Nakaskasdaaw Pannakaaramidna tapno Agtalinaed a Sibibiag

ADDADA nakaay-ayat, nakaskasdaaw, nga automatiko a mekanismo iti bagitayo a makatulong iti panagtalinaedtayo a sibibiag ken nasalun-at. Usigentayo iti apagbiit ti sumagmamano.

Maysa a pangarigan isu ti barayo. Umuna, adda ti epiglottis, maysa a bassit a ruangan a naserraan a manglapped iti iseserrek ti alimonenyo a taraon iti barayo. Ti panaguyek isu ti maikadua a linea iti depensa ti bara. Maikatlo adda ti sticky escalator a nangap-ap iti dalan nga agturong iti barayo a sadiay dagiti babassit a bambanag a mangraut ket masiloanda babaen iti buteg ket maikkatda babaen iti panagpangato dagiti babassit a buok.

Ti maudi a linea iti depensa ti bara isu ti mangkaan a puraw a selula ti dara. Dagitoy nga ahente a mangdalus ti mangpukaw kadagiti makadangran a mikroskopiko a partikulo. Pagyaman laengen iti kasta a mekanismo, ti baratayo makapagtultuloy nga agtrabaho a sitatalged.

Bayat ti panangbasayo iti daytoy, ti diapramayo kumkumbet ken agin-inana. Iti tunggal panagkebbetna mangipauneg iti angin iti barayo, ket bayat nga aginana dagiti piskel, ti angin mairuar. Ti diaprama awatenna ti maysa a bilin a mangaramid iti daytoy iti agarup 15 a daras iti maysa a minuto manipud iti matalek a sentro a pagbilinan iti utekyo.

Makapainteres, ti umuna a libro ti Biblia, a naisurat iti 3,500 a tawtawenen iti napalabas, usarenna ti Hebreo a sao a ne’phesh a mangdeskribir agpadpada iti tao ken dagiti an-animal. Daytoy a sao literal a kaipapananna “agang-anges.”a Iti umiso a medikal a pamayan, ipakita ti Biblia a ti panaganges ti mangtaginayon iti biag ket no awan “ti anges iti puersa iti biag . . . nga aktibo iti agong,” agpadpada ti tao ken dagiti an-animal dagus a matayda.​—Genesis 1:20, 21, 24, 30; 2:7; 7:22.

Dadduma a kadaanan a sursurat ti naglaon iti awan nakaibatayanna a panangipagarup maipapan iti panggep iti panaganges. Dagiti Griego ken Romano a pilosopo, kas pangarigan, addaanda iti naisangsangayan a teoria a ti panaganges ti mangtaginayon iti apuy a sumsumged iti puso ket daytoy nga apuy iti uneg ti mangipaay iti bagi iti kasapulan a pudot.

Daytoy a teoria ket nagtalinaed a nalatak agingga idi maika-16 a siglo, ket agingga laeng iti maika-20 a siglotayo a nagbalin a nalawag ti pudno a panggep iti panaganges. Ti oksihena manipud iti angin ti agsepen ti dara ket maipan dayta kadagiti trilion a selula a mangbukel iti bagi. Tunggal sibibiag a selula, ngarud, ti mangusar iti oksihena a mangpataud iti enerhia. Sadinoman ti papanantayo ditoy daga, ti napateg nga oksihena ket magun-odan nga agserbi iti daytoy a panggep. Kas kinuna ti maysa a mannursuro idi ugma iti maysa a grupo dagiti Griego a pilosopo: “Ti Dios a nangaramid iti lubong ken dagiti amin a bambanag iti dayta . . . mangited iti biag kadagiti amin a tattao ken anges kadagiti isuamin a banag.”​—Aramid 17:24, 25.

