No Kasano ti Agbalin a Naballigi a Managgatang
KADAGITOY nga al-aldaw iti nangina a presio ken implasion, ti arte iti panaggatang nagbalin a napatpateg pay ngem iti kaanuman. Iti adu a pagpagilian, ti presio nakangatngato, a bassit laeng ti pananginanama a bumaba daytoy iti masanguanan. Kadagiti adu a pampamilia agpadpada a dagiti nagannak ti agtrabaho tapno makaanay ti sapulda. Anian a nagpateg, ngarud, ti panangammo no kasano, sadino, ken no kaano ti panaggatang ken no kasano ti pananggastoyo iti kuartayo iti kasisiriban a pamay-an!
Ammuenyo ti Pateg dagiti Bambanag
Maysa kadagiti kapapatgan nga elemento iti panagbalin a nalaing nga aggatang isu ti panangammo iti pateg dagiti bambanag. Ti banag a sale—kawes man dayta, aplayans, wenno taraon—dina iparangarang iti maekonomia no dayta ket nakapuy ti kalidadna, kasapulanna ti adu a panangbalbaliw wenno panangtarimaan, wenno saanto a mausaren kamaudiananna.
Kas pangarigan, no gumatgatang kadagiti kawes, imtuodenyo ti bagiyo: Ti kadi material nasayaat ti kalidadna? Nasayaat kadi ti pannakaaramidna? Masapul kadi a mabaliwan dayta? Kasano kasansan ti panangisuot iti dayta? Dayta kadi ket maysa nga estilo nga agpaut? Nalaka kadi a dalusan? Ti maysa a banag a makasapul iti dry-cleaning nangingnginanto kamaudiananna ngem ti basta labaan a nangingngina iti damo. Gapuna ti panangtaginayon iti dayta ket maysa a banag nga usigen. Dagiti pudpudno a baratilio isu dagidiay kawes a maibagay, mangpapintas iti rupayo ken pigurayo, ken mabalin nga isuot ken tagiragsaken iti adu a tawtawen.
Ti kasta met laeng a prinsipio ti agaplikar iti panaggatang kadagiti muebles ken aplayans, baro man dayta wenno nausaren. Ti kadi banag ket nasayaat ti kalidadna? Agan-andar kadi? No kasapulan a matarimaan, mabalinyo kadi nga aramiden a mismo? Anianto ti kamaudianan a gatadna? Ti panangimtuod iti bagiyo kadagitoy a salsaludsod, nangnangruna no aggatgatangkayo iti garage ken yard sales wenno flea markets, ti mabalin a manglapped iti basta tarigagay a gumatang ket makaekonomia iti adu a sentimos.
Tapno magun-odan ti kasayaatan a gatad kadagiti aplayans, masapul nga ammoyo no mano ti magasto iti panangpaandar iti dayta. Ti dakkel a panangtaginayon ken ti bayadan iti panangusar ti makanayon iti kasta unay iti gatad ti banag. Panunoten met no sadino ti pangusaran iti banag. Kas pangarigan, ti maysa nga air-conditioner a maikabil iti maysa a tawa a mabilbilag kasapulanna ti ad-adu a koriente a mangpalamiis iti kuarto ngem ti maysa a maikabil iti tawa a saan a mabilbilag. Ti kapaut ti panagandar ti aplayans agraman ti kadakkelna, kadaannan, ken ti kinasayaatna ti mangikeddeng no kasano kaadu nga enerhia ti busbosenna ket, ngarud, ad-adu ti gatadna.
Ammuenyo no Kaano ti Panaggatang
Ti panangammo no kaano ti panaggatang no dadduma ket napatpateg ngem no sadino ti paggatangan. Gagangay, ti kasayaatan a baratilio iti kawes iti kalgaw magun-odan iti pagnguduan iti kalgaw. Kaaduan a tiendaan iti kawes adda paibusda a tagilako tapno mangipaay iti lugar kadagiti kawes a maipaay iti otonio. Kasta met laeng iti pagnguduan iti panawen ti kalam-ekna. Dakdakkel ti maekonomia no gatangen ida iti panagngudo ti kalam-ekna ken sakbay ti iseserrek dagiti tagilako iti panawen ti primavera. Pudno, mabalin a saan nga adu unay ti pagpilian, ngem gagangay nga umdas ti pagpilian.
