Iyebkas Dayta iti 17 a Selaba
Babaen ti koresponsal ti Agriingkayo! iti Japan
Natnag a petal
Agsubli iti sanga:
Ay! kulibangbang!
Anian a nagpintas a ladawan a naputar iti sumagmamano laeng a sasao! Kinapudnona, iti Hapon, dayta ket 17 selaba laeng. Wen, idi gaput’ paglainganda ti panangpaababa, dagiti Hapones idayawda ti dagada ken ti ilida iti maaw-awagan haiku, maysa a tallo-linea, nga awanan ti rhyme a porma iti berso.
Idi punganay, ti haiku ket paset iti 31-selaba, lima-linea a porma ti berso a maawagan waka wenno tanka. Idi Edad Media, dagiti agngayngayangay a bumiberso pagay-ayatda nga us-usaren ti waka iti kasla ay-ayam ti literaria: ti maysa ti mangipaay ti umuna a tallo a linea ket ti sabali ti mangtupag kadakuada iti dua pay. Idi agangay, ti panglukat a tallo a linea a porma ket nagbalinen a nalatak a bukbukodna, ket iti kasta naipasngay ti haiku.
Ti Mangbukel iti “Haiku”
Ti haiku ket maysa a leksion iti panangpaababa. Ti umuna ken maudi a linea ket lima a selaba ti kaatiddogna ket ti makintengnga isu ti pito. Gagangayen, ti tunggal haiku naglaon iti nagan ti panawen wenno sao a maipakaammo iti tiempo ti tawen. Ti “niebe” ti mamagpanunot iti maysa iti kalam-ekna, ti “tukak” wenno “sabong” ipalagipna ti primavera, ket ti sao a “pudot” mabalin nga iturongna ti maysa iti mismo a tengnga ti nakapudpudot nga aldaw iti kalgaw. Wen, ti eksperto a “haikuist” mabalin a makapataud iti rikna iti basta maysa wenno dua a selaba.
Mabilbilag a sebada
Sango ti ruangan
Adda kawayan a bengbeng.
Mailadawanyo kadi ti daanen a balay iti talon? Dagiti binukel ti sebada nabaybay-anda a mabilag iti sango. Iti ruangan nakabitin dagiti kawayan a bengbeng a pinagkupasen ti init kadagiti napalabas a panagani.
Awagan dagiti dadduma a ‘ti berso iti panagrikna,’ ti nasayaat ti pannakaputarna a haiku ti mamagbalin iti managbasa a makarikna iti nakapasamakanna.
Kas biruruko
Nabannayat ti tao
Sumang-at Bantay Fuji.
Panunotenyo laengen ti eksena. Agtayag iti nasurok a 3,700 metros iti ngatuen ti patas ti baybay, ti Bantay Fuji bigla nga agpangato, ket dagiti turod iti aglawlawna kasla awan ti aniamanda. Ti pannakagteng iti tuktokna ket saan a bassit a paglaingan, ket dagiti nakapuy a tattao masapul nga umulida a kasla biruruko, a nabambannayat. Ngangngani mariknam dagiti nasakit a saksaka!
Dagiti bumiberso iti haiku, kas ken ni Issa Kobayashi idi nasapa pay a maika-19 a siglo, nakitana ti pagkakatawaan iti inaldaw a panagbiag, nupay no iti di nasayaat a dasig. Daytoy ket maiparangarang iti pinutarna a haiku:
Sukatan kawes
Wen, pudno a nagsukat
Ngem kakutkuto.
Dagitoy a pangarigan iti haiku awitenda amin ti gagangay a panangtukoy iti naturalesa ken panniempo. Dagitoy parang-ayenda ti panagrikna ti managbasa maipaay iti sabsabong ken an-animal, ti panagbalbaliw ti panniempo, ti napintas a buya, ken ti adu a dadduma pay a detalye maipapan iti daga ken dagiti umilina. Uray no dina desdeskribiren dagiti panagrikriknana, ti bumiberso tignayenna ti panagrikna ti managbasa babaen iti nakalalaing a panangpilina kadagiti sumagmamano a sasao. Anian a nagpintasan a panangusar iti sagut ti pagsasao!
Panangisuro Babaen iti “Haiku”
Ti kinasimple ti haiku ti mamagbalin iti dayta a nakasagana a mangipakaammo iti berso iti siasinoman. Dadduma a mannursuro ti makarikna a ti haiku ket makagunggona nga umuna nga addang iti panagputar a panagsurat. Kasta met, ti napintas a panangtrato iti naturalesa ken ti panniempo ti mamagbalin iti estudiante nga ad-adda pay a sipapanunot iti lubong iti aglawlawna. Ket ti panangala iti kasta a panangusig a naimbag iti kinapintas iti panamarsua ti mangtignay iti maysa iti naun-uneg a panangapresiar iti Namarsua.