Ti panaganges ket addaan met iti napateg a paset iti panangtaginayon iti bagi a nadalus. Bayat ti ilalasat ti dara iti bara, daytoy ti mangidiskarga iti carbon dioxide sakbay ti panangagsepna iti presko a suplay iti oksihena. No aktibotayo, ti kaadu ti carbon dioxide iti bagitayo ket umadu. Maysa a nakaskasdaaw a mekanismo ti manglapped kadagiti selula a maangsan gapu iti daytoy a basura. Bayat ti panagayus ti dara a lumasat iti utek, aniaman a panagpangato iti kaadu ti carbon dioxide ket dagus a madlaw. Ti sentro a pagbilinan agtignay babaen iti panangpapartakna ken panangpaunegna iti panaganges.

Dagiti paglintegan iti panaganges mapasamak nga automatiko. Kaskasdi, kas ti maysa a lugan a de motor nga addaan iti automatiko a pagiyallatiwan nga addaan iti pagpilian iti kambio, ti panaganges mabalin nga aramiden a manual, ti kaiyariganna. Agyamantayo ta daytoy a mekanismo ti mamagbalin kadatayo a mangmedmed iti panagangestayo bayat ti kaaddatayo iti uneg ti danum wenno bayat ti panagap-apuratayo a rummuar iti napno-ti-asuk a kuarto. Ngem ditay mabalin a medmedan ti angestayo nga agnanayon gapu ta ti automatiko a mekanismo ringbawanna ti manual a panagandarna no mapukawtayo ti puottayo. Gapuna, uray pay no matmaturogtayo, ti bagi maikkan iti mangsustener-biag nga oksihena.

Ti Makin-uneg a Karayan iti Biag

Ti bilang dagiti selula iti bagi ket saan a maawatan iti tao. Maysa a konserbatibo a pattapatta ket 75 trilion​—maysa a bilang a 15 ribo a daras a nangatngato ngem ti populasion iti dagatayo. Tapno ti oksihena ket makagteng iti tunggal maysa kadagitoy a selula, ti maysa a sistema iti pagiyallatiw a narikrikut pay ken ad-adda nga episiente ngem ti aniaman a moderno a siudad ti kasapulan.

Ti sistema a pagiyallatiw ti bagi buklen iti dara nga agayus a lumasat iti puso, kadagiti urat, ken ti sangal dagiti babbabassit nga urat iti dara. Dayta ket “maysa a naserraan a sistema nga agarup 160,000 kilometros . . . a tubtubo,” kuna ti libro a The Human Body. Sigun iti dayta a pattapatta, dagiti urat ti darayo, no mapagsisilpo, makagteng iti mamimpat nga aglawlaw iti daga.

Daytoy a naglawaan a sangal iyallatiwna met dagiti babassit a partikulo iti taraon a maagsep manipud iti diding ti babassit a bagis. Gapuna ti intero a bagi ket maipaayan iti taraon ken oksihena, uray pay ti kasla awan ti pategna a paspaset. Addada lima a milion a buok nga agtubo manipud iti kudilyo; kaskasdi ti maysa a sangal iti napino nga urat ti dara ti maiturong iti ramut ti tunggal buok. Ti panangaywan a maipaay iti tunggal babassit a buok ket maysa a banag a pakasdaawan. “Dikay agbuteng,” impanamnama ni Jesus kadagiti adalanna, “uray dagiti buokyo nabilangda amin.”​—Mateo 10:28, 30.

Dagiti linaon iti dara ti mamagbalin iti bagiyo a mangaramid iti napattapatta a tallo bilion a baro a selula iti tunggal minuto. Ti panagdakkel iti buok ket resulta iti panagadu dagiti selula iti ramut. Bayat a maikkat ti daan a kudil iti bagiyo, dagiti baro a selula iti kudil umaduda iti babaenna. Bayat a maikkat dagiti selula manipud kadagiti diding iti bagisyo, dagiti baro a selula maaramidda a mangsukat kadakuada. Tunggal segundo, minilion a nalabaga a selula ti maaramid iti pata ti tulangyo!

