakan dagiti eskolar a ti kometa ti makita iti maminsan iti tunggal 23 a panagrikos sakbay dayta, nga agsubli agingga iti tawen 240 K.K.P., idi dayta ti impadamag dagiti Insik nga astronomo. Ti umay a panagparangna, ngarud, isunto ti maika-30 iti di mapugpugsat nga agsasaruno a pannakakita iti dayta, iti tunggal 75 agingga iti 78 a tawtawen bayat dagiti nasuroken a dua a mileneo.

Managpasiar iti Sistema Solar

Ti kometa a Halley magna iti maysa a nangato a pagrikosan. Dayta saan a nagbukel no di ket maysa nga atiddog nga akikid a nagbennat a sirkulo. Dayta ti maiyunnat a bumallasiw kadagiti pagrikosan dagiti amin a planeta manipud Venus agingga iti Neptune. No adda idiay perihelion dayta ti 54,000,000 milias laeng manipud iti init, ngem iti kaadayuan a pasetna, dayta ti nasurok a 3 bilion a milias ti kaadayona.

Iti kaadayo ti Jupiter, ti kometa ti makagteng iti kaadayo a mabalin a madanon ti teleskopio, ket kalpasan a makalasat iti pagrikosan iti Mars, daytat’ makagtengen iti punto a mabalin a makita ti mata a mismo. Agarup iti daytoy a tiempo mangrugin a maporma ti ipusna. Dayta ti dumakkel a dumakkel bayat nga umadani iti init. Dayta ti nakatudo a kanayon a maiyadayo iti init, isu a maiyangin babaen iti angin manipud iti init ken babaen iti radiasion ti init.

Singasing a Maipaay kadagiti Managbuya

Kaano nga inanamaenyo a makita ti kometa, ken sadino ti pangkitaanyo iti dayta? Tapno makitayo ken no kasano karaniag ti panagparangto dayta agpannuray kadagiti adu a bambanag. Kitaenyo dayta sakbay ti parbangon wenno kalpasan a sumipngeten, no daytat’ saan nga agparang a nakaas-asideg unay iti init. Ti kinasipnget iti langit ket maysa a napateg a banag. Dagiti naraniag a silsilaw iti siudad dadaelennanto ti panangmatmat iti dayta. Iti pagnanaedanyo, makitayo aya ti Milky Way a nakalawlawag iti naraniag a rabii? No saan, mangsapulkayo iti lugar a sadiay mabalin a mainanama a makitayonto ti kometa iti kasayaatan a panagparangna.

Ti naraniag a silnag ti init ringbawanna ti nakusnaw a lawag ti kometa. Dayta ti kasayaatan a makita no ti bulan adda iti baba ti leleggakanna wenno iti tiempo a sumagmamano nga aldaw laeng kalpasan ti baro a bulan. Kasta met, ti kometa addanto iti nakangatngato unay iti langit a saan a malingdan iti angep ken tapuk. Ti kangatona agpannuray no ania a paset ti ayanyo, iti amianan wenno abagatan ti equator. Kamaudiananna, anianto ti kasasaad ti panniempo? Ti naulep a langit upayennanto ti kasayaatan a planoyo.

Babaen iti panangpanunotyo kadagitoy amin, kaanonto ti panangiplanoyo a mangkita iti dayta? Ti kometa makitanto ti mata a mismo inton Disiembre. Nalaklakanto a makita dayta iti makin-amianan a hemispero. Addanto dayta iti langit iti rabii, a nakangatngato iti makin-abagatan a laud. Kalpasan ti panagkabus ti bulan addanto iti langit iti umuna nga aldaw ti Disiembre, ket bayat ti dua a lawas nasipngetto dagiti langlangit. Dikay inanamaen ti naraniag a panagparang daytoy. Kitaenyo ti nakusnaw, naraniag a lawag nga umakar nga agpalaud iti rinabii.

Inton agngudo ti Disiembre, awanto manen ti panagkabusna. Iti daytoy a tiempo ti kometa naranraniagton, ket makitanton ti ipusna, ngem dayta ti as-asidegton iti makin-laud a pagpatinggaan ti makita. Iti maudi a paset ti Enero, dayta ti lumnekto kalpasan ti panagsipngetna iti rabii ket saanto a makita iti dalanna a sumabet iti init.

Addaankayo Kadi kadagiti ‘Binoculars’?

