Panangmatmat iti Lubong
DAGITI PANAGBEKKEL IDIAY CHINA
Ti panagbekkel nagbalinen a makagapu iti di gagangay nga ipapatay idiay China, ket maseknan dagiti autoridad nga Insik. Sigun iti China Daily, “agarup 140,000 a tattao ti mangpapatay kadagiti bagbagida” iti tinawen, a dagiti babbai ti agbilang iti ngangngani 98,000 iti dayta a bilang. Apay a nakaad-adu a babbai ti mangkettel iti biagda? Maysa a kangrunaan a banag a naisitar isu ti saan a pannakaipaay dagiti assawada kadagiti “sikolohikal ken emosional a kasapulanda.” Kinuna ti managsirarak a ni Shan Guangnai: “Ipakita dagiti estadistika a kagudua kadagiti nagbekkel a babbai ti natay gaput’ panagsusuppiat iti pamilia ken ti saan a naballigi a panagasawa.” Ti sabali pay a banag a naisitar isu ti industrialisasion, isu a, gapu iti naparpartak a kasasaad ti panagbiag, nangiyeg iti “panagsuppiat ti daan ken ti baro a sosial nga ipatpateg ken dagiti moral a pagalagadan.” Irekomendar ni Guangnai ti maysa a nabara, naayat a biag ti pamilia nga addaan iti natunos a relasion kas tulong iti pananglapped iti panagbekkel.
PANAGBALLIGI TI USOK
Ti nabiit pay a nakompleto nga usok a riles idiay Mount Macdonald idiay Canadian Rockies, a 14.6 kilometros ti kaatiddogna, isu ti kaatiddogan nga usok idiay Norte America. Innalana ti 54 a bulbulan a tinurpos dagiti dua a grupo a 500 a trabahador. Sigun ken Ron Tanaka, ti hepe nga inheniero iti panagibangon, dagiti trabahador kadagiti dua a grupo nangrugida a nagtrabaho iti agsumbangir a sikigan ti bantay ket nagsabetda idiay tengnga, a 0.3 metros laeng ti saanda a nagbatogan. Ti usok ket paset iti $500-milion a proyekto a mangiraman met iti 1.8 kilometros nga usok iti sirok ti Mount Shaughnessy, lima a kangrunaan a rangtay, ken 1,229 metros a viaduct. Ti proyekto naaramid a mangpabassit iti panagsang-at a lumasat iti Beaver Valley manipud iti 2.2 porsiento agingga iti 1 porsiento, ket iti kasta ikkatenna ti pannakasapul iti pananginayon iti mangiduron a makina kadagiti agpalaud a tren. Idi napalabas alaenna iti innem a 3,000-kabalio a makina a mangiduron kadagiti kargador a tren a mangballasiw iti Rogers Pass a lumasat iti Beaver Valley.
AWAN SARANA A RHINO
Iti maudin a panangikagumaan a manglapped iti panaganop, dagiti opisiales iti pagaywanan iti atap nga animal iti Namibia rinugiandan a ragadien dagiti sara dagiti rhino tapno pagbalinen ida nga awan ti pategna kadagiti managanop. Dagiti manangitalimeng kunaenda a daytat’ saan a nasakit a kas ti panangkartib iti kuko ti ramay, ta dagiti sara ket timmubo laeng a nasedsed a buok ken awanan kadagiti nerbio. Nupay no ti awan sarana a rhino awan gawayna kadagiti mangdangran kadakuada ken kadagiti dadduma a rhino, ti naganat nga addang agparang a kasapulan tapno mapasardeng ti pannakapapatay dagiti nangisit a rhino iti Africa, ti agpegpeggaden a kita. Iti nakurkurang ngem maysa a dekada, ti nangisit a rhino iti Africa ket bimmassiten manipud 15,000 agingga iti 3,500, impadamag ti magasin nga African Wildlife. Ket idiay Namibia, a sadiay agarup 100 laeng a rhino ti maipagarup a nabatin, agarup 16 ti pinatayen dagiti managanop iti umuna a lima a bulan daytoy a tawen. Dagiti sara ti nangisit a rhino, a maipatpateg gapu iti makaagas a kualidadna, ket mailaklako iti agdama iti internasional a saan a legal a panaglako iti $50,000 ti maysa a paris.