Gagangayen, amin daytoy nga aramid ket mangpataud iti adu a basura. Manen ti panagayus ti dara ti tumulong babaen ti panangibellengna iti carbon dioxide ken dagiti babassit a partikulo ti basura. Dagiti dadakkel a partikulo ti basura, kas dagiti natay a selula, ti kanen ti puraw a selula ti dara, isu a sumrek iti tisyu manipud iti dara. Adu kadagitoy nga ahente iti kinadalus ti aguurnong iti lugar ti impeksion a mangaramid iti trabahoda. Sakbay ti pannakadiskubre ti medikal a siensia kadagitoy a kinapudno, inyebkasen ti Biblia dayta a nakasimsimple: “Ta ti kararua [wenno biag] ti lasag adda iti dara.”​—Levitico 17:11, 14.

Emerhensia​—Panagballigi iti Pannakapukaw iti Dara

Nasugatankayo kadin a namagpadara iti kasta unay kadakayo? Mabalin a nataykayo no napukawyo ti adu unay a dara. Ngem kaaduanna, dagiti nakaskasdaaw a mekanismo iti emerhensia, a saan a naan-anay a mailawlawag ti siensia, ti tumulong a mangpasardeng iti kasta a pagbanagan.

No nasugat ti maysa nga urat iti dara, dayta ti kumbet, ket iti kasta pabassitenna ti panagayus iti dara. Ti maikadua a mekanismo ti dagus a sumaruno. Dagiti platelets iti dara agbalinda a napigket iti lugar iti sugat ket agdedekketda. Kalpasanna dagiti linabag iti fibrin mangrugin a maporma iti sugat. Dagitoy ti mangpatapat iti platelets nga agbalay ket serraanna ti maudi a tedted iti dara.

Ania ti mapasamak, nupay kasta, no ti naibaga iti ngato a mekanismo saan a makapagballigi? Ti nakaro a panagpadara ti mangtignay kadagiti dadduma a mekanismo. Dagiti babassit a managawat kadagiti ur-urat ti dagus a mangirehistro iti aniaman a panagbaba iti presion iti dara. Dagiti mensahe ket maipatulodda iti utek, isu nga agtignay babaen ti panangpakebbetna iti urat ti dara. Iti dayta met laeng a tiempo, ti utek bilinenna ti puso nga agbitik a naparpartak pay. No agtultuloy ti panagpadara, ti utek a mismo agsagaba manipud kadagiti epektona ket agtignay dayta babaen iti panangtignayna nga ad-adda pay kadagitoy a panagtignay ti nerbio. Ti bitik ti puso mabalin a pumartak manipud iti normal nga agarup 72 a bitik iti tunggal minuto agingga iti agarup 200. Kasanot’ kinaepektibo dagita a mekanismo?

Dagiti kimbet nga urat ti dara pabassitenna ti panagayus ti dara kadagiti kaaduan a paspaset iti bagi. Daytoy, agraman ti naparpartak a bitik ti puso, ti mangtaginayon iti presion ti dara. “Kaskasdi babaen iti maysa a napintas nga alikamen,” kuna ni Dr. A. Rendle Short iti librona a Wonderfully Made, “dagiti urat iti utek mailaksidda manipud iti kaaduan a panagkebbet.” Kasta met laeng kadagiti urat a mangipapaay iti dara kadagiti piskel ti puso. Gapuna, ti panagayus ti dara ket normal kadagitoy a napateg nga organo. Sigun iti Textbook of Medical Physiology ni Propesor Arthur Guyton, ti naibaga iti ngato a panagtignay “ti mangpaadu ti mabalin a mapukaw a dara a saan a mangpataud iti ipapatay iti agarup mamindua a daras iti mabalin a posible a kaaduna no awan dagitoy.”

Kabayatanna, dagiti dadduma a mekanismo ti agandar a mangpaadu iti dara. Kas inlawlawag ni Dr. Miller iti librona a The Body in Question: “Ti kapapatgan unay a kangrunaan a banag isu ti pananakaisubli ti kaadu ti pluido. No nabannayat unay ti pannakapukaw ti pluido, ti bagi maaramidanna daytoy a bukodna babaen ti pananglaokna iti dara. Dagiti pluido ket maala manipud kadagiti tisyu; adda ti automatiko a pannakapabassit iti isbo ken ti ad-adu a pananginum iti danum.”