Agsipud ta kaaduan a modelo iti kotse saan nga agbaliw a tinawen-tawen, makaekonomiakayo babaen ti pananggatang iti baro a kotse iti pagnguduan ti tawen no dagiti aglako paibusdan ti lakoda a maipaay iti modelo iti sumaganad a tawen. Dikay maamak nga agimtuod kadagiti saludsod maipapan iti no ania dagiti garantia ken serbisio a maipakuyog iti gatangenyo. Kabayatanna mabalin a mapaneknekan dagitoy a napatpateg ngem dagiti kasasaad ti kotse a mismo.
Gatangenyo Laeng dagiti Kasapulanyo
Kasapulan ti kasta unay a disiplina tapno malapdan ti nadarasudos wenno biglabigla a panaggatang. Ket pudno unay dayta no maipapan iti pananggatang iti taraon. Dayta ti kanginginaan a banag iti badyet ti pamilia.
Maigiddato iti dayta, ti bayadanyo a maipaay ti taraon ti gagangay a mapabassit iti kasta unay babaen iti naannad a panagplano. Babaen iti panangpanunot iti daytoy, paliiwenyo ti maysa a kangrunaan a paglintegan: Dikay pulos gumatgatang iti taraon no mabisinkayo. Pulos. Mabalin a makagatangkayo kadagiti bambanag (gagangay a dagiti dulce) a saanyo a nakairuaman a gatangen. Saan kadi a pudno dayta?
Ti panangaramid iti listaan iti gatangen ken ti panagtalinaed iti dayta ket sabali pay a kasapulan maipaay iti panangsalimetmet iti badyet. No dikay aramiden dayta, tunggal sumrekkayo iti tiendaan, mabalin a makagatangkayo iti ad-adu ngem ti planoyo a gatangen. Sigun iti maysa a surbey, ti maysa a babai a mangiplano a gumatang iti 3 a banag iti supermarket, nga awanan ti listaan, agtungpalto iti pananggatang iti 8 agingga iti 10 a bambanag; ket ti maysa a lalaki iti ngangngani 20! Siempre, dagiti tiendaan makatulongda iti daytoy. Kasano?
Dagiti kasapulan, kas kadagiti produkto iti gatas, karne, ken natnateng, ket gagangay a maipempenda iti adayo ti pagruaran. Ngarud, masapul a labasanyo dagiti adu a produkto tapno makagun-odkayo kadagitoy a banag. Ket sakbay a makastrekkayo iti ayan ti panggepyo a gatangen, ti basketyo mabalin a kaguduanton ti kargana. Nalawag, nasken ti maysa a listaan tapno makissayan dagiti saan a kasapulan a gatangen.
Sakbay ti panaggatang, nainsiriban met ti panangsukimat kadagiti pakaammo ti tiendaan a maipaay kadagiti baratilio. Gapuna, no umdas ti badyetyo, mabalinyo ti mangipempen kadagiti kasapulan a taraon ket maiplanoyo ti menu iti sumaganad a lawas a maitunos iti dayta. Ti panangammo kadagiti bambanag ken ti gagangay a presioda tulongannakayonto a mangliklik kadagiti pangawis iti aglako a sadiay ti maysa a banag ti maitandudo ngem saan a pudno a pakaekonomiaan. Ti panaggatang iti katengngaan ti lawas ket sabali pay a tulong. Ti tiendaan saan unay a napusek, ket saanka unay agap-apura, ket magunggonaankayo pay kadagiti baratilio. Ken laglagipenyo a gundawayan dagiti prutas ken natnateng nga adda iti panawenna. Nalaklakada iti dayta a tiempo ken masansan a dagitoy ti mailata a maipaay iti pannakausar iti masanguanan. Nalawag, ti naannad a panagplano a nasaksakbay ket nasken.
Mabalin a masarakanyo a nainsiriban ti saan a panangikuyog kadagiti ubbing no aggatgatang. Apay? Agsipud ta saandakay laeng a taktaken no di ket naallukoyda a mangpilit kadakayo a gumatang iti makitada iti telebision. Adu nga inna ti inturong dagiti annakda a mapan kadagiti pagbayadan tapno gumatang kadagiti di kasapulan nga ay-ayam wenno junk food a naikabil iti nalaka a magaw-at ti ubing. Maysa nga ina iti makintengnga a laud nga Estados Unidos inaminna a mammano a mapalabas ti panaggatang a saan a “gumatang” iti baro nga ay-ayam a trak wenno kotse para iti ubing nga anakna a lalaki. Ket din kasapulan a sawen, a no nakapuykayo itoy a banag, masapul ti panangikagumaan nga agbalinkayo a naayat ngem natibker kadagiti annakyo no kakuyogyo ida no aggatgatangkayo.
