Ti Moorish nga España​—Naisangsangayan a Tawid

Babaen ti koresponsal ti Agriingkayo! idiay España

ESPANA​—daga iti flamenco (sala nga Español), dagiti kastilio a Moorish, ken dagiti natatangsit a kabaliero​—ket manangsangaili iti tinawen nga isasangpet dagiti nasurok a 40 milion a turista. Aggapuda manipud kadagiti amin a paspaset iti Europa ken iti labes pay dayta, saan laeng a tapno tagiragsakenda dagiti di mabilang a nabilag iti init nga igid ti baybayna no di ket tapno ammuen ti kultura nga Español.

No umim-imdeng iti kankanayon a musika iti flamenco, ti pannakaawis kadagiti kabayo (stallions) iti Andalusia kadagiti lokal a pipiesta, wenno ti panangsurbey kadagiti buya manipud iti Moorish a sarikedked iti gubat, dagiti mannakaawat a bisita makitada nga adda naiduma iti kultura nga Español. Dagiti sentidoda ti saan a nangallilaw kadakuada. Isudat’ naallukoy kadagiti buya ken timtimek iti Moorish nga España.

Napapanaw manipud España agarup 500 a tawenen a napalabas, dagiti Moors nangibatida iti napaut a tawid a kaskasdi a mapaliiw pay laeng kadagiti patpatakder, ti musika, ken uray pay kadagiti an-animal iti España. Ngem iti kinapudnona siasino dagiti Moors? Kasano nga inimpluensiaanda ti España iti kasta a kasaknap? Ania ti napasamak kadakuada?

Dagiti Moors​—Sadino ti Naggapuanda?

Ti maikapito ken maikawalo a siglo ket tiempo iti adu a napolitikaan ken relihiuso a pannakariribuk iti Makintengnga a Daya ken iti Luglugar iti Mediteraneo. Bayat dagiti ginasgasut a tawen a simmaruno iti ipapatay ni mammadto a Muhammad idi 632 K.P., dagiti napasnek a paspasurot pinataudda ti maysa nga Imperio ti Islam a naiyunnat manipud iti Karayan Indus iti Daya nga agturong iti Pyrenees iti laud. Ti España a mismo ket naraut idi 711 K.P. ket nagin-inot a pinarmek dagiti armada a Muslim a buklen dagiti Berbers, wenno dagiti lallaki iti tribo iti Norte Africa, ken dagiti Arabe a kamaudiananna nangbukel iti klase nga agtuturay. Dagiti rimmaut ket kaaduanna a maawagan “Moors,” aniaman a pagilian ti naggapuanda.a

Daytoy a naglawaan nga imperio a Muslim, a kas iti kalawa ti Romano a katupagna, ket relihiuso ken kasta met napolitikaan. Nupay no dagiti manangparmek nga Islam gagangay a saanda a pinarang-ay ti relihionda babaen iti puersa, ti baro a pammati nagin-inot a nangabak saan laeng a kadagiti pagano no di ket kaaduan kadagidiay agkunkuna a Kristiano iti Makintengnga a Daya ken Norte Africa, ken dagiti pay met adu iti España.

Ti Nabalitokan a Panawen iti Córdoba

Maawagan iti Arabic a kas al-Andalus, nga isu ti nagtaudan iti “Andalusia,” ti España ti naiturayan idi damo manipud Damascus, ngem idi maikasangapulo a siglo dayta ti nagbalin nga agwaywayas idi ti agturay iti Córdoba ti nangipakaammo iti bagina met laeng a caliph, wenno pangulo iti estado. Iti daytoy a tiempo a ti Moorish caliphate nakagteng iti katan-okan ti panagturayna ket ti Córdoba, iti makin-abagatan nga España, nagbalin a narang-ay a metropolis, a nakisalisal iti Damascus kas sentro iti kultura nga Islam.

Babaen iti posible a pannakailaksid ti Constantinople, ti maika-sangapulo a siglo a Córdoba, nga addaan iti 500,000 nga umili, isu ti kaaduan ti populasion a siudad iti Europa. Kas ti kabisera iti Islamiko nga España, dayta tinagiragsakna ti nakaad-adu a sapul, a kaaduanna agtaud iti agrikultura, negosio, ken industria, nga amin dagitoy ket rimmang-ay iti sidong ti panagturay ti dinastia ti Umayyad.