Nupay no anamonganna ti panangiyalison iti dara iti kaso iti panagpadara, aminen ni Dr. Miller: “Ti giddato a peggad iti biag ket saan a ti kinakurang iti dara, kas iti dayta, no di ket ti di umdas a kaadu ti pluido. . . . Ti panangipaay iti . . . kasukat a plasma, ket maysa a maawat a panangpasardeng a baet iti umuna nga addang, yantangay dayta tuladenna ti gagangay a pagannayasan ti bagi a mangisubli iti kaadu ti dara a maisukat iti pananglaok iti dayta.” Kuna ni Propesor Guyton: “Dagiti nadumaduma a kasukat ti plasma ket napataud isu a mangaramid iti trabaho [panagrikos] nga umasping iti plasma [ti paset ti dara a pluido].”

Ti bagi addaan met iti mekanismo a mangpunno iti kinakurang iti mangawit-ti-oksihena a nalabaga a selula. Kas inlawlawag ti dokumento manipud iti “Aksidente” manipud iti serie ti The Living Body: “Gagangay a mangpataud ti pata ti tulangtayo kadagiti nalabaga a selula iti agarup 20 porsiento iti intero a kapasidadna. Daytoy kaipapananna a no adda ti kellaat a panagkalikagum iti selula ti nalabaga a dara, mabalintayo a papartaken ti panagpataudna iti agarup maminlima a daras.”

No adda aksidente, anian ti panagyamantayo ta dagiti bagitayo addaanda kadagitoy a naisiguden a mekanismo. Dagiti dadduma a mekanismo ti mangbadang kadatayo manipud iti peggad iti makapapatay a mikrobio.

Ti Sistema ti Pananglapped iti Panagsakityo

No dadduma ti napeggad a bakteria wenno dagiti virus ket sumrekda iti bagi ket mabalin nga umaduda iti uneg ti bagitayo. Agyamantayo ta, addaantayo iti adu a bagi dagiti manglapped kadagiti mangraut​—dagiti puraw a selula ti dara​—a mangatake ken mangdadael kadagiti ganggannaet a manangraut. Kaskasdi, babaen iti nakaskasdaaw a mekanismo a saan pay a maawatan iti siensia, dagiti puraw a selula ti dara ti gagangay a saan a mangdangran iti nasalun-at a selula iti bagi.

Babaen iti tulong iti telebision, mabalin a makitayo dagitoy a nalalaing a mannakidangadang nga agtartrabaho. Nakaay-ayat ti mangbuya iti maysa a puraw a selula a manglapunos iti banag a basura ngem ad-adda pay a nakaskasdaaw ti mangbuya iti maysa a mangsukimat iti padana a kameng iti bagi a naimpektaran iti virus ket kalpasanna papatayenna ti rimmaut babaen iti tulong iti kaduana. Iti kasta mapasardeng ti impeksion.

No ti makapapatay a virus wenno dadduma a ganggannaet a manangraut ti rimmaut iti damdamo unay, mabalin nga alaen ti sistema iti pananglapped iti panagsakityo ti sumagmamano nga aldaw a mangdadael iti dayta. Umuna, ti right lymphocyte (maysa a naisangsangayan a kita iti puraw a selula iti dara) ti masapul a masarakan. Ti bagi addaan kadagiti minilion a lymphocytes a pagpilian; tunggal maysa kabaelanna ti mangaramid iti maymaysa a kita iti armas a mabalin a maitupag iti maysa a partikular a virus.

Apaman a ti umiso a kita iti lymphocyte ket nasarakan, dayta ti agpataud nga awan sardayna. Iti uneg ti sumagmamano nga aldaw ti agayus a dara napnon kadagitoy a mannakidangadang a mabalin a kumpet iti kabusor ket dadaelenna dayta wenno mangpataud kadagiti antibodies a mamagbalin iti kabusor a saan nga aktibo ket tandaanna dayta a maipaay iti pannakadadael. “Ti antibody,” kuna ti libro a The Body Machine, “isilpona ti bagina kadagiti molekula iti rabaw ti virus a kas iti pannakaisuot ti tulbek iti kandado.”