Dagiti binoculars parang-ayenda iti kasta unay ti panangmatmatyo ken panangapresiaryo iti kometa, nangnangruna bayat ti iyaadanina. Para iti saan nga espesialista dagitoy nasaysayaat ngem ti maysa a teleskopio gapu iti nalawlawa a tay-ak a makita. Babaen iti binoculars mabalin a masiputanyo ti kometa sakbay ti pannakagtengna iti kaadayo a mabalin a makita ti mata a mismo. Siempre, masapul nga ammoyo no sadino ti pangkitaanyo. Ti nasayaat a gundaway a pannakasarak iti dayta isunto inton Nobiembre 15 agingga iti 17, inton dayta ti lumasat iti abagatan iti nalatak a Pleiades.b As-asidegto ti ayanna inton maika-16, nga asideg unay tapno makita iti dayta met laeng a tay-ak ti panangmatmat babaen iti binocular a kadua ti Pleiades. Kitaenyo ti maysa a nakusnaw a bituen, ket paliiwenyo ti lugarna a kadua dagiti dadduma nga asideg a bitbituen. Kalpasanna kitaenyo manen kalpasan ti maysa nga oras wenno dua ket kitaenyo no dayta ti immakaren a nagpalaud. No immakar, ammoyonto a makitkitayo ti nabayagen nga ur-urayen a kometa a Halley.

Kalpasan a lumasaten iti perihelion, ti kometa a Halley makagtengton iti kaatiddoganna ken kasayaatan a karaniagna iti nasapa a paset ti Abril. Sakbay dayta, iti Marso, dayta ti makitanto a lumlumgak, nga umuna ti ipusna, iti langit sakbay ti parbangon. Para kadagiti managbuya iti makin-amianan a pagpagilian, ti Japan, ti Estados Unidos, ken Europa, dayta addanto iti makapaupay a nakababbaba a lugarna iti makin-abagatan a langit. Ngem dagiti managbuya idiay Sud America, makin-abagatan nga Africa ken Australia nakasaysayaatto ti panangbuyada iti dayta. Ti umuna a lawas ti Abril, ti Halley addanto iti kasayaatan a buyana, a nakangatngato iti langit a ti ipusna ti agarko a maiyunnat iti tengnga a mismo ti langit. Ti bulan addanto iti maudi a kellep, ket bayat a dayta ti agturong iti baro a bulan iti maika-9, ti nasipnget a langit ti mangipaayto iti kasayaatan a pagsaadan a maipaay iti panangtagiragsak iti isuamin a kinadayag ti nailangitan a bisitatayo.

Aniat’ Mamagbalin iti Kometa nga Agtignay kas iti Panagtignayna?

Ti panaginteres a tinignay daytoy nga eksibision ti langit ti gagangayto a mangisingasing kadagiti adu a salsaludsod maipapan iti misterioso a banag, isu a naiduma unay manipud kadagiti bitbituen ken dagiti planeta. Ania ti maysa a kometa? Sadino ti naggapuanna? Ania ti itsurana no asideg? Ania ti mangbukel ti ipusna? Apay nga aglasat iti kasta a nakaskasdaaw a panagbalbaliw bayat ti iyaadanina iti init ket kalpasanna umadayo?

Dagitoy a salsaludsod ti nangallukoy kadagiti kaputotan dagiti astronomo, ngem uray pay ita ti sungbat dagitoy ti nagtalinaed a saan a sigurado ken mapagduaduaan. No ti kometa umasideg unay a mabalin a manginanamatayo a makakita kadagiti dadduma a detalye babaen iti teleskopio, abbungotanna ti ulona (tengngana) iti nakusnaw nga ulep (coma), ta ti laeng makitatayo isu ti nakusnaw a bola ti angep. Ti lawag manipud iti coma, isu a mausig babaen iti spectroscope, ti mangibaga kadatayo kadagiti dadduma a bambanag a mangbukel iti dayta: alingasaw ti danum, ammonia, methane, cyanogen. Kasta met dagiti gagangay a metal makitada met: landok, nickel, manganese, calcium, magnesium, sodium, ken dadduma pay. Amin dagitoy ti mailasin iti coma babaen iti radiasion ti init isu a mangporma iti ipusna. Ti ipusna agsilnag a kas met ti coma, babaen iti kinapusaksakna ken ti raniag ti silnag ti init.

Ti kadakkel dagiti kometa nakaskasdaaw unay. Ti coma ti masansan a dakdakkel ngem dagiti planeta, no dadduma kas iti kadakkel ti init. Ti ipus ti kometa ket sangapulo a milion a milias ti kaatiddogna; dadduma ti nasursurok pay a sangagasut a milion a milias, atiddog unay ta umdas a maiyunnat iti daga agingga iti init. Ti solido a tengngana, nupay kasta, ket bassit laeng no idilig. Dayta ket nalabit nasursurok a sumagmamano a milias laeng ti kalawana.

