Panangmatmat iti Lubong
TI TAWEN ITI NU
Pinagsiddaaw ti Naciones Unidas ti kaaduan kadagiti kritikona babaen ti panangibinsabinsana kadagiti adu a kangrunaan a naaramidanna idi napan a tawen. Nupay no saan a nagtungpal iti aniaman a gubat, nagtignay ti NU a kas ti mamagkakappia iti panagdadangadang idiay Afghanistan, ti Persian Gulf, makin-abagatan a laud nga Africa, Makinlaud a Sahara, Cyprus, ken Kampuchea. Mainayon pay, dagiti puersana a mamagkakappia nangabakda iti Premio Nobel a maipaay iti Kappia idi napalabas a Setiembre. Kasta met, idi Disiembre ti NU pinabassitna ti badyetna a maipaay kadagiti tawtawen 1990 ken 1991, isu a pakaragsakan dagti miembro dagiti superpower. Ni Sir Bryan Urquhart, a nabiit pay a nagretiro nga under secretary iti NU a maipaay iti panagkakappia, kinunana: “Ti kinarikut iti Panagsusuppiat dagiti Nasnasion dinan pasardengen ti Naciones Unidas. Kasla pay posiblen a mangala ti sangatauan iti dakkel nga addang nga agturong iti panagkaykaysa dagiti nasnasion.”
DAGITI PISTOL KEN PANAGBEKKEL
Maibatay iti maysa a panagadal idiay Sacramento County, ti medikal a managsirarak iti University of California a ni Garen J. Wintemute nagkonklusion a dagiti pistol mabalin nga isut’ makagapu iti 70 porsiento kadagiti panagbekkel babaen iti paltog idiay Estados Unidos, imbes a ti kaaduan a maawat a bilang a 45 porsiento. Pinattapattana a 50 porsiento kadagiti sangakabbalayan iti nasion ket addaan iti maysa wenno ad-adu pay a paltog nga ik-ikutanda. Nangited ni Wintemute ti sumagmamano a rason no apay a dagiti pistol isu “ti armas a pilienda” a maipaay iti panagbekkel. Ti maysa ket gapu ta dagitoy kaaduanna a maikutanda a maipaay iti pannalaknib, nalaklaka a kargaan ken nalaklaka a magaw-at. Kinunana a “ti nalaka a pannakagun-od” kadagiti pistol ti mabalin a “kangrunaan a makagapu” kadagiti panagbekkel dagidiay agtarigagay iti kasta.
BAMBANAG A SAAN A NAISAO
Maysa a propesor iti unibersidad idiay California, E.U.A., ti makarikna a mapalpalabes dagiti Americano dagiti adu a baro nga estoria a pudno a masapul a mangngeganda. Gapuna isut’ addaan iti grupo dagiti eksperto—dagiti nalalatak nga editor dagiti magasin ken pagiwarnak, dagiti produser iti TV, ekonomiko—a mangpili kadagiti saan unay a maipadpadamag nga estoria iti pagiwarnak ti E.U. Dadduma kadagiti bambanag a maipaay iti 1987 ket: dagiti 250 nga aksidente iti nuclear reactor; ti pananggastos ti gobierno ti E.U. iti panagsirarak ti unibersidad iti panangpataud kadagiti makapapatay nga organismo a maipaay iti biolohikal a pannakigubat; ti napartak a pannakapukaw, a nalabit sangaribo a kita ti biag ti mapukpukaw iti tinawen; ken ti parikut no siasino ti makinkukua iti pagiwarnak. Dagitoy ket saan a nadakdakamat iti pagiwarnak ti E.U. Ti nagan ti grupo? Project Censored.
UMADU DAGITI MATMATAY ITI PANAGSIGARILIO
Ti panagsigarilio agtalinaed “a maysa a kapapatgan a malapdan a gapu iti ipapatay” idiay Estados Unidos, inwaragawag ti report ti gobierno maipapan iti panagsigarilio, a nairuar idi maika-25 nga anibersario iti immuna a report. Kinapudnona, pinattapatta ti report, ti panagsigarilio mabalin mamataud iti 30 pay a porsiento nga ipapatay ngem ti naipagarup idi. Kunaen ti siruhano heneral iti E.U. iti umuna a sasaona: “Ti napeggad a damag ditoy ket masapul nga agtultuloy ti panangpasardeng iti panagsigarilio, ken papartaken dayta, tapno mapasardeng ti mainaig-panagsigarilio nga ipapatay. Ta no saan a kasta, ti panagsakit gapu iti sigarilio ket agtalinaed a nangato agingga iti maika-21 a siglo.” Pattapattaen ti siruhano heneral a ti panagsigarilio ti makagapu iti nasursurok ngem maysa iti tunggal innem nga ipapatay idiay Estados Unidos itatta.