Ti sistema ti pananglapped ti bagiyo iti sakit ket addaan ti sabali pay a nakaskasdaaw nga abilidad. Apaman a nasarakanen ti umiso nga armas, laglagipenna dayta. Daytoy kaipapananna a dagiti antibodies ti dagus a maaramid no adda ti masanguanan a panangraut dayta met laeng a kita ti mikrobio. “Ti maysa a tao a naimbaganen manipud iti sakit iti kinaubing, kas iti kamuras, kabbi, wenno tuko, ket gagangay a saanen nga agsakit iti daytoy a sakit,” inlawlawag ti libro ti siensia nga Elements of Microbiology.

Babaen iti panagtrabahona a maitunos iti daytoy a mekanismo iti pananglagip, ti medikal a siensia nakaibanag iti adu a pagimbagan. Dagiti bakuna pataudenna dagiti antibodies iti sistema ti pananglapped iti panagsakityo a maibusor kadagiti saksakit a saan pay a napadasan ti maysa a tao. Babaen iti daytoy a pamay-an, dagiti ubbing saandan nga agsakit kadagiti dadduma a saksakit. Ngem dadduma a saksakit ti manglais iti panangikagumaan ti tao a manglapped kadakuada.

“Ti ad-adu pay a pannakaawat kadagiti antibodies ti mabalin a mangiturong iti nasaysayaat a pananglapped kadagiti dadduma a saksakit a kas iti kanser ken ti hay fever,” kuna ti libro nga Elements of Microbiology. Ti “masanguanan a panagsirarak,” innayonna pay, “masapul a mangpataud iti dakdakkel a pannakaawat no kasano a ti bileg iti pananglapped iti panagsakit mabalin nga agpaut agingga iti kinalakay/kinabaket tapno maparang-ay ti salun-at ken mangpaatiddog iti panagbiag dagiti amin a tattao.” Kaskasdi, idi 1981, ti tawen iti pannakaipablaak daytoy a libro, ti Acquired Immune Deficiency Syndrome (AIDS) ket nailasin. Kas ipamatmat ti nagan, ti virus ti AIDS atakarenna dagiti paspaset ti sistema a pananglapped ti bagi iti panagsakit, isu a mangibati kadagiti biktima nga awanan iti depensa a maibusor kadagiti dadduma a saksakit.

Makadlawkayo kadi iti panagsuppiat? Ti bagi ti tao ket pudno a naaramid nga agtalinaed nga agbiag. Iti nakaskasdaaw a pamay-an salaknibanna, tarimaanenna, ken pabaruenna ti bagina met laeng. Kaskasdi, adda banag a kurang. Pudno, ti pananglapped kadagiti dadduma a saksakit, kas iti AIDS, ket posible laeng babaen iti panangsurot kadagiti prinsipio iti Biblia. (Aramid 15:28, 29; 2 Corinto 7:1) Ngem dagiti dadduma a saksakit, kas iti kanser, saplitenna ti dadduma a tattao nga agan-annad. Apay a kastoy? Ti kadi tao naparsua nga agbiag wenno matay? Daytoy a saludsod masungbatanto iti masanguanan a bilang iti Agriingkayo!

[Dagiti footnote]

[Diagram iti panid 16]

(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)

Ti epiglottis ket maysa kadagiti adu a mekanismo a mangsalaknib iti barayo

Nakalukat nga Epiglottis

Nakaserra nga Epiglottis

Trachea windpipe

Esophagus (pagnaan ti taraon)

[Diagram iti panid 17]

(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)

Maysa a sangal dagiti ur-urat iti dara ti maiturong iti ramut iti tunggal buok

Hair follicle

Blood vessel

[Ladawan iti panid 18]

Ti bagi pabaruenna ti bagina met laeng babaen ti panangpataud iti napattapatta a tallo bilion a selula iti tunggal minuto

Dagiti paspaset iti maysa a selula

[Ladawan iti panid 19]

Naipasngaytayo nga addaan iti sistema ti pananglapped a makidangadang iti sakit