Agimtuod dagiti Agtutubo . . .
Aniat’ Dakes iti Sagpaminsan a Panangilunod?
“Panagsapata. Aramiden ti isuamin dayta. . . . Mabalin nga agin-inot a mangrugi dayta, basta sumagmamano a sasao a natulad kadagiti ‘di mannakigayyem’ nga ubbing iti eskuelaan, ngem di nagbayag dimmakkelen a nagbalin a pagsasao, a dandanin di malapdan.”—Laura, agedad iti 14.
PANAGSAPATA. Panangilunod. Panagtabbaaw. Maisarang dagiti agtutubo iti kasta unay iti dayta. Napaliiw ti U.S.News & World Report: “Ti mata agraman ti lapayag kankanayon a maisarang kadagiti nakaad-adu a panagtabbaaw a makita kadagiti stiker iti bumper, kadagiti butones ken T-shirts.” Mangngegan met dagiti naalas a sasao kadagiti radio ket kankanayon a maisingit kadagiti artikulo ti magasin, pabuya iti TV, ken kadagiti sine. Ti panangilunod isawang dagiti politiko ken dagiti natatan-ok nga awan ti panagbainna—uray pay dagiti nagannak ken dagiti kapatadan.
Kuna ti mannurat a ni Alfred Lubrano: “Dagiti sasao a panangilunod nagbalinen a gagangay a pagsasao dagiti adu a tattao iti opisina, kadagiti restaurant, iti pagay-ayaman iti bola.” Kinapudnona, ti panagtabbaaw gagangayen ta dadduma ti makarikna a saanen a makapakigtot. Ngarud mabalin a masdaawkayo no adda aniaman a pannakadangran iti sagpaminsan a panangisawang kadagiti sumagmamano a “napnuan kolor” a sasao, nangnangruna no mapasanguan ti maysa a tao iti makaupay a kasasaad.
Apay nga Agsapata dagiti Agtutubo
Kuna ti sikologo a ni Chaytor Mason: “Ti panagtabbaaw isut’ kababagas ti tao. Kas iti panangkaramot, pataudenna ti rigat.” Ket makapainteres, idi nagsaludsodan dagiti reporter iti magasin a Children’s Express ti adu nga agtutubo, “Apay nga agilunod dagiti ubbing?” nakagun-odda kadagiti sungbat nga: “Agsapataak gapu ta makaungetak.” “Agsapataak laeng no makapungtotak.” “Nasaysayaat ti riknak, mabang-aranak.”
Agsipud ta agbibiagtayo iti karkarna a narikut a tiempo, dayta a pamay-an ti panangbang-ar iti rigat mabalin a masansan a mapasamak. Kinapudnona, ti managpalawag iti sikiatria idiay Harvard a ni Thomas Cottle makitana ti agdama a “panagbalin” ti [panagtabbaaw] a gagangay kas pammaneknek iti “nagdakkelan a panagbalbaliw iti kultura nga Americano.” Kuna ni Cottle: “Masarsarakan dagiti tattao ti biagda nga awan ti mamaayna, di makapnek, ket makapungtotda. Maamaktayo kadagiti bambanag a saan a napudno ket makapungtottayo kadagiti bambanag a pudpudno. Ti agsaad iti likudan daytoy a pungtot isu ti kinaagresibo.”
Pudno, nupay kasta, ti panagbalbaliw a tuktukoyen ni Mr. Cottle napasamaken iti isuamin a lubong. Impadto ni apostol Pablo a dagiti tattao iti kaaldawantayo “narigat ida a kasarsarita, managpadpadakes, awananda iti panagteppel, nauyongda, awananda iti ayat iti kinaimbag.” (2 Timoteo 3:1, 3) Awan duadua, ngarud, a gapu iti kumarkaro a rigat, adu nga agtutubo ti agbalin nga agresibo iti panagsasaoda. “Inasadan ti dilada a kas maysa a kampilan” ket “insirigda dagiti pampanada, nga isu dagiti napait a sasao.”—Salmo 64:3.
Epektibo a Pakabang-aran?