No idilig iti bassit a tengngana, ti kadakkel ti intero a kometa ket binilbilion a daras a basbassit ngem ti daga. Ti ipus ti kometa ti nakadakdakkel unay ta kasla punnuenna ti langit ket bassit laeng dagiti bambanag nga adda iti dayta ta dagiti bitbituen ti mabalin nga agraniag a mangsalput iti dayta. Dayta ti naing-ingpis pay ngem ti kasayaatan a vacuum nga aramiden ti tao. Ti pannakabigbig iti daytoy ti mangipaay iti panagamak idi damo a ti ilalasat ti daga iti ipus ti kometa ti mabalin a makadangran. Ti kasta a panagamak ti nagsaknap idi a naudi a nakita ti kometa a Halley ditoy. Agamak dagiti tattao iti kapanunotan a dagiti gas iti ipusna ti mabalin a mangsabidong iti atmospera ket sinapulda ti pannakasalaknib dagiti bagbagida sakbay dayta aldaw iti Mayo 18, 1910. Ngem ti ipus ti kometa ti limmasat iti daga nga awan ti uray bassit laeng a madlaw nga epektona.

Ti Pannakaipasngay ken ti Ipapatay ti Kometa

Naipagarup a dagiti kometa ti bisita iti naminsan manipud iti nagbabaetan dagiti bitbituen iti law-ang. Iti tunggal maminsan, ti maysa ti mabalin a makaasideg iti dakkel a planeta, kas iti Jupiter, tapno maiyasideg iti nagbennat a pagrikosan ti sistema solartayo. Nupay kasta, dagiti panagsirarak kasla ipakitana a dagiti kometa ti guyoden ti grabitasion a maiturong iti Init kas met kadagiti dadduma a miembro iti sistema solar. No dadduma dagiti kometa maipurruakda a maiyadayo, wenno mairuar, iti pagrikosan, ket dagitoy panawandan ti sistema solar iti agnanayon.

Iti agdama a nalatak a teoria dagiti kometa, ti tengngana ti madeskribir a kas maysa a “narugit a bola iti niebe,” a buklen dagiti danum iti yelo, methane, ken amomonia, a nailaok kadagiti nagtutukel a bambanag nga addaan kadagiti bambanag a metal. Bayat ti iyaadani ti kometa iti init, daytoy ti madalusan, ket mangiruar kadagiti alingasaw ken tapuk, a mangporma iti kasla ulep a coma. No as-asidegen iti init, dagiti alingasaw ken tapuk ti maitayab a mailasin manipud iti coma babaen iti maiyangin a bambanag ken babaen iti radiasion ti init tapno mangporma iti ipusna.

Bayat daytoy nga ilalabas ti Halley, dagiti astronomo manginanamada a makasuro no kasano a daytoy a ladawan ti ngangngani umiso. Babaen iti panangimaniobrada kadagiti pangsukimat iti law-ang iti sibay ti kometa, mangaladanto kadagiti ladladawan ken panangrukod iti asideg unay ti kometa. Gapuna inanamaenda ti manglawlawag kadagiti dadduma a misterio maipapan kadagiti kometa.

Saan nga agnanayon dagiti kometa. Saanda met a mapagtalkan no maipapan iti panangrukod iti oras. Ti iskediol ti maysa a kometa ti mabalin nga agbaliw gapu iti maulit-ulit a panangguyod dagiti planeta iti asideg ti dalanna. Kinapudnona, ti asideg unay nga ilalasatna ti mabalin a mangguyod nga agnanayon iti dayta a rummuar manipud iti sistema, isu nga ingagara a naaramid iti Voyager a lugan iti law-ang. Kasta met, ti masansan nga agparang a kometa agsagaba met iti panaglakay. Iti tunggal ilalasatna iti init, busbusenna ti dadduma kadagiti bambanag nga adda kenkuana tapno agpataud iti coma ken ti ipusna. Dadduma a saan a napaut a kometa ti nagpukawen kalpasan iti maulit-ulit a panagrikos, nga awan a pulos ti ibatina no di ti arbis dagiti meteors. Ti kometa a Halley addaan umdas a kadakkel tapno malasatanna dagiti dinosdosena a panagrikosna a dina mapukaw ti adu unay a kinaraniagna, ngem kamaudiananna agpatingganto dayta.

Dagiti Kometa Idayawda ti Namarsuada

No makitayonto ti kometa a Halley, panunotenyo ti maika-19 a Salmo 19 iti Biblia. Sigurado, daytoy a kometa ket maysa kadagiti pakaskasdaawan iti langlangit, a mangiwaragawag iti dayag ti Dios, uray pay iti naulimek a kinadayagna, nga awan dagiti balikas wenno sasao.

[Dagiti Footnote]

[Dagiti diagram iti panid 15]

(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)

Ti nagbennat a pagrikosan ti kometa a Halley

Neptune’s orbit

Uranus’ orbit

Saturn’s orbit

[Diagram]

Ti puraw a kahon ipamatmatna ti lugar a pagrikosan ti kometa a makita manipud iti daga

Jupiter’s orbit

Mar’s orbit

Earth’s orbit

Init

Perihelion