Ti paglintegan a gatangen laeng ti kasapulanyo agaplikar nga ad-adda pay iti kawes no bassit ti badyetyo. Nagasat ta, ti gatad a mabusbos iti daytoy a banag mabalin a tenglen, mapabassit, ket maikkat pay iti sumagmamano a tiempo. Kasano? Umuna, babaen ti panangipasa kadagiti kawes iti dadduma iti pamilia. Nupay no dadduma nga ubbing dida kayat ti mangalos kadagiti kawes, no maparegtada a mangapresiar a ti pannakitinnulongda makaekonomia iti kuarta ti pamilia, ti pannakarurodda mabalin a maikkat. Nangnangruna a pudno daytoy no makitada a ti maekonomia ket mausar a maipaay kadagiti panagpasiar, bakasion, ken dadduma pay a proyekto ti pamilia.
Maikadua, dagiti panagtitipon tapno agsisinnukat kadagiti kawes ken aplayans mabalin a maorganisar kadagiti gagayyem ken kakaarruba. Ti bestida a di umiso ti kolorna iti maysa a babai ti mabalin nga apag-isu iti sabali. Ti sapatos a bassit unay wenno dakkel unay mabalin a mausar. Dagiti aplayans, a di mausar iti maysa a pagtaengan ngem masapul iti sabali, mabalin a maisukat. Ti kasayaatan a paset a ta dagitoy a kasapulan a bambanag ti awaten a di kasapulan ti pananggasto iti kuarta—maysa nga arapaap ti managgatang.
Panaggatang Babaen ti Panangidilig
Adu ti maekonomia babaen ti panangidilig kadagiti presio kadagiti tiendaan. Kasta met, no adu ti gatangen, sukimatenyo tapno makita no ania kadagiti tiendaan ti mangipaay iti kadakkelan a diskuento. Dadduma a tiendaan iti pintura, kas pangarigan, mangipaayda iti 10-porsiento a diskuento a maipaay iti uppat wenno ad-adu pay a galon nga isu met laeng a kolor. Masansan mabalinyo ti makikadua iti sabali ket pagbingayanyo dagiti produkto ken ti maekonomia a kuarta.
No gumatgatang iti taraon, ti isu met laeng a pamay-an ti masurot. Sukimatenyo ti lokal a pagiwarnak tapno maammuan no kaano ti kaadda dagiti baratilio iti tunggal tiendaan ket mapankayo aggatang. Dikay paadipen kadagiti nagan ti produkto. Maysa a nalatak a produkto ti mabalin nga adu ti aggatang ngem saan a pudno nga umuna iti sustansia. Dagiti nalalatak a produkto gagangay a nangingngina tapno masuportaranna ti gasto iti panagipablaak ken ti panagipakete. Ti tatak ti tiendaan mabalin a kasta met laeng ti kasayaatna.
Ti bambanag a “saan a makaawis” kadagiti nabiit pay a tawtawen ket paregtaenna ti aniaman a badyet. Dagitoy ti masansan a naipakete iti nangisit ken puraw a pagikkan (gapuna kasta ti naganda). Ngem dikay ipato ida sakbay ti panangpadasyo kadakuada. Adu ti kasta met laeng ti kalidadna ken ramanna no idilig kadagiti addaanen nagan, ngem nalaklaka ti presioda. Pudno met dayta kadagiti nairesita a droga. Ti maysa a kaaduan a droga mailasin babaen iti kemikal a naganna imbes a babaen iti nairehistro a naganna. Ti mangbukel iti dayta isu met laeng, ngem nalaklaka.
Siempre, masapul ti panagannad no mangaramid iti panangidilig. No ti maysa dagus a mapan iti ili tapno gumatang laeng iti maysa wenno dua a banag a baratilio, ti gatad ti naekonomia ti maibus laeng iti pasahe. Gapuna agbalin a nainsiriban. Mabalin pay a makaekonomiakayo babaen ti panaggatangyo a kanayon iti maymaysa a tiendaan. Masapul nga ammoyo no kaano ti panagbaratilioda. Maammuanyo met no sadino ti ayan dagiti produkto, ket iti kasta ekonomiaenyo ti tiempoyo. Para kadagidiay nga okupado, dayta ti mabalin a kas ti kapateg ti panangekonomia iti kuarta.
