Panangmatmat iti Lubong
NAPASAMAK DAGITI DIDIGRA IDIAY ESTADOS UNIDOS
Dua a didigra ti nangdadael kadagiti nagduma a lugar iti Estados Unidos bayat iti Setiembre ken Oktubre 1989. Umuna, ti Bagio a Hugo, nga addaan iti 220-kilometro-kada-oras nga angin, ti nangsaplit iti makin-abagatan a daya a paset iti Estados Unidos, a nangibati iti panangdadael. Idi Oktubre 17, maysa a ginggined a narukod a 7.1 iti Richter scale ti nanggunggon iti San Francisco Bay, a nangpapatay iti pinulpullo a tattao ken nangdadael iti napattapatta a rinibo a milion a doliar iti dayta a makinlaud a paset iti pagilian. Maigiddato iti dayta, iti sumaganad a dua nga aldaw (Oktubre 18, 19), dagiti agsasaruno a ginggined, a ti kapigsana agarup 6 iti Richter scale, ti nanggunggon iti makin-amianan a China. Agarup 29 a tao ti natay.
‘TI NU TI MANGAKEM ITI KANGRUNAAN A PASET’
Dagiti pannakabagi ti gobierno a tumabuno iti maika-44 nga United Nations General Assembly kunaenda a ti tallo a kapapatgan nga isyu iti lubong a makasapul iti solusion isut’ utang dagiti rumangrang-ay a pagpagilian, panaglako iti droga, ken pannakasalaknib iti aglawlaw. Adda nalawat’ saklawenna a kapanunotan a ti NU masapul a mairaman iti panangrisot kadakuada. Kinuna ti presidente iti General Assembly nga amin a miembro “impaganetgetda ti pannakasapul ti panangakem ti Naciones Unidas iti kangrunaan a paset kas ti maudi a namnama ti sangatauan a maipaay iti talna ken kinahustisia.”
PANNAKAIPARIT TI PANAGSIGARILIO KADAGITI AMIN A BIAHE TI EROPLANO
Dagiti managaramid iti linteg iti E.U. immanamongda a mangiparit iti panagsigarilio iti ngangngani amin a komersial a biahe ti eroplano iti pagilian. Inaldaw adda agarup 16,000 a biahe iti uneg ti Estados Unidos. Ti linteg ipalubosna ti panagsigarilio iti agarup 20 kadagidiay a biahe ti eroplano, kuna ti maysa nga adda iti lobby a maipaay iti Association of Flight Attendants. “Nakagtengkamin iti punto a dandanin maiparitmi nga interamente ti panagsigarilio kadagiti eroplano,” kinuna ti maysa a senador.
KASAYAATAN DAGITI NAGANNAK NGA “ADDAAN AUTORIDAD”
“Dagiti nagannak a saan a manangdusa, no di ket mangipasdek kadagiti pagbeddengan ken agtalinaed kadakuada, ket ad-adda a mangpataud kadagiti ubbing a nalalaing ken nasayaat ti pannakilangenna kadagiti dadduma,” kuna ti U.S.News & World Report. Dagita a nagannak makuna nga “addaan autoridad” (“a mangaramid iti dayta gapu iti daytoy a rason”), a maisuppadi iti “kinaturay” (“aramidem dayta gapu ta siak ti naganak”) ken “kinalulok” (“aramidem ti kaykayatmo”), nga estilo ti panangdisiplina a nangpataud kadagiti ubbing nga addaan kadagiti kababalin a naiduma unay. Dagiti panagadal, a pimmaut iti dua a dekada, impakitana a dagiti nagannak nga addaan autoridad ad-adda a maaddaanda kadagiti annak a natibtibker, kontento, nateppel, ken addaan ti panagtalek iti bagida, ken mabalin a saan nga ageksperimento iti droga. “Dagiti addaan ti autoridad a nagannak saanda a kasla amo,” no di kuna ti sikologo iti University of California a ni Diana Baumrind, isu a nangaramid iti panagadal. “Ikagumaanda nga ammuen dagiti annakda, no ania ti kasasaadda idiay eskuelaan ken no sino dagiti gagayyemda. Ti panangtengngelda iparangarangna ti kasta unay a pannakaisinggalutda iti ubing ket dida mabuteng a mangsaludsod iti ubing.”