Kasano kaepektibo, nupay kasta, ti ipaay ti panagtabbaaw a pannakabang-ar? Ti eskolar iti pagsasao a ni Reinhold Ahman kunaenna a ti panangusar kadagiti mangilunod a sasao makatulong a “mangikkat iti pungtot.” Kunaenna pay a no awan ti rikna a mangiruar iti panagsapata, mabalin nga agsakit dagiti tattao iti “ulser ti bituka, sakit ti ulo, panagpadara kadagiti bagis.” Ti konklusionna? “Ti maysa a sapata iti inaldaw papanawenna ti doktor.”
Ipapantayon, iti kanito ti nakaro a rigat, ti panagsapata ti kasla makatulong kadakayo a ‘mangiruar iti pungtot.’ Nupay kasta, espesipiko a kondenaren ti Biblia ti panangaramid iti kasta. Kunaen ti Efeso 4:29: “Awan koma ti sao a naalas a rummuar iti ngiwatyo.” Kastoy ti panangipatarus ti The New English Bible itoy a bersikulo: “Awan koma ti dakes a sao a rummuar iti bibigyo, no di ket ti naimbag ken makagunggona iti okasion.” Addada dagiti pagimbagan daytoy a pammagbaga.
Ti maysa ket, malaksid iti panagbalinna a “naimbag ken makagunggona iti okasion,” ti makapungtot a sasao gagangay a pagbalinennakayo nga ad-adda a makapungtot. Kas kunaen ti maysa a proverbio: “Ti nadaras nga agpungtot minamaagto ti panagaramidna.” (Proverbio 14:17; 15:18) Daytoy pagbalinenna ti dakesen a kasasaad a dakdakes pay, ta mammano nga agtignay a sisasayaat dagiti tattao kadagiti makapungtot, makadangran a sasao. Kunaen ti Proverbio 15:1: “Ti naalumamay a sungbat, pagbaw-ingenna ti pungtot, ngem ti makapaladingit a sao pataudenna ti unget.” Ket no naipaugalin iti maysa ti panangisao kadagiti naalas a sasao iti bassit laeng a pannakagargari, dagiti dakes a sasao mabalin a maisao a di mapupuotan iti di umiso a tiempo—wenno iti di umiso a tao, kas iti maysa a mannursuro wenno maysa a naganak.
Gapuna imbes a daytat’ epektibo a mangbang-ar iti rigat, ti naalas a sao pataudenna ti bukodna a pakarigatan. Imbes a risotenna dagiti parikut, dayta itantanna laeng ti panangsangoyo kadakuada.
Makaparagsak wenno Makapaibaba?
Saan nga amin a panagsapata maaramid buyogen iti pungtot. Ilawlawag ti libro nga Exploring Language: “Dagiti narugit a sasao masansan a sasawen dagiti tin-edyer iti panages-estoriada kadagiti saan a naragsak nga estoria . . . Bayat ti idadakkel ken panagbalbaliw ti bagida, agpadpada nga agsiddaaw ken agdanag dagiti ubbing a lallaki ken babbai. Tapno saan a maringbawan dagitoy a pagbutbutngan, mabalin nga agangawda wenno agestoriada kadagiti dakes ti sasaona nga estoria.” Dadduma nga agtutubo mariknada pay a dagiti mangtabbaaw a sasao paragsakenna ti panagsasaoda wenno pagparangenna ida a nataenganen.
Ti makunkuna a narugit a sasao, nupay kasta, ti kasla mangiladawan iti gagangay a panagandar ti bagi ken seksual nga ar-aramid iti makaipababa ken makapabain a pamay-an. Babaen ti panangtukoyna kadagiti termino a gagangayen a maus-usar a mangdeskribir iti pannakidenna, ni Barbara Lawrence, maysa a katulongan a propesor iti humanities, kunaenna nga “iti nagtaudanda ken iti kapanunotan dagitoy a sasao addaanda iti di mailibak a nasaem, no saan a nakaro ti kinadakesna, a kaipapanan.”
Anian a maisupadi daytoy iti natan-ok, nadayaw a pamay-an ti Biblia iti panangisalaysay kadagiti seksual a bambanag! (Proverbio 5:15-23) Dagiti naalas a sasao isuroda ti dakes, nababa a panangmatmat iti sekso ken ti panagasawa. Dagiti dakes a sasao ket maipaayda iti ngiwat no kasano a ti pornograpia ket maipaay iti mata. Kas iti pornograpia, ti panagsao maipapan iti sekso iti makaipababa a pamay-an gargarienna ti di umiso a panagpampanunot iti puso. Apaman a ti bukel iti dakes a tarigagay naimulan, ti laeng kasapulan isu ti gundaway a mangibanag kadagidiay a tarigagay.—Santiago 1:14, 15.
