Naaramidtayo a Mangtagiragsak kadagiti Parke
KAADUAN kadatayo ti makariknat’ talna ken pannakapnek no panawantayo ti kinaringgor ti siudad sa intay tagiragsaken ti kinaimnas dagiti natural a buya. Ni John Muir, nalatak a nagkauna a conservationist, kunana: “Dagiti bantay a parke ken reserbasion saanda laeng a napateg a gubuayan ti truso ken karayan a para irigasion, no di pay ket kas ubbog ti biag.”
Saantay ngarud a pakasdaawan no apay ti Namarsuatayo inikkanna ti immuna a pagassawaan ti napintas a minuyongan a parke a pagtaenganda. Dinappatanna ti paset ti rehion a naawagan Eden gapuna nanaganan “minuyongan ti Eden.” Daytoy a minuyongan a parke nakalawlawa. Ti pakakitaan a kasta a ta adda karayan a nangsibug itoy ket nagsina sa nagbalin a gubuayan ti uppat a dadakkel a karayan ken kasta met a “tunggal kayo a nakaay-ayo a makita ken naimbag a kanen” adda iti dayta a minuyongan.—Genesis 2:8-10, 15.
Sakbay ti agdama a siglo, kaaduan a tattao nagtaengda kadagiti lugar a mabang-aranda gapu kadagiti kasta nga “ubbog ti biag.” Idi kuan nangrugin dagiti tao a nangpusek kadagiti dadakkel a siudad, ket dagiti kabakiran nangrugin a perdien ken dadaelen pay ket ti tao. Ngarud, ti ideya a mangiranta iti kaadda dagiti nasional a parke siuumiso nga inawaganda a “dakkel ken nakaay-ayat a gakat.” Kaano ken kasano a namunganay daytoy a gakat?
Dagiti Immuna a Nasional a Parke
Mabalin a 1870 ti punganayna. Kalpasan a sinirarakda ti rehion ti Yellowstone ti Estados Unidos, dagidi lallaki a nangdakiwas iti dayta linawlawda ti paginuduan ti rabii ket rinepasoda dagiti karkarna a kinapintas a nabuyada. Maysa kadakuada, ni Cornelius Hedges, a nagbalin a gobernador ti Montana Territory, insingasingna a maaywanan koma dayta a kas nasional a parke para kadagiti masanguanan a kaputotan. Sireregget nga immanamong dagiti kaduana. Dua a tawen kalpasanna naanamongan dayta, ket idi 1872, pinirmaan ni Presidente Ulysses S. Grant ti linteg a namagbalin iti Yellowstone bilang immuna a nasional park ditoy lubong.
Kalpasanna, kas panangtuladda iti Yellowstone, napartuat idiay New South Wales, Australia, ti natural a santuario, nga aw-awaganda itan ti Royal National Park. Sa 13 la a tawen kalpasan ti inaugurasion ti Yellowstone, napartuat idiay Alberta, Canada, ti maikatlo a nasional a parke ditoy lubong. Nakaay-ayat ti pannakaangay daytoy.
Kabbaro ti Canada idi a nasion nga inyusuatna ti riles manipud Rocky Mountains inggat’ Pacific Coast. Maysa nga aldaw ti Nobiembre 1883, tallo a trabahador ti riles nga agdakdakiwas iti kabakiran nga asideg idiay Fort Calgary ti nakatakkuat iti napudot a mineral a danum nga agburburayok manipud uneg ti daga. Nabigbigda ti pateg dagitoy nga ubbog, ket nangrugi ti panaglalabanda iti korte no makinkukua kadagitoy.