UMAD-ADU TI BASURA
Idiay Pederal a Republika iti Alemania, ti gatad iti pribado ken industrial a panagibasura, agraman dagiti makasabidong a basura, ket napattapatta a 5.5 agingga iti 6.5 bilion a doliar (10 agingga iti 12 bilion a W. German Marks) iti tinawen, sigun kadagiti bilang a naipablaak idiay environmental fair nga “Entsorga 1988” a naaramid idiay Essen. Iti napalabas a sumagmamano a tawen, dagiti laeng pribado a pagtaengan naaddaanda iti 30 agingga iti 32 milion a tonelada a basura iti tinawen—dayta ket 360 a kilos ti tunggal tao.
RIGAT GAPU ITI AIDS IDIAY AFRICA
Dagiti kaso iti impeksion iti makapapatay a virus ti AIDS ket agpangpangato idiay Africa, kuna ti bulletin manipud iti WHO (World Health Organization). Pattapattaen ti WHO a kakapat kadagiti tattao nga adda iti nagbaetan ti edad a 20 ken 40 nga agnanaed kadagiti siudad iti makintengnga nga Africa ti addaan iti virus ti AIDS. Ti Epidemiologo a ni Rick Mathias iti University of British Columbia patienna nga agpangpangato pay laeng ti impeksion iti virus ti AIDS idiay Africa gapu iti nasaknap nga aramid iti poligamia kadagiti adu nga Africano a pagilian. Ti bulletin ti WHO intudona ti panangiyalison ti dara a kas ti sabali pay a rason iti panagsaknap ti AIDS idiay Africa.
AGPUKPUKAWEN DAGITI RELIHIUSO A PAGALAGADAN
Bayat iti tallo a tawen, dagti umili iti Takarazuka, Japan, linapdanda ti pannakaibangon ti templo a Buddhist, a kunkunada a ti panangiyebkas kadagiti sutras ken seremonia iti pompon dadaelenna ti talna ti sangakaarrubaan. Nanipud idi naammuanda a ti dati a templo ket maiyakar iti agarup 800 metros iti asidegda, dagiti umili ipilpilitda a dagiti templo masapul a maibangonda kadagiti “nasaysayaat a lugar” nga adayo kadagiti pagtaengan, kas kadagiti kabambantayan, kuna ti Mainichi Daily News. Ti padi iti templo, ni Tetsuhide Sato, nagsennaay: “Awanen dagiti nagsasayaat nga al-aldaw idi a dagiti tattao agtataripnongda kadagiti templo nga agdayaw.”
PANAGGUGUBAT DAGITI GANG IDIAY BOMBAY
Dagiti kalsada iti Bombay, India, agbalbalindan a paggugubatan imbes a natalna a siudad, kuna ti magasin nga India Today. Ti panaggugubat dagiti gang iti nagbaetan dagiti agsasalisal a butangero ngimmato bayat ti panagdadangadangda a maipaay iti panangituray. Ket dakkel dagiti nakataya: panangtengngel iti panagipuslit, narkotiko, maiparit nga arak, panagbalangkantis, ken amin a kinabaknang nga iyeg dagita a bisio. Idi napan a tawen 13 a butangero ti natay kadagiti panagpipinnaltog.
PEGGAD ITI CERVICAL CANCER
Ti Sud Africa mabalin nga agpeggad iti epidemia ti cervical cancer, impakdaar ni Dr. Basil Bloch, pangulo iti Oncology and Colposcopy idiay Groote Schuur Hospital idiay Capetown. Dineskribirna ti cancer a maysa a sakit a nangnangruna a maiyakar babaen iti panagdenna ket imbagana kadagiti delegado iti kumperensia maipapan iti seksualidad a naaramid idiay Capetown a mabalin a pagpeggadenna ti salun-at a kas iti AIDS. Ania dagiti babbai nga agpeggad? Dagidiay nga aktibo iti sekso iti kinaubingda, agasawa a nasapa, dagiti adu ti asawada, ken dagiti agsigarilio. “No dagiti amin a pasiente kanayon a maaddaanda iti pap smears, ti pannakapasamak iti cervical cancer ket mabalin a mapabassit iti 80 agingga iti 90%,” kinuna ni Dr. Bloch. “Dayta ket malapdan a sakit.”