Ti unibersidad isut’ mabigbigbig a kas sentro a pagsursuruan, ket ti siudad ipagpannakkelna ti maysa a libraria ti publiko a naglaon iti 400,000 a tomo. Duapulo ket pito a libre nga eskuelaan ti naipaay a mangisuro kadagiti napapanglaw nga ubbing, ket adda ti nangato nga estandarte iti pannakaammo nga agbasa ken agsurat kadagiti ubbing a babbai ken lallaki. Dagiti natatan-ok nga agtutubo a lallaki manipud iti feudal a pagpagarian iti Kakristianuan agingga iti amianan magun-odanda ti edukasionda kadagidiay Moorish a korte, ket dagiti babaknang a babbai manipud Francia ti maibaon idiay Córdoba a maipaay iti kapipintasan a kawesda.

Ti nakaad-adu nga iseserrek iti kinabaknang iparangarangna met ti kaaduan a buya iti siudad, a dineskribir ti maysa a kapatadan nga Aleman a madre a kas “ti arkos iti lubong.” Dagiti kalkalsada ket sementado ken nasilawan. Dagiti minuyongan, dissuor, ken dagiti mangarkos a danaw ti nangarkos iti siudad, ket ti maysa a pagayusan ti danum ti mangipaay iti adu a presko a danum a mangsuplay kadagiti fountains ken dagiti pagdigosan iti publiko, a ti bilangda ket makagteng iti 700 sigun iti maysa a mannurat a Muslim. Naiwaraswaras iti intero a siudad dagiti nangingina a palacio, a maysa kadagitoy, isu ti Al-Zahra, iti ruar ti Córdoba, ti nangala iti 25 a tawtawen ken ti panagtrabaho dagiti 10,000 a trabahador tapno makompleto. Dagiti rebbekna ti kaskasdi a mangpaneknek pay laeng iti kinatan-okna.

Kasta met bayat iti maika-sangapulo a siglo, ti Dakkel a Mosque iti Córdoba nakompleton kamaudiananna. Babaen ti panangikuna a panangitalimeng iti bileg ni Muhammad, daytat’ nagbalin a napateg a sentro dagiti perigrino a Muslim. Maysa a gubuayan kunana: “Dayta ket maikadua laeng iti kinasanto iti Mecca ket . . . ti isasarungkar iti dayta wayawayaanna ti matalek manipud iti obligasion a mangaramid iti sagrado a panagbiahe idiay Arabia.” Dagiti bisita itatta ti kaskasdi a masmasdaaw pay laeng kadagiti adu a nakatantan-ok nga adigi a marmol (addada agarup a 850) ken kadagiti mangarkos nga arko. Daytat’ nadeskribir a kas ti “kapipintasan a templo a Muslim iti lubong.”

Nupay kasta ti nabalitokan a panawen iti Córdoba ket apagbiit laeng. Nasapa pay idi maika-sangapulo ket maysa a siglo, ti dinastia ti Umayyad nagpatingga, ket nangrugin ti serie dagiti panangpapatay, iyaalsa, ken dagiti panaglalaban. Di nagbayag ti Moorish nga España nabingaybingayen a nagbalin a 23 nga estado a siudad wenno taifas, a kadagiti sumaganad a siglo dagitoy ti nagin-inot a sinakop dagiti feudal a pagpagarian iti Español a Kakristianuan manipud iti amianan. Ti Granada, ti maudi a pagarian a Moorish, naparmek idi 1492, ket napapanaw dagiti Moors manipud iti peninsula.

Ngem ti epekto iti kultura a Moorish ket agtalinaed. Uray pay ti pagsasao iti España kaskasdi nga iparangarangna pay laeng ti dakkel nga impluensia ti Moorish; pattapattaen dagiti eskolar a 8 porsiento iti moderno a sasao nga Español ti nagtaud iti Arabic. Dagiti bisita mangngeganda dagiti Español a dida mapupuotan ti dumawat ti tulong ken ni Allah, nga usarenda ti gagangay nga idiomatiko nga ebkas nga, “ojalá,” a dayta ket dati a wa-sa Alláh, wenno “dawat ken Allah.”

Islam​—‘Pagiyallatiwan a Maipaay iti Teknolohia’

Ti panangituray ti Moorish iti España ket maaddaanto met iti napaut a pagbanagan iti dadduma iti Europa. Nangnangruna idi panawen a dagiti pagpagarian iti Kakristianuan iti makin-amianan nga Espania ti mangin-inot a mangitiptipon kadagiti Muslim nga estado iti abagatan, ti Moorish nga España ti nagserbi a kas manangibabaet iti Daya ken Laud, isu a nangpalaka iti panagsaknap ti Oriental a kultura, siensia, ken teknolohia iti intero nga Europa ken iti labes pay dayta. (Kitaenyo ti kahon, panid 27.)

Iti panangilawlawagna itoy a pamay-an, ti Encyclopcedia Britannica kunaenna: “Ti kinapateg ti Islam agpannuray iti panangagsep ti Arabe iti sientipiko ken teknolohikal a naaramidan ti Helleniko a sibilisasion, isu a nangaramid iti dayta a nainayon a napateg, ket ti isuamin magun-odan iti Laud babaen kadagiti Moors iti España.

