Sangalubongan a Pannakarbek
TI OKTUBRE 19, 1987, maysa a nakaskasdaaw nga aldaw iti planetatayo. Iti dayta nga aldaw adda bagio a nangsaknap iti globo ket dinadaelna dagiti sangadosena a nasnasion. Ngem ti bagio ket awan anginna. Awan ti nakaro a tudtudona, awan tinumbana a balbalay, awan pinapatayna. Iti dayta nga aldaw maysa a pannakarbek ti nangpakinteyeg iti isuamin a lubong, ket iti apagkanito ti toro kellaat a nagbalin a kordero.
Dagiti awan anginna a bagio? Toro a nagbalin a kordero? Kas pagaammoyon, awan pakainaigan daytoy a bagio iti panniempo ti daga, no di ket iti ekonomiana. Ti Oktubre 19 isut’ aldaw iti nalataken a Pannakarbek idi 1987, idi ti paglakuan ti aksiyón (stock market) ti Wall Street bimmaba iti kasta unay, nakaparpartak nga ibaba iti historiana, a nangirugi ti panagamak iti aglawlaw ti lubong. Ti presio simmardengen ti panagpangatona (“bull market”) ket timporario a bimmaba a bigla (“bear market”).
Nupay no ti pannakarbek pudno nga awan awengna ket ti uso pudno nga awan dagiti kawetna, pudno dagiti biktima. Maysa a reporter idiay Zurich nangngegna ti maysa a lalaki a nagikkis, “Narbekakon, naan-anay a narbek,” ket nadlawna a dagiti tattao iti pinansial a distrito nga agbasbasa iti diario kasla basbasaenda ti pakaammo ti ipapatayda a mismo. Idiay Hong Kong nakaro unay ti panagamak ta nagserra ti panaglako iti uppat nga aldaw. Dakdakes ti kasasaadna ngem dagiti dadduma a paglakuan iti pannakarbek, a nakapukaw iti 33 porsiento a gatadna. Ti maysa laeng a negosiante idiay Hong Kong napukawna ti $124 milion. Idiay Nueva York maysa a balo a 63-años nasarakanna a ti pannakarbek saanna laeng a pinukaw nga interamente ti gatad dagiti nakalista nga aksiyón (stocks) no di ket nakautang pay iti ahentena (broker) iti nasurok a $400,000!
Pimmanglaw iti Minilion
Ni Helmut Schmidt, dati a chancellor iti Makinlaud nga Alemania, kinunana iti Die Zeit, diario nga Aleman: “Ti ibababa dagiti paglakuan ti aksiyón iti isuamin a lubong iti $1 trilion pinagpanglawna ti 100 agingga iti 200 milion a sangakabbalayan iti Laud ngem ti pagarupenda idi sakbay ti pannakarbek.” Ngem saan laeng nga agpatingga iti Laud ti pannakarbek. Bimmaba dagiti paglakuan a kas nagsasaruno a natumba idiay Hong Kong, Tokyo, Singapore, Taiwan, Australia, Sud Africa, ken Latin America, agraman idiay Europa ken Norte America.
Ti Le Quotidien iti Paris addaan itoy a paulo “NARBEK TI LE.” Ti Cambio iti Lima, Peru, inwaragawagna “PANAGAMAK IDIAY NUEVA YORK, TOKYO KEN LONDON!” Kuna ti The Australian Financial Review iti Sydney a ti Wall Street “natnag a kimmalabog a kas iti natay a toro a naipurruak iti Empire State Building.” Ngem kas intudo ti dati a chancellor Schmidt, dagitoy a bimmaba a presio ket saan laeng a pannakagulogulo dagiti numero ken panangpakdaar dagiti paulo dagiti damdamag. Ti pannakarbek kaipapanannat’ pudno a pukaw kadagiti adu a masapul a mangilako kadagiti aksiyónda iti nababbaba a presio. Ti naurnong bayat ti panagbiag, dagiti pundo a pension, dagiti naidulin a maipaay iti panagretiro, ti plano a gumatang iti balay, dagiti plano a mangaywan kadagiti annak—amin dagitoy maapektaranda iti pinansial a bagio.