UBING NGA ADIKTO ITI CAFFEINE
Ti listaan dagidiay agpegpeggad gapu iti nakaro a panagusar iti caffeine iramanna dagiti ubbing ken dagiti tattao a managdanag ken malidliday. Ipadamag ti pagiwarnak a The Australian manipud Sydney a “maysa a masikog ti uminum iti 15 a tasa a kape ken dua litro a cola iti inaldaw. Ti sabali pay a masikog imbagana iti doktorna nga uminum laeng iti lima a tasa a kape iti inaldaw ngem nalipatanna nga imbaga a tunggal tasa naikkan iti lima a kutsara nga instant a kape. Pareho ti resulta—dagiti ubbing naipasngayda nga adikto iti caffeine ket nagsagabada iti napapaut pay a withdrawal ngem dagiti ubbing nga adikto iti heroine.” Kasta met, maysa a report iti American Journal of Psychiatry kunaenna a pakaruen ti caffeine ti kinasensitibo dagiti tattao a managdandanag wenno managammangaw. Pakaruenna met ti panagdanag dagiti biktima iti panagliday.
MAAR-ARAMIDEN TI “EUROTUNNEL”
No matungpal ti plano, mapagsilponton ti Inglatera ken Francia babaen iti usok inton 1993. Saanen a baro a panggep dayta. Ti damo kadagiti 27 a panggep a mamagsilpo kadagiti nasnasion babaen iti usok ket inanamongan ni Napoleon 187 a tawtawenen ti napalabas. Dagiti Briton, gaput’ pagamkanda ti panangraut dagiti Pranses, busorenda dayta. Maysa nga usok, a nairugi idi 1880’s, ket nasuroken a maysa a milia iti agsumbangir a pungto sakbay a nabaybay-an dayta. Ti naudi a panangpadasda nabaybay-an idi 1975. Ti kaudian a plano, a nanaganan Eurotunnel, mabalin nga agballigi. Ti eurotunnel buklento ti dua a 7.9-metros ti kalawana nga usok ken maysa a 3 metros ti kalawana nga usok iti nagbaetanda a maipaay iti panagserbi ken panangalaw. Babaen kadagiti dadakkel a makina a paglussok, nakaadayon dagiti trabahador, nangnangruna iti pagserbi nga usok—agarup 4 a kilometro manipud iti dasig ti Inglatera ken 0.4 kilometro iti dasig ti Francia. Inanamaen dagiti Ingles ken Pranses a managkali ti usok nga agsabetdanto inton 1991 ket inanamaenda a sumagmamano laeng a pulgada ti saanda a pagsabatan.
BIAG ITI UNEG TI DAGA
Nabayagen nga impapan dagiti sientista nga awan ti biag iti babaen iti makinrabaw a daga, ti pagtaengan dagiti alinta, igges, ken dagiti ramut ti mulmula. Agbiddutda. Dagiti uppat nga abut a nabiit pay a nakali idiay Sud Carolina, E.U.A., ipalgakna ti 3,000 a kita dagiti mikroorganismo nga agbibiag iti 550 metros iti babaen ti makinrabaw a daga. Adu a mikroskopiko a dangaw ti di pay naammuan idi ti siensia. Tapno agbiagda iti nasipnget a lubong a bassit laeng ti angin ken taraon, dagiti mikrobio a makasapul iti oksihena magun-odanda dayta manipud iti lokal a danum iti uneg ti daga. Kaaduanna tupaganna ti kinakurang ti taraon babaen ti nakabambannayat a panagbiag, ti kasla pannaturog a mangpalabas iti tiempo a panagbiag. Agdama nga us-usisaen dagiti sientista no kasano ti panagbiag dagitoy a babassit a parparsua iti pagnanaedanda, ken no dagitoy mabalin a mausar ti tao kas iti panangdalus kadagiti namulitan a bubon.