BARO NGA SOS
Maus-usaren nanipud pay idi immuna nga al-aldaw ti komunikasion babaen iti telepono, ti SOS a pakabigbigan iti Morse code agpegpeggaden iti pannakapukawna—siempre no maipapan iti biahe iti barko. Mangrugi inton 1993, makabalanton dagiti barko iti radio distress beacon a “mangipatulod kadagiti pagilasinan iti pakarigatan [babaen iti satelait] babaen iti panangitalmeg laeng iti buton,” kuna ti International Herald Tribune. Rumbeng nga agbalin nga inkapilitan iti sangalubongan kalpasan ti 1999, daytoy baro a sistema ti mangipalubosto kadagiti coast guards a mangbasa kadagiti kompiuter a terminalda ti agpegpeggad a nagan ti barko ken ti eksakto nga ayanda. Nupay kasta, adda pay met usar ti Morse code. “Idi ti ginggined iti siudad ti Mexico idi 1985 ineddepna ti kaaduan a koriente,” kuna ti pagiwarnak, “dagiti agdadamo nga opereytor iti radio inusarda ti telegrama a Morse a mangawag iti tulong. Dagiti signal iti Morse code makalasatda gapu ta bassit laeng ti kasapulanda a koriente a mangiyallatiw ngem ti kasapulan ti panangiyallatiw ti mensahe babaen iti timek, ket saan a nalaka a madadael no adda pannakadadael ti panangiyallatiw.”
BAYADAN DAGITI KARKARARAG
Ti kangrunaan a pagdanagan dagiti adu a natataenganen a Hapones a sumagmamano laeng wenno awan ti kakabagianda ket kalpasan ti ipapatayda, awanton ti mangikararag kadakuada wenno mangaywan kadagiti tanemda. Dagiti templo a Budista, nupay kasta, ket mangrugrugidan a sumungbat—maipaay iti bayad. Ti maysa a templo ti Tokyo mangitukon, agingga a sitatakder ti templo, a mangiruar iti bangkay ti natay kadagiti amin a kangrunaan a pipiesta ken mangikararag maipaay iti tao a natay. Ti bayad ket ¥500,000 ($3,500, E.U.). Maysa a sementerio iti asideg a Saitama Prefecture ti mangipanamnama kadagiti karkararag ken panangaywan iti tanem iti 50 a tawen iti bayad a ¥700,000 ($4,800, E.U.). Addan dagiti aplikasion manipud kadagiti indibidual nga agsapsapul iti serbisio a ‘bayadan dagiti kararag.’
PANANGINUM WENNO SAAN
Ti kadi inaldaw a “gagangay” a panangipauneg ti alkohol pudno a pagpeggadenna ti salun-at? Wen, kuna ni H. H. Kornhuber iti hospital for Neurology idiay Ulm University, Pederal a Republika iti Alemania. Ti inaldaw a panangusar iti alkohol dadaelenna ti panangrunaw ti dalem iti taba ket agtungpal iti kinalukmeg. Dagiti dadduma nga epekto isu ti ipapartak ti pulso ken ti panagpangato ti presion ken ti iyaadu ti kolesterol. Ipakita dagiti imbestigasion “a silalawag a ti pagbeddengan—isu a pangrugian iti panagpeggad ti salun-at—saan nga agpannuray iti nagbaetan dagiti bassit ti inumenna ken dagidiay adu ti inumenna no di ket iti nagbaetan dagiti tattao a kalalainganna ti inumenna ken dagidiay a saan nga uminum a pulos,” kuna ti pagiwarnak nga Aleman a Frankfurter Allgemeine Zeitung.