Ti pananginanama iti di magawidan a panagpangato ti presio a nangiturong iti pannakarbek pinakarona laeng dagiti bambanag. Dandani nagdoble dagiti nagipuonan a mismo iti paglakuan ti aksiyón iti E.U. idi nagbaetan ti 1975 ken 1985. Ti bilang dagiti saan a mismo a makinkukua kadagiti aksiyón gapu kadagiti pension, kompania ti seguro, ken dagiti banko immadu iti dandani 35 milion iti dayta met laeng a tiempo. Ti agpangpangato a presio ti nangawis kadagiti managipuonan a kas ti pannakaawis dagiti ngilaw iti diro. Adut’ naladawen a nangipuonan, nanginat’ imbayadda, ket saandan a dagus a makalapsut.
Sabali manen a Panagbaba ti Ekonomia?
Bayat ti pannakaiyallon ti pannakarbek a rummuar iti Wall Street ken iti aglawlaw ti lubong, malaglagip dagiti tattao ti sabali pay a nagdakes a tawen iti historia: 1929. Iti dayta a tawen, narbek ti umasping met laeng a paglakuan ti aksiyón a nagtungpal iti sangalubongan a panagbaba ti ekonomia. Malaglagip pay laeng ti lubong dayta a tiempo, agraman naglilinea a tattao a mangala ti rasion, dagiti luglugar a pagitedan ti sopas kadagiti agkasapulan, ti nakaro a kinaawan ti pagtrabahuan, ken ti kinapanglaw. Ti kadi baro a pannakarbek agbanag manen iti umasping a panagbaba ti ekonomia? Ta, iti kadadaksan nga aldaw iti pannakarbek idi 1929 (Dakes a Martes), bimmaba ti presio iti 12.8 porsiento. Ngem iti Dakes a Lunes iti 1987, daytat’ bimmaba iti 22.6 porsiento. Ti paulo dagiti damdamag iti New York Times nga Oktubre 20, 1987, nagimtuod, “Ti Kadi 1987 Kapada ti 1929?”
Ti sungbat, a pakabang-aran unay dagiti umariwekwek, ket saan. Dandani dua a tawen kalpasan ti Dakes a Lunes, adu nga eksperto a nangsurbey iti nakaro a panangdadael ti bagio nasarakanda a bassit laeng dayta. Rumangrang-ay pay laeng ti ekonomia ti E.U. Bassit met ti awan pagtrabahuanna. Ta, kalpasan ti Dakes a Lunes ti presio nababbaba laeng iti 4 a porsiento ngem idi tawen sakbayna; ket immun-una pay bassit idi arinunos ti tawen.
Adu nga ekspertot’ nangibilang iti Dakes a Lunes a kasla la panagbettak ti allon, maysa a kasapulan unay a panangkorehir iti nangato unay a presio iti paglakuan ti aksiyón. No agpaut ti pannakarbek, daytat’ intantan laeng dagiti adu nga indibidual nga aglaklako. ‘Dinton mapasamak,’ ikarida. Ket kasla paypaysuenda dayta.
Dayta kadi kayatna a sawen a ti Dakes a Lunes saanen a napateg? Saan met! Dadduma nga ekspertot’ makarikna a ti pannakarbek ket masapul nga ibilang a kas pakdaar, a nangiparangarang iti nakaro a biddut a mapaspasamak iti Wall Street a mangapektar iti ekonomia ti lubong. Ngem impangag kadi ti kaaduan iti lubong ti pakdaar? Saan sigun iti propesor iti economics, a nangibaga iti magasin a Time: “Daytat’ kasla maysa a grupo dagiti nabartek a tin-edyer a mangmammaneho iti maysa a kotse a mangpampanunot a gaput’ nakalasatda iti naudi a kurba, makalasatdanto met iti sumaganad.”
Ngem aniat’ napasamak iti Wall Street? Marbekto kadi manen? Ket aniaman kadi a paset dayta apektarannakayo a personal?