Kasta met, imbes a makaipaay kadagiti makaparagsak a sasao, ti panagtabbaaw pagbalinenna ti panagsao a makapakigtot ken makaparurod. Maysa a 13-años a napagsaludsodan ti Children’s Express ti nagkuna: “Nakapataudak iti allergy iti dakes a sasao. . . . Addada bambanag a diak nakairuaman.” Ti masirib a tao a ni Salomon ‘sinarakna dagiti maawat a sasao’ iti panangiyebkasna kadagiti kapanunotanna. (Eclesiastes 12:10) Dakayo maiyallatiwyo met dagiti puntos a kayatyo nga iyallatiw babaen ti panangpili iti nasayaat a sao. Saan a masapul ti panangusaryo kadagiti makapakigtot a sasao.
Kamaudiananna, dadduma a naalas a termino mangiyegda iti pakaibabainan ti Dios a mismo! Sigurado daytoy makaiyeg laeng iti dina pannakaay-ayo. (Exodo 20:7) Gapu amin itoy, mamaregta ti Biblia: “Ngem ti pannakikamalala ken ti amin a kita ti kinarugit wenno ti agum saan man la koma a madukit kadakayo, kas mayannugot kadagiti sasanto; ket uray dagiti naalas a panagsasao ken dagiti awan kapapaayanna ken dagiti panangsursuron, bambanag a di maipaay.”—Efeso 5:3, 4.
Panangpilit ti Kapatadan
Ngem ti sabali pay a rason no apay a dadduma nga agtutubo agsaoda iti narugit a sasao isu ti panangpilit dagiti kapatadan. Maysa a Kristiano nga agtutubo kastoy ti kunana iti dayta: “Kaaduan nga agtutubo dida kayat ti mamatmatan a kas nakapuy wenno nakuneng. Kayatda ti makikadua iti bunggoy. Gapuna no ti panangilunod isut’ maysa kadagiti bambanag a masapul nga aramidenyo, masapul nga aramidenyo dayta.”
Ti panangpilit dagiti kapatadan ket nangnangruna a maiparangarang kadagiti ar-aramid a kas ti panagay-ayam iti eskuelaan. Sadiay, ti panagtabbaaw no dadduma ket gagaraen a parang-ayen dagiti coach ti grupo. Maysa nga agtutubo a managan Kinney ngarud ti nangilawlawag a ti panagtabbaaw ket nasaknapen kadagiti kuarto a pagidulinan ti alikamen sakbay ti panagrugi ti ay-ayam iti basketball gapu ta “dayta paregtaenna ti tao, mangpabileg kenkuana a lumaban.”
Ngem ania ti masansan a banagna no ti rikna ket makagtengen iti punto a pagay-ayatmon ti lumaban iti kastoy a pamay-an? Ngarud ti panagay-ayam saanen nga ay-ayam no di ket panagsanay iti pananggura ken ti naranggas a pannakisalisal. Dagiti panagaapa ken pannakadangran gagangayen. Ket aminen ti maysa nga agtutubo a managan Tyrone: “No tunggal maysa ket naigameren iti ay-ayam ket makapungtot ti maysa a saan a nakagun-od iti puntos (foul) ket ilunodna ti kalabanna wenno ti referee, dayta apektarannakayo.”
Nalawag, nupay kasta, ti panagtabbaaw ket dakes nga ugali a “mangapektar kadakayo.” Kuna ti Biblia: “Ti maag iyesngawna amin a pungtotna ngem ti masirib igawidna ket pagtalnaenna.” (Proverbio 29:11) Kasano, nupay kasta, a ‘mangedngedanyo ti ngiwatyo’ no mapilitkayo a mangilunod? (Salmo 39:1) Maysa a masanguanan nga artikulo ti mangisalaysayto iti daytoy.
[Ladawan iti panid 23]
Ti maysa a nairuamen a mangisawang kadagiti naalas a sasao masarakannanto ti bagina a mangisawsawang iti dayta iti publiko