Lapdanyo dagiti Silo iti Panaggatang
Kaaduan a supermarket ikagumaanda ti mangparang-ay ti panagtarigagay a gumatang. Agsipud ta ti pamay-anda ket makaawis no paulit-ulit, masapul ti pananglappedyo iti tignayda babaen iti pannakaammo, panagregget, ken disiplina.
Ti nakalalaing a panangipakete ket maysa nga alikamen a nausar. Nadlawyo aya no kasano a nakaad-adu a produkto ti addaan kadagiti napnuan-kolor a ladladawan iti taraon kadakuada? Adu ti nalabaga wenno addaan iti nalabaga a letra kadakuada. Dayta ti makagapu a dagiti “awan pangawisna” a bambanag ket saan a makaawis no idilig—ti ganasyo saan a magargari!
Agbalin nga alerto iti pamay-an ti pannakapresio dagiti produkto. Laglagipenyo, ti panagpresio kadagiti bambanag a 99¢, $1.99, $2.99, ken agtultuloy, ket maysa a sikolohikal a pamay-an a mangawis kadagiti adu. Kasta met, dikay koma mapilit a gumatang kadagiti bambanag a dikay kasapulan gapu laeng ta dayta ti naipakaammo a tallo iti 99 sentimos.
Ti sabali pay a pamay-an a mabalin a maimpluensiaan dagiti suki a gumatang ket babaen ti pamay-an ti pannakaipuesto ti taraon iti tiendaan. Ti pungto ti dalan a display, a sadiay bumannayat ti aggatang, ti masansan a mangipempen kadagiti bambanag a nalaka a pagganansiaan wenno “junk foods.” Ti kanginginaan a bambanag ti gagangay a maipuesto iti apag-isu iti panagkita. Idiligyo ida kadagiti presio dagiti bambanag nga adda iti ngato ken iti baba iti estante.
Dagiti kupon mangekonomiada iti kuarta, ngem paaduenda met ti paglakuan. Idiay Estados Unidos, nasurok a 90 bilion ti nairuar idi 1980 laeng. Adu a tattao ti gimmatang kadagiti produkto gapu laeng ta addaanda kadagiti kupon. Gapuna laglagipenyo: Dagiti kupon ket pakaekonomiaan laeng no subbotenyo ida a maipaay kadagiti produkto a kasapulanyo ken kankanayon nga usarenyo. Awan ti banag—aniaman ti gatadna—ti baratilio no pudno a dikay kasapulan dayta.
Dikay pakapuyen ti panagmedmedyo kadagiti pagbayadan. Mabalin a naliklikanyo dagiti adu a silo, ngem itan mabalin a makayawankayo—masapul a makilineakayo. Ket ania ti adda sadiay a mangawis kadakayo? Ta, dagiti kendi, magasin, ken dagidiay ay-ayam a gaw-aten dagiti ubbing ket ikabilda iti karitonyo. Inton makitayo ida, masansan a naladawton. Mabalin a nabayadanyonto idan wenno mabalin a sanguenyo ti determinado nga anakyo. Nangabaken ti tiendaan!
Ngem mabalin a mangabakkayo. Dagiti nalalaing a managgatang saanda laeng nga agtalinaed iti badyetda no di ket makaekonomiada pay ti kuarta bayat nga aggatangda. Mabalin kadi a maparang-ay ti laingyo nga aggatang? Apay a dikay ikagumaan a tunggal lawas sapulenyo dagiti kabbaro a pamay-an ti panaggatang ket makaekonomiakayo. Magunggonaanto ti pamiliayo ken kasta met kadakayo.
[Kahon/Ladawan iti panid 21]
Ammoyo Kadi
No apay a dagiti kasapulan a bambanag ti gagangay nga adayo kadagiti pagbayadan?
No kasano ti panangtulong dagiti tiendaan kadagiti ubbing a mangiturong kadagiti dadakkelda a gumatang kadagiti bambanag?
No kasano a makaekonomiakayo kadagiti resita nga ag-agas?
[Ladawan iti panid 22]
Ti kanginginaan a bambanag ti masansan a masarakan iti apag-isu iti panagkita, gapuna pagdiligenyo dagiti bambanag iti ngato ken iti baba