Maysa a mannursuro iti kindergarten idiay Osaka, Japan, ti addaan kadagiti makagunggona a kapkapadasan iti panangisuro iti haiku kadagiti agtutubo nga eskuelana. Dagiti babassit nga ubbing nga agtawen iti tallo agingga iti lima nasursuroda ti agarup sangagasut a haiku iti makatawen a panageskuela. Ti resulta a ta dagitoy nga ubbing ket napaliiw nga “ad-adda a manangapresiar iti naturalesa ken ad-adda a nakonsiderasion kadagiti an-animal.” Maysa a naragsak a banag iti daytoy a panawen ti nakaro a panaglinglingay a dominaran iti panagar-arapaap!
Mabalin a mapaliiw ditoy a dadduma a propesional ti makarikna a tapno agbalin a nalaing iti haiku, masapul a sumrekda iti narelihiusuan a pasetna, kas iti Zen Buddhismo ken ti panagmennamenna. Nupay kasta, ti kaaduan iti publiko idiay Japan masursurona ti haiku a basta paset iti literatura a Hapones, ket dayta laeng ti kankanayon a pasetna para kadakuada.
Ti “Haiku” Makagteng iti Sabali a Daga
Nupay no naipasngay, napataud, ken naparang-ay idiay Japan, ti haiku, nakagun-oden iti nalatak a pakasarsaritaan kas ti kaababaan a porma iti berso. Idi naladawen a 1950’s, adda ti dumakdakkel a panaginteres iti haiku a napataud iti Laud, nangnangruna idiay Estados Unidos, a sadiay adda ti sumagmamano nga Ingles-pagsasaona a publikasion a haiku. Maysa a mannursuro idiay California, kas pangarigan, ti nakasarak isu a pakaragsakanna a dagiti eskuelana naawatanda a dagdagus dagiti kangrunaan a kasapulan iti haiku. Daytoy ket maysa kadagiti umuna a berso ti maysa nga estudiante:
Manipud bantay
Bulan mapan
Agin-inayad iti bitbituen.
Nasayaaten dayta a panangikagumaan ti maysa nga ubing!
Nakagtengen iti Rumangrang-ay a Pagilian, ti haiku maputputar met idiay Africa. Dagiti taga Senegal napaneknekanda a mannakaawat a bumiberso. Adtoy ti maysa a pangarigan iti trabahoda:
Tukok ti karayan
Agmuraregda
Iti kainitan.
Anian a makatignay unay ti panangiyebkas daytoy a haiku iti kapudot ti init idiay Africa. Sadiay, dagiti tattao agnanaedda a nakasingsinged iti naturalesa ket mariknada a naimbag ti pannakabalin ken kinapintasna. Dagitoy agbalinda a nagsasayaatan a “haikuists.”
Siempre, no maipapan iti panangipatarus iti haiku iti Hapones iti aniaman a sabali a pagsasao, agparang ti parikut iti porma. Nupay no ti lima-pito-lima a porma iti Hapones ket naurnos ken napintas, ti isu met laeng a kumbinasion ti selaba ket mapaneknekan nga atiddog iti sabali a pagsasao. Gapuna, dadduma a mannursuro idauluanda ti di panangikankano iti bilang dagiti selaba wenno mangisuratda ti basta dua laeng a linea. Dadduma ti mangayat iti panangtaginayon iti porma a tallo a linea, nga aramidenda ti makintengnga nga at-atiddog. Adtoy ti nangabak iti premio a saan a Hapones a haiku, a naan-anay ti pormana ken linaonna:
Bigat nalam-ek:
Naglilinea billit-tuleng
Awan tengngedda.
Dayta ibagana kadatayo a dayta ket maysa a nalamiis nga agsapa iti kalam-ekna. Dagiti billit-tuleng nagtitiponda, nalabit iti maysa a barot ti telepono, a ti tunggal maysa ti nangisuksok ti tengngedna iti payakna tapno mapudotanda. Ti intero a ladawan ipakaammona ti maymaysa laeng nga ababa a sao!
Dayta ti pangawisan ti haiku—ti karit iti panangiyebkas iti kinapintas iti naturalesa, a mangsaklaw kadagiti babassit a detalye iti maysa nga eksena ken mangtignay iti emosion iti managbasa kadagiti tallo laeng a linea ken 17 a selaba. Dagitoy masarakanyo ida amin iti haiku.
[Ladawan iti panid 12]
Natnag a petal
Agsubli iti sanga:
Ay! kulibangbang!
[Ladawan iti panid 13]
Mabilbilag a sebada
Sango ti ruangan
Adda kawayan a bengbeng.
[Ladawan iti panid 14]
Kas biruruko
Nabannayat ti tao
Sumang-at Bantay Fuji.