Di nagbayag, nupay kasta, nakibiang ti gobierno ti Canada. Nakitana a dayta a disso ket makaatrakarto kadagiti turista, ket dinan kayat idi nga ipatagikua kadagiti pribada a negosiante. Gapuna, idi 1885, inanamongan ti gobierno ti linteg ti konsilio a nangipaulog a dayta a disso mairanta para “iti nadalus a paglaingan ti publiko” ket “di mabalin nga ilako wenno pagtaengan wenno pagiskuatan.” Daydi orihinal a 26 kilometros kuadrado napadakkel ket nagbalin a paset ti 6,641 kilometros kuadrado a reserbasion a naawagan Banff National Park.
Addaan ita ti Canada ti ag-30 a kakasta a parke iti intero a pagilian, a kas iti Inglatera ti kalawa ti dagupda. Ti Estados Unidos addaan nasurok a 300 a kasta a disso a paset ti National Park System, a ti dagup ti kalawada doblienna ti kalawa ti Inglatera. Iti intero a lubong, ti reggetda iti dayta “dakkel ken nakaay-ayat a gakat” dagiti nasional a parke dimmanon agingga nga adda nasurok a 2,000 a naikaluya a disso iti agarup 120 a nagduduma a daga.
Nabaliwan ti Maigunamgunam
Idi damo, ti lugar ti Banff, bale, napudot a pagdidigosan ti sumagmamano a nagasat. “Gapu ta ditay mai-export ti buyana,” kuna ti nagkauna a promotor, “masapul a pastrekentayo dagiti turista.” Ket talaga a simmangpet dagiti turista. Kinapudnona, nagdissuor dagiti turista kadagita a nasional a parke agingga a napusek ken di nakapapati ti panagleletlet. “Dagiti umariwekwek,” kuna ti maysa a pamilia a simmarungkar idiay Yellowstone, “makapadismaya—kunam la no addaka kadagiti kalsada ti Manhattan [New York City].” Dagiti guardia kadagiti dadduma a parke sinanayda pay kadagiti taktika dagiti polis ken panangtengngel ti [pannakailakot’] narkotiko.
Di pay nabayag, nupay kasta, simmaetda nga ad-adda a mangikaluya iti natural a kasasaad dagiti parke. Kas pangarigan, idiay Yosemite, a nalatak a parke ti California, nagsusuppiatanda ti pannakaikkat dagiti pasilidad kas iti komersial a garahe, paggatangan ti regalo, pagiskeytan, pagay-ayaman ti golf, tennis, ken naputar a paglangoyan. Dagiti manedyer ti parke kayatda ti mangipaay kadagiti pasilidad a paglinglingayan a maiyataday iti naunday a pannakasalaknib dagiti natural a kinabaknang.
Daytoy a talagat’ ar-aramidenda idiay Canada, kas paneknekan ti Parks Canada Policy idi 1979. Kunana a dagiti nasional a parke nairantada a ‘mangsalaknib nga agnanayon kadagiti natural a disso ket dida koma maperdi tapno sagrapento dagiti maud-udi a kaputotan.’
Maysa a kangrunaan a rebbengen dagiti adu a parke isut’ panangsalaknibda kadagiti animal. Idiay Italia ti Gran Paradiso National Park, a napartuat idi 1922, salaknibanna ti ibex [atap a kalding], nga idi damo inanupda ket dandani la naikisap. Ket ti Gir Wild Life Sanctuary napartuat met idi 1965 idiay India tapno masalakniban dagiti nabatbati a leon ti Asia a nagdakdakiwas idi iti dayta a daga. Agarup 60 milion a bison, wenno buffalo, ti nagdakiwas idiay Norte America, ngem idi 1900 dandani naikisap dagita. Ita, gaput’ pannakasalaknibda, rinibon dagiti masarakan kadagiti lugar a kas ti nalawa a Wood Buffalo National Park.
Talaga, ti panangsarungkar kadagiti nasional a parke, panagpasiar kadagiti kabakiran, ken panangbuya kadagiti animal iti mismo a natural a taengda isut’ mangpasaranta iti rikna. Bale, ubbog ti biag dayta. Ngem adda dagiti peggad a masapul nga annadanyo.