“Ti Islām nangipaay met iti pagiyallatiwan a maipaay iti dadduma a teknolohia dagiti sibilisasion iti Daya ken Sud Asia idi ugma, nangnangruna kadagidiay iti India ken China.”

Ti adu nga epekto iti kultura a Moorish iti Makinlaud nga Europa ti nalaka a makita babaen kadagiti adu a sasao manipud kadagiti nadumaduma a tay-ak iti Ingles (ken dagiti dadduma nga Europeo a pagsasao) a nagtaud iti Arabic: ti algebra, zero, alcohol, alkali, lemon, orange, sugar, adobe, alcove, tariff, magazine, jar, mattress, sofa.

Dagiti eskolar nga Islam literal nga impangagda ti balakad ti propetada, “Sapulen ti kinasirib, uray no idiay China.” Dadduma kadagiti baro a teknolohia ti pudno a nagtaud idiay China.

Ti Eskuelaan dagiti Managipatarus iti Toledo

Idi damo daytoy a pannakaammo ti naisaknap laeng iti Arabic, maysa a pagsasao a saan nga ammo ti kaaduan nga Europeo nga eskolar. Ngem daytoy a lapped iti pagsasao ti naparmek di nagbayag. Ti pannakagun-od manen ti Toledo manipud kadagiti Moors babaen ken Katoliko nga Ari Alfonso VI iti León idi 1085 ket nakapatpateg iti daytoy a tukad.

Iti sumaganad a siglo maysa nga eskuelaan dagiti managipatarus ti naipasdek idiay Toledo, ket nagin-inot dagiti kaaduan kadagiti sursurat nga Islam ti naipatarus iti Latin ken kamaudiananna iti dadduma nga Europeo a pagsasao. Gapu kadagiti trabaho dagitoy a managipatarus, dagiti sursurat nga Arabic a kas ti Canon of Medicine ni Avicenna ti nagbalin a pagannurotan a libro, no dadduma iti adu a siglo, kadagiti adu nga Europeo nga unibersidad.

Agtalinaed ti Tawid a Moorish

Ti tawid a Moorish ti kaskasdi a makita pay laeng iti moderno nga España. Babaen ti pannakaiyallatiwna iti tunggal sumaruno a kaputotan, ti arkitektura, ti siensia, ken teknolohia a Moorish ti nangimpluensia kadagiti managibangon nga Español, dagiti mannalon, ken kasta met dagiti sientista. Ti musika a Moorish kamaudiananna naitipon iti flamenco, ket nakalasat met ti artesania a Moorish ket nalaka laeng a madlaw kadagiti pakalaglagipan a mangaw-awis kadagiti moderno-aldaw a turista. Kabayatanna, adu kadagiti natatan-ok a kastilio ti nakatakder pay laeng a kas naulimek a saksi iti kinatan-ok nga awanen.

Isut’ gapuna a, sadinoman ti pagturongan ti turista, dagiti buya ken timtimek iti moderno nga España ti mabalin a mangikallangugan a naimbag iti daytoy a napalabasen a sibilisasion a naglabasen ti kinadayagna ngem ti patawidna iti España ken, kinapudnona, iti lubong ket nakaskasdaaw.

[Footnote]

[Kahon iti panid 27]

Dagiti Arabe​—Rangtay iti Nagbaetan ti Daya ken Laud

Seda ken Papel. Idi pinarmek dagiti Arabe ti dakkel a paset ti Asia Menor, nasarakanda ti pamay-an ti panagaramid ti seda ket napatauden sadiay iti limitado laeng gapu iti napalabas a pannakilangenna iti China. Dagdagus kalpasanna dayta ti nagsaknap iti intero a lubong ti Islam, idi maikasiam a siglo a nalabit nakagteng iti España, isu a nagbalin nga umuna nga Europeo a pagilian a nagaramid iti seda.

Ti napatpateg pay isu ti pannakadiskubre no kasano ti mangpataud iti papel. Maipadamag a, maysa a balud nga Insik a kinayawan dagiti Arabe ti nangisuro kadakuada iti arte iti panagaramid iti papel manipud kadagiti rutrot a lupot. Mapatpataud idiay Damascus idi pagnguduan iti maikawalo a siglo, dayta ti napartak a nangsukat iti papiro iti intero nga imperio ti Islam. Di nagbayag, dayta ti mapatpatauden idiay España, ket pagyamanan iti daytoy kabbaro a pamay-an, ta adda ti dakkel nga iyaadu ti panagpataud ti libro idiay Córdoba ken kadagiti dadduma a siudad iti España.