EPEKTO TI CHERNOBYL
Idi Abril 1986 ti panagbettak ti nuklear a planta ti bileg iti Chernobyl nangiruar kadagiti partikulo iti radioaktibo iti dakkel a paset ti rabaw ti daga. Agparparangen kadagiti mulmula ken animal dagiti pakaidumaan ti genetiko kadagiti namulitan a zona iti aglawlaw ti mula, kuna ti International Herald Tribune. Sigun iti Tribune, ti pagiwarnak a Soviet a Leninskoye Znamya kunaenna a dagiti saan a gagangay ti kadakkelna a kaykayo a saleng nga agtubtubo iti lugar, agraman dagiti kaykayo a poplar nga addaan bulbulong a 18 centimetros ti kaakabana, agarup tallo a daras ti kadakkelna iti gagangay a kaakaba ti bulongda. Malaksid iti adu a kaso dagiti kanser a pinatud ti radiasion kadagiti tattao, pagamkanen dagiti sientista a gapu iti napaut a kaguduat’-biag dagiti isotopes (agingga iti 33 a tawen) a nairuar iti aksidente, immadu dagiti genetiko a saksakit, di nasayaat a pannakabukel, pannakaalis, ken di nadanonan a pannakaipasngay a mariknanto dagiti umay a kaputotan.
MAKAPAPATAY A PAGINGAT
Tinawen idiay Estados Unidos, adda maipadamag a promedio a 8,176 a pannakadangran a mainaig iti pagingat (toothpick), kuna ti The New York Post. Kas maysa a pangarigan, insitar ti diario ti kaso iti 28-tawennan a lalaki a pinatay ti maysa. Sinapulna ti pannakaagas gapu iti gurigor, panagpigerger gapu iti lammin, ken panagpadara. Nangaramid dagiti doktor iti emerhensia nga operasion ket nasarakanda ti pagingat a nangtudok ti uratna iti tian. Ti pasiente naalimonna ti pagingat innem a bulanen sakbayna ket nalipatanna daytan. Dagiti naalimon a pagingat pataudenda ti ipapatay babaen ti di pannakaanges ken ti pannakatudok ti dakkel a bagis ti pasiente, wenno ti colon. Ipaganetget dagiti doktor “ti pannakasapul ti maitutop ken dagdagus a pannakaagas no mapasamak ti kasta a pannakaalimon.”
RUGIT ITI LAW-ANG
Nanipud idi naipatayab ti immuna a satelait ti Soviet, ti Sputnik, iti law-ang idi Oktubre 4, 1957, addan nakagupgopan a 19,287 nga inaramid-tao a bambanag a naikabil iti pagrikosan, nangnangruna iti aglawlaw ti daga. Ti NASA (National Aeronautics and Space Administration) impadamagna nga agingga idi Hunio 30, 1988, adda pay laeng 7,184 a nabati. Ti kaaduan kadagitoy ket rugit manipud kadagiti narunoten a raket. Nupay kasta, ipadamag ti magasin a Briton nga Spaceflight News a nupay no adda pay laeng 1,777 nga alikamen ti satelait nga agrikrikos iti law-ang, 5 porsiento laengen ti agtultuloy nga agan-andar.
AGPUKPUKAWEN NGA IMPLUENSIA
Idi ti nabiit pay a Gallup poll sinurbeyna dagiti estudiante ti kolehio, ngangngani 80 porsiento ti nagkuna a ti relihion ket maysa a napateg a paset iti biagda. Ngem 69 porsiento ti di makakita a ti panagdenna sakbay ti panagasawa ket dakes. Sigun iti The Atlanta Journal and Constitution, maysa nga editor iti Christian Broadcasting Network, isu a nangibilin iti surbey, kinunana: “Naupaykami a makakita a nupay no patienda ti Dios, ti pammatida bassit laeng ti epektona iti personal a panagbiagda ken ug-ugalida, iti seksual a kababalinda ken ar-aramidda.”
PANAGLAKO ITI ARMAS
Agsalsalisal ti Estados Unidos ken ti Union Soviet: Siasino ti makailako iti kaaduan nga armas kadagiti rumangrang-ay a pagpagilian? Ti naglakuan ti America ngimmato iti 66 porsiento idi 1988 agingga $9.2 bilion, a ngangngani parisanna ti kangato ti Soviet a $9.9 bilion—maysa a 47-porsiento nga ibaba bayat dayta met laeng a panawen. No pagtiponen, ti naglakuanda ket ngangngani dua a kakatlo dagiti amin a naglakuan ti armas kadagiti rumangrang-ay a pagpagilian idi napan a tawen. Ti Middle East ti kadadakkelan a paglakuan. Dua a kakatlo kadagiti amin nga armas a nailako idi napalabas nga uppat a tawen ti naipatulod sadiay.