Pannakisarita ken Pannakakita Babaen iti Sarming
LAWAG—dayta a misterioso a simbolo iti kinasirib ken kinalaing, idi ugma—ket saanen a basta maysa laeng a simbolo ita. Kadagiti kallabes a tawtawen daytat’ nangakemen a sipapartak ken siuulimek iti umiso a pasetna ket nagbalinen a pudno a manangawit iti isuamin a kita iti impormasion. Tapno maaramidan ti lawag ti pudpudno a paglaingan a mangiyallatiw iti kinalaing kadagiti nawatiwat a distansia, dua a rinang-ayan ti kasapulan: (1) maysa a naisangsangayan a kita iti lawag ken (2) maysa a naisangsangayan a kita iti panangiwanwan iti lawag.
Di pay nabayag, babaen iti agsasaruno a makaparagsak a kabbaro a rinang-ayan, mangipatpatulodtayon kadagiti di nakapapati a nakaad-adu a paglaingan kadagiti amin a kita iti nakawatwatiwat a distansia ken iti kasta unay a kinapartak babaen iti panangusar iti silnag ti lawag. Wen, mabalinen ti makisarita, makakita, ken makangngeg iti nakaskasdaaw a kinapartak ken kinaumiso, babaen kadagiti babassit unay a silnag iti lawag a lumasat iti kakasla buok a linabag iti sarming. Kas iti nakapimpino a balay ti lawalawa, dagitoy a linabag iti sarming ti naitalimeng kadagiti kable, a lumasat iti nagbaetan dagiti siudad iti Estados Unidos, Europa, ken idiay Japan. Maipalplanon ti panangballasiwna kadagiti baybay, nga agturong iti kontinente a mapan iti sabali a kontinente.
Kasano a posible daytoy, yantangay datay amin ammotayo a, ti lawag agdaliasat kadagiti nalilinteg a linea? Ania ti mamagbalin kadagiti babassit a silnag ti init nga agtalinaed kadagiti linabag iti sarming bayat nga agkurbada kadagiti suli? Kasano a makaadayo dagitoy a silnag ket awitenda ti nakaad-adu nga impormasion? Maysa a naisangsangayan a kita ti lawag ti mamagbalin a posible iti dayta—ti coherent light wenno agtutunos a lawag.
Nagsayaatan a “Coherent Light”
Ti pagsayaatan iti silnag iti agtutunos a lawag iti silnag ti ordinario a lawag a maipaay iti panangiyallatiw iti kinalaing ti mabalin nga iyilustrar babaen ti panangipadis kadagiti photons ti lawag nga agdaliasat iti linabag ti sarming kadagiti lallaki a magmagna iti kalsada. Panunotentay ti silnag iti ordinario a lawag a kasla maysa a bunggoy dagiti lallaki nga agduduma ti kadadakkelda, a magmagnada amin a di agtutunos ti addangna ken agdudungpar bayat ti pannagnada. Iti kasumbangirna, ti silnag ti agtutunos a lawag ti mabalin nga ipadis kadagiti soldado nga agpapada ti kadakkelda, ken agpapareho ti lineada, nga agtutunos ti addangda. Ti pannagna a saan nga agdudungpar ti nalawag a mangipan iti ad-adu a lallaki iti ad-adayo a nakasaysayaat ken basbassit ti mapukaw nga enerhia. Kasta met ti agtutunos a lawag.
Iti daytoy a punto mabalin a kunaen ti dadduma: ‘Apay a nakabaybayag ti idadateng daytoy a kita ti panangusar iti lawag? Apay a di napanunot dayta idi?’ Kinapudnona, daytat’ saan a naan-anay a kabbaro. Adda maysa a tao, ni Alexander Graham Bell, a nakakita iti pagimbagan iti pannakisao babaen iti lawag ket nangipablaak ti maysa a pagiwarnak a napauluan ti “Selenium and the Photophones” idi 1880.
Daytoy a kapanunotan ipakitana nga immun-una, ngem no awan ti agtutunos a lawag ti imbentona ti mabalin a bassit laeng ti panagballigina. Nupay kasta, agingga laeng idi 1960 babaen iti pannakapataud iti LASER (Light Amplification by Stimulated Emission of Radiation) a nasabet dayta umuna a nasken a kasapulan. Ni Bell agkurang met kadagiti dadduma pay a kangrunaan a kasapulan, ti nagsayaatan unay a giya iti lawag a mangiyallatiw iti impormasion.
Dagiti Nakalalaing a Giya ti Lawag iti Sarming—Kasano ti Panagandarda?