Nagsaknap ti teknolohia manipud España a nagturong kadagiti dadduma a paspaset iti Europa, ken kinapudnona ti pannakausar ti papel ti nangpalaka iti pannakapataud ti pagimprentaan idi maika-15 a siglo.

Dagiti dadduma a panagbalbaliw iti Dumaya kas iti windmill ken ti panangusar iti pólvora nasarakanda met ti dalanda a sumrek iti Europa, nalawag babaen iti daytoy a “pagiyallatiwan” nga Islam.

Agrikultura. Ti nagsayaatan a kanal ti sistema ti irrigasion a Moorish ket maus-usar pay laeng kadagiti adu a paspaset iti España, a mangsibsibug kadagiti kaykayo a kahel ken lemon nga immuna nga immula dagiti managtaraken ti mulmula nga Arabe. Iti sidong ti panangiturong dagiti Moors, ti pagay, unas, pomegranates, kapas, saba, dagiti kahel, dagiti lemon, dates, ken dagiti higos ket naimulan. Adu kadagitoy a mulmula kamaudiananna ti naipan idiay Americas babaen kadagiti Español ken Portuguese a nagnaed idiay.

Ti nabannayat a baka ti sinukatan ti mule, ti asno, ken ti kabayo. Dagiti kabayo iti Norte Africa ti naiyasawa kadagiti steeds iti Iberia tapno mangpataud iti naawagan ti kalalakayanen a puli iti lubong, ti natan-ok nga Andalusian.

Medisina. Ti ospital iti Córdoba ket nalatak a medikal nga eskuelaan, ti immuna a kita idiay Europa, ket dagiti siruhanona tinagiragsakda ti internasional a pakasarsaritaan. Dagiti instrumentona a pagopera ket nakaskasdaaw ti panagaspingda kadagiti maus-usar itatta. Ti arak, hashish, ken dagiti adduma a droga ket makunkuna a naus-usar a kas pagpipikel.

Adda adu a panangipaganetget iti makapaimbag nga agas ken ti panangusar kadagiti ag-agas a mulmula. Iti Canon of Medicine ni Avicenna, maysa a medikal nga enciclopedia iti maika-11 a siglo, masarakantayo ti sumaganad a nagsayaat a balakad: “Ti kapadasan ipakitana a ti panagpasuso ti ina isu ti kapapatgan a mangsalaknib a maibusor iti saksakit.”

Astronomia, Geograpia ken Matematika. Ti naisangsangayan a geograpikal ken astronomikal a surat, nga insurat ni al-ldrisi a nagadal idiay Córdoba, ti nagparang idi maika-12 a siglo. Napauluan iti “Roger’s Book,” biningaybingayna ti naammuanen a lubong kadagiti zona a maitunos iti klima ket inramanna dagiti 70 a detaliado a mapmapa a nasao a “ti korona dagiti ar-aramid iti edad-media a panagaramid iti mapa.” Kas met kadagiti kaaduan nga eskolar nga Islam, ni al-ldrisi dina inkankano a nagtimbukel ti daga.

Ti sabali pay a Moor, maysa nga umili iti Toledo, ti nangipablaak iti astronomikal a listaan ken inimbentona ti maawagan universal astrolabe (maysa nga alikamen a mausar a mangikeddeng iti latitud), ti immun-una ngem iti sextant. Dagitoy nga irarang-ay, agraman panangusar iti triangulo a layag nga inus-usaren dagiti Arabe a barko, ket agbalinto a napateg a kontribusion iti dadakkel a panagbiahe a nadiskubre idi maika-15 a siglo.

Ti sistema ti panagbilangtayo adu met ti utangna kadagiti matematiko nga Islam nga, idi maika-walo a siglo, ket mangus-usaren iti maaw-awagan itatta a kas ti Arabic a panagbilang, agraman ti zero ken ti decimal point, amin dagitoy ket dakkel a rinang-ayan iti dati a Romano a sistema iti panagbilang babaen iti letra (I=1, V=5, X=10, L=50, C=100, M=1000). Kas maysa a pangarigan, idiligyo ti MCMLXXXVIIl iti naibatay iti Arabic a sistema​—1988!

[Ladawan iti panid 23]

Patio de los Leones, ti Falacio ti Alhambra, Granada

[Ladawan iti panid 24]

Dagiti komplikado a panagarkos ti Moorish iti palacio ti Alhambra, Granada

[Dagiti ladawan iti panid 25]

Ti naarkosan a nagarko a bubida iti Mosque (Mezquita) iti Córdoba

Dadduma kadagiti 800 a marmol nga adigi iti Mosque ti Córdoba