TI KINABUKLIS IDURONNA TI SANGATAUAN ITI BEDDENG
Iti nabiit pay a kumperensia idiay Vancouver, Canada, kinuna ni Digby McLaren, presidente iti Royal Society of Canada: “Makitami ti tao a kas ti manangdadael ken mananggulo iti intero a lubongtayo.” Babaen ti panangsuportar ti UNESCO (United Nations Educational, Scientific, and Cultural Organization), ti kumperensia dagiti internasional a sientista ken dagiti eskolar kinunada a ti panangsapsapul iti namaterialan a kinabaknang ti nangiturong iti sangatauan agingga iti dandanin wenno beddeng ti pannakadadael. Kinuna pay ni McLaren a ti sientipiko ken teknolohikal nga irarang-ay ginargarina ti panangipamaysa iti namaterialan a kinarang-ay, ket nabaybay-an dagiti napapateg a bambanag iti kultura ken iti naespirituan. Ti grupo dinawatda ti panangipasdek ti sangatauan kadagiti beddeng iti nasion, rasa, ken relihion tapno makitinnulong iti pannakaisubli ti kasasaad ti daga.
ELEPANTE—AGPEGPEGGADEN A KITA
Ti Convention on International Trade in Endangered Species, a nagtitipon idiay Lausanne, Switzerland, idi napan nga Oktubre, ti nangikabil iti elepante iti listaan a kas agpegpeggad a kita. Dayta a tignay ti nangiparit iti negosio iti marfil. Inanamaen ti kumbension a daytoy isardengna ti panaganop dagiti managanop gapu iti marfil. Napattapatta a ti populasion dagiti elepante iti Africa ket naguduan bayat ti napalabas a dekada. Idi 1979 adda 1.3 milion nga elepante iti dayta a kontinente. Ita adda agarup a 625,000.
MANGMANGAN-TAO A LEON
Ti Kruger National Park iti Africa ket maysa a daga a naiyunnat iti agarup 320 kilometros iti beddeng ti Mozambique. Tapno makalisi iti guerra sibil, adu a taga Mozambique ti pimmanaw a limmasat iti parke nga inrisgoda ti biagda iti kasta unay, yantangay ti parke ket napno kadagiti leon ken dagiti dadduma a napeggad nga animal. Kaaduanna, liklikan dagiti leon dagiti tattao. Nupay kasta, masuspetsa a ti movimiento dagiti nagkamang ti nangiparaman kadagiti leon iti lasag ti tao, ta nalakada laeng a maparmek dagiti tattao a saanen nga agkutkuti ken dagiti matumba a mabannog. Iti nabiit pay, tallo a tattao idiay Sud Africa ti pinatay dagiti leon, ket dua kadagitoy a panangatake ti napasamak iti uneg ti Kruger National Park. Ngarud, dagiti ranger iti parke nabilinda a mangsiput ken mangpapatay kadagiti amin a leon a nagbalinen a mannangan iti tao.
KANAYONAN A PAGBUTBUTNGAN
Ti sabali pay a banag ket nainayon iti agdama a saplit iti droga: pannakadadael ti natutudo a kabakiran. “Gaput’ matignay ti panagkalikagum dagiti Americano ken Europeo iti cocaine, dagiti managmula iti coca idiay Peru pinukandan dagiti nagdadakkelan a paset iti natutudo a kabakiran iti Amazon ket ibelbellengdan dagiti minilion a galon dagiti makasabidong a kemikal kadagiti turturodna ken kadagiti ubbog ti danumna,” kuna ti The New York Times. Sigun iti report, dagiti managmula iti coca “rinautdan dagiti dua a nasional a parke ken dua a nasional a kabakiran, pinukanda ti kaaduan a kaykayo dagiti nalaka a madadael a kangatuan a kabakiran a maawagan ‘tuktok ti kabakiran’ ket dinadadaelda ti napattapatta a kalawa a nasurok a 200,000 hektaria a tropikal a kabakiran.” Ti bulong ti coca isut’ kaaduan a maimulmula iti Amazon iti Peru. Iti panagapurada nga agmula iti cocaine, dagiti mannalon binaybay-andan dagiti nakaiyugalian a panagtalon a manglapped iti panagreggaay ti makingngato a daga.
SIBILISADO NGEM MALIDLIDAY
Ti kadi moderno a sibilisasion mangyeg iti ad-adu a ragsak kadagiti tattao? Maysa a nabiit pay a panagadal ti nangtiptipon kadagiti resulta iti surbey iti intero a lubong, ket impakitana nga iti grupo dagiti narang-ay a pagilian, ti kaadu ti panagliday ngimmato nanipud idi Gubat Sangalubongan II, iti dadduma a kaso nagdoble pay. Dagiti agtutubo ti masansan nga ad-adda a maapektaran. Iti kasumbangirna, kadagiti napangpanglaw a pagilian nga addaan iti gagangay unay a patpatakder iti kagimongan, ti kaadu ti panagliday ket immadu laeng bassit iti isu met laeng a kawatiwat ti tiempo. Apay? Sigun iti The Boston Globe, dagiti managsirarak iti panagadal pagarupenda a ti pagturongan ti panagbiag iti siudad kadagitoy a narang-ay a pagilian, agraman ti umad-adu a panagakar-akar dagiti tattao, ti nangiturong iti naluklukay a singgalut ti pamilia ken ti sangal ti kagimongan. Kuna ti kangrunaan nga autor iti panagadal: “Ti panagliday ket kasla isu ti bayad iti sibilisasion.”
PANAMAGSABONG KADAGITI DISIERTO
Iti ambisiuso a plano a makagteng iti kinasupisiente iti maapit a taraon, ti Saudi Arabia mangpaspasabong kadagiti disierto. Naiyunnat iti disierto ti Saudi isu dagiti ginasgasut a berde a sirkulo, a tunggal maysa ket agingga iti 80 hektaria, a mapadpadanuman babaen iti bomba manipud iti nakababbaba unay. Ngem ti gastos iti panamagbunga iti disierto ket nangina. Nakabusbosen ti gobierno iti minilion a doliar iti proyekto. “Ti panagmula iti trigo idiay Saudi Arabia ket kas iti kangina ti panagmula iti melon iti uneg ti sarming idiay polo norte,” kuna ti The Economist. Ket uray pay no awan ti patingga ti magun-odan a kuarta manipud iti panangpataud iti petroleo, ti suplay a danum ket agpatingga. Kaaduan a danum ti agtaud kadagiti nauuneg nga aquifers wenno darat ken batbato a naglaon kadagiti danum iti “uneg ti daga” a saanen a masukatan. No ti pannakausar ti danum agtultuloy kas iti agdama a kaadu, pagamkan a dagiti aquifers mabalin a maibuston ti danumda iti uneg ti 10 agingga iti 20 a tawen.
DAMO A MOSQUE IDIAY ROMA
Ni Benito Mussolini, ti agturay a Facista iti Italia idi al-aldaw ti Gubat Sangalubongan II, ket naipadamag a nagkedked a mangipalubos iti pannakaibangon ti maysa a mosque idiay Roma, a kunkunana nga ipalubosna laeng dayta no maysa a simbaan ti Romano Katoliko ti mapalubosan a maibangon idiay Mecca. Nagbalbaliwen ti tiempo. Saan laeng a maibangbangon ti maysa a mosque iti agarup 5.5 kilometros iti amianan a daya iti