Bayat ti panagtultuloy ti trabaho iti panangpataud kadagiti lasers, dadduma ti mangim-imbento ken mangpatpataud kadagiti material a sarming a nakalawlawag ken nagsayaatan ti pannakabukelna a mangipalubos iti panagdaliasat ti agtutunos a lawag iti nawatiwat a distansia. Dagitoy a material ti naaramid a kakasla buok a linabag.
Mabalin nga adu kadatayo ti makalagip iti pannakakita kadagiti nakasilaw a linabag dagiti sarming a nausar kadagiti makakayaw iti mata, naarte nga arkos ti lamisaan. Tapno maaramid dagitoy nga arkos, dagiti rineppet a sarming wenno linabag a plastik ti maurnos a kasla maysa a sabong ket masilawan manipud kadagiti makimbaba a pungto. Kadagitoy a pabuya ti laeng ordinario a lawag ti gagangay a mausar a silaw dagiti linabag. Daytoy ti mangiyilustrar, siempre, no kasano a ti lawag ti mabalin nga agdaliasat kadagiti linabag ti sarming ken agkurba imbes nga agdaliasat laeng iti nalinteg a linea a gagangay a mapaspasamak. (Ladawan 1) Kadagitoy a pabuya ti lawag agdaliasat iti ababa laeng a distansia.
Tapno ti lawag makapagdaliasat iti nawatiwat a distansia ngem ti kasapulan kadagiti naarte a pabuya, maysa a naisangsangayan a balkot ti sarming wenno plastik ti naaramid. Dagitoy a naisangsangayan a balkot ti mamagbalin iti aniaman a silnag iti lawag a mabalin a makaruar nga agsubli iti sarming ket iti kasta lapdanna ti pannakapukaw pay iti lawag. Addada adu a nakasaysayaat a nagduduma a pannakabukel ken pannakaaramid dagitoy a balkot. Nupay kasta, dagitoy adu a nagduduma a kita, nga addaan iti kabukbukodan a pamay-an ken adda iti sidong ti bukodna a naisangsangayan a kasasaad, ti makatulong a mangparang-ay iti kawatiwat ti daliasaten ti lawag. (Ladawan 2)
Nupay no dagiti linabag a sarming, naparang-aydan a naimbag ti abilidadtayo a mangiyallatiw ken mangigiya iti lawag, kaskasdi a nasken pay laeng ti mangiserrek ti lawag iti linabag kadagiti kababassitan nga anggulo wenno ti basbassit pay. Maawatantayo ti prinsipio ti panagandar daytoy no malagiptayo a ti patas a rabaw ti danaw ti mabalin nga agserbi a kas sarming. Kinapudnona, dagiti kaykayo iti igid ti danaw no dadduma ti maanninaw iti rabawna. Daytoy a pannakaanninaw posible gapu ta ti lawag a sumrek iti matatayo ti aggapgapu iti nakabasbassit nga anggulo. Iti daytoy laeng a partikular nga anggulo, a maawagan kababassitan nga anggulo, ti rabaw ti danum ti agsilnag a kasla maysa a sarming. Iti kasta met laeng a pamay-an, no ti lawag maiserreken kadagiti sarming a linabag iti kababassitan nga anggulo wenno iti basbassit pay, dayta ti maisilnag iti uneg ti linabag, a kasla sarming, a nakabasbassit laeng a lawag ti makaruar.
Mainanama a dagitoy a silnag ti makapagdaliasat agingga iti 25 milias (40 km) wenno ad-adu pay kadagitoy a nakapimpino a linabag a di masapul a papigsaen pay ti lawag. Dagiti pananginanama iti masanguanan ti ad-adda pay a makaparegta. Sigun iti nabiit pay a report, ti nakabasbassit unay ti mapukawna a linabag ti napatauden “a mabalin a makaiyallatiw kadagiti impormasion iti rinibo a milias a di kasapulan ti pannakaulitna.”
Tapno masalakniban dagitoy a nakaskasdaaw a mangiyallatiw iti lawag, nasken ti mangikabil iti aglikmutda kadagiti agtutuon a naibalkot a mangsalaknib a material. Mainayon pay, dagiti nalalagda a linabag ken barot, agraman dagiti mangiyallatiw iti elektrisidad a bambanag, ti masansan a mainayon a mangporma kadagiti babassit a kable. (Ladawan 3) No dagitoy ti masalakniban iti uneg dagiti kable, dagitoy a linabag ti sarming mangipaayda iti nagsayaatan a pannakaiyallatiw ti impormasion a ti koriente nga agdaliasat babaen kadagiti ordinario a gambang a barot dinan mabalin nga atiwen. Daytoy ti nangnangruna a pudno kadagiti nawatiwat a distansia. Ngem kasano a dagiti impormasion, ladawan, ken dagiti timtimek ti tao maawitda iti daytoy a naisangsangayan a kita ti lawag kadagidiay a nagpipino a linabag ti sarming?
No Kasano nga Awiten dagiti Nagpipino a Linabag ti Nakaad-adu nga Awitda
Nupay no ti naisangsangayan a kita iti silnag ti lawag ken ti nagsayaatan a linabag ti sarming ti mangawis kadatayo, ti pamay-an ti panangawit dagiti silnag iti adu unay nga awitda a kinalaing ti makaawis met. Maysa kadagiti kangrunaan a sekreto adda iti kasta unay a kinapartak ti panagdaliasat ti lawag, a ngangngani 186,000 milias iti kada segundo (300,000 km/seg). Ti sabali pay isu ti nakaad-adu nga allon ti lawag, a makagteng iti binilion a cycles iti kada segundo. Gapu iti daytoy a nakaad-adu nga allon, ken babaen iti panangikabil iti kaipapanan dagitoy a panagsilnag ti lawag, nakaad-adu a kinalaing ti maipempen iti silnag ti lawag nga agdaliasat kadagiti nakapimpino a linabag. Usigentayo ti maysa kadagiti ulidan, ti pannakisarita ken panagdengngeg babaen iti lawag.
Ti Pannakisarita ken Panagdengngeg Babaen iti Lawag
Ti pannakisarita ken panagdengngeg, agraman ti pannakakita, babaen iti lawag ramanenna ti dadduma kadagiti naririkut a teknolohia iti kaaldawantayo. Nupay kasta, lumasattayo iti sumagmamano laeng nga addang a mapasamak iti pannakisarita ken panagdengngeg babaen iti lawag tapno maapresiartayo bassit ti pamay-an.
Nupay no ti lawag ket mausar iti panangiyallatiw, ti aktual a pamay-an mangrugi a kas met la idi, babaen ti pannakisarita iti telepono. Dagiti allon ti timek manipud iti timektayo ti mapagbalin nga elektrikal a senias iti telepono. Kalpasanna dagiti kaasping dagitoy nga elektrikal a senias ti “mabingay” a nakaparpartak. Daytoy a pamay-an ti umasping iti kamera ti sine, a kinapudnona mangala iti di aggargaraw a ladladawan, wenno paspaset, iti panagtignay. Dagitoy a ladladawan ti maipabuya, a pinasetpaset, a nakaparpartak tapno mangipaay iti managbuya iti panagkita a kasla aggargaraw. Umasping iti dayta, dagitoy nga elektrikal a paspaset ti maikkat ken maikkan iti kaipapanan iti nakaad-adu nga addang a pamay-an ken kalpasanna mapagbalin a silnag ti lawag. Ti naikkan ti kaipapanan a silnag ti lawag ngarud ti agdaliasaten kadagiti linabag ti sarming nga agturong iti umawat a pungto. No makagtengdan idiay umawat a pungto, dagitoy ti mapagbalin manen nga allon iti timek babaen iti baliktad a pamay-an iti pagdenggan iti telepono. Ania ti agdama a pagimbaganna kadatayo? Aniada dagiti panginanamaan iti masanguanan?
Dadduma kadagiti Agdama a Gunggona
No kasano a rinugiantayon nga awaten ken apresiaren ti agdama a sangalubongan nga alikamen iti komunikasiontayo, ti interamente a baro a sistema ti nagparang. Dagiti fiber optics ikarkarida a sukatan ti multiconductor telephone cables, ti microwave networks, ken uray pay ti dadduma nga estasion ti satellite, nga addaan pay kadagiti nakaad-adu a mainayon a gunggona.
◼ Ti Awan Pannakasingana a Komunikasion. Ti maysa kadagiti kapapatgan a pagimbagan iti fiber-optics transmission nga agpaay iti kostomer iti telepono a ta ngangngani ikkatenna ti amin a pannakasinga a nakairuamantayon. Ti kimat, ti linea ti koriente, dagiti generator—dagitoy amin ti nangparurod kadatayo babaen kadagiti panagsardengda ken ti ungor. Uray pay ti kasta unayen ti pannakasalaknibna a mangiyallatiw a gambang dina malapdan dagitoy a pakariribukan a mapasamak.
No ti pannakisaritayo babaen iti telepono ti maaramid iti pasetna babaen iti satellite, mabalin a nadlaw ti apagkanito iti maysa a segundo a pannakataktak ti pannakisarita wenno mabalin a napaliiwyo ti epekto ti atmospera. Idi napalabas, uray pay dagiti kallangugan ti mabalin nga adda. Ti fiber optics ti kasla ikkatenna ti madlaw a pannakataktak ken mangipaay iti nalawag, di masingsinga a pannakaawat ti impormasion.
◼ Komunikasion nga Addaan Kinatalged. Ti naan-anay a kinatalged isu ti maysa kadagiti kangrunaan a pagimbagan iti fiber optics. Gapuna, maikkat ti pannakasinga, ket imposible ti saan a legal a panagimdeng iti pannakisarita. Awan pay ti pamay-an ti nalimed a pananggun-od ti impormasion babaen iti silnag ti lawag, siempre no saan a pabassiten a naimbag ti senias ket iti kasta mangipaay iti pakdaar.
◼ Nakasaysayaat. Ti nakaskasdaaw a kinasayaat ti panangiyallatiw iti impormasion babaen iti lawag ti mabigbig no usigentayo a rinibribo a pannakisarita babaen iti telepono ti mabalin a maaramid iti basta maysa laeng a paris iti linabag ti lawag. Ti pattapatta a ta ti intero a linaon ti di napaababa a diksionario ni Webster ti mabalin nga ipatulod iti rinibribo a milias iti innem a segundo babaen iti maymaysa laeng a linabag iti sarming.
◼ Bassit a Lugar—Makaandor iti Narigat nga Aglawlaw. Adu a luglugar ti magunggunggonaanen iti daytoy kabbaro a rinang-ayan. Dagiti siudad makasapulda manipud iti kabbaro, adu a komunikasion a bassit laeng nga alikamen ti kasapulan. Ti intero a kuarto a napnapno kadagiti saanen nga uso nga alikamen ti mabalin a sukatanen iti fiber optic nga alikamen a makasapul laeng iti bassit a lugar. Kasta met, dagiti adayo a luglugar kas iti Florida Keys tagtagiragsakendan ti awan ungorna a serbisio. Ti nadaleg a baybay nga aglawlaw iti Keys ken dagiti umasping a luglugar ti mabalin a mangpataud iti electrical shorting ken ti pannakadadael gapu iti kemikal. Nupay kasta, bassit laeng ti epekto dayta iti fiber optics.
Panangmatmat iti Masanguanan
Ti masanguanan ti kabbaro a rinang-ayan agparang a kasla nakasaysayaat. Maar-aramiden ti panagbaliw a naparpartak pay ngem ti ipadpadto dagiti dadduma. Naipadamag a maysa kadagiti kadadakkelan a parikut isu ti panangpili iti maysa a sistema a saanto nga agbalin nga awan ti pakausaranna inton dayta ti maibangon.
◼ Timek, Video, ken dagiti Kompiuter Manipud Maymaysa a Terminal. Ti magasin a High Technology iti Pebrero 1986 a ruarna ipadamagna iti sidong ti “Business Outlook” a ti “Fiber Optics ti dagdagus a nagbalin a kaykaytda a pamay-an iti panangiyallatiw iti timek, impormasion, ken video idiay E.U.—nangnangruna kadagiti nawatiwat a distansia.” Intuloy ti artikulo babaen ti sasao a: “Mangrugrugikamin a mangikabil iti fiber network a dumanon iti pagtaengan. Babaen ti panangusar iti maysa a terminal a makaawit iti timek, video, ken . . . saludsodanna ti pagtaudan ti impormasion a maipaay iti impormasion.” Daytoy ti mangilukat iti gundaway kadagiti dadduma a tattao a mangaramid iti panaggatang, panagibanko, ken pananggatang kadagiti tiket ti eroplano, ken maaddaan kadagiti pribilehio iti libraria iti pagtaenganda. Mabalin pay a makitada dagiti gagayyemda no makisaritada iti telepono—a maaramid amin dagitoy babaen iti lawag kadagitoy a nakaskasdaaw a linabag ti sarming.
[Dagiti ladawan iti panid 13]
Ti lawag nga agdaliasat iti linabag ti sarming maisilnag iti uneg ti linabag a sarming ket daytat’ saan a rummuar iti didingna
Dagiti nalalagda a linabag ken barot maikkanda ti salaknib
Ti sarming wenno plastik a balkot ti mangpabassit iti kaadu ti mapukaw a lawag
[Ladawan iti panid 15]
Daytoy bassit a linabag ti fiber-optic cable ti mangawit iti nakaad-adu a panagsasarita iti telepono ngem daytoy dati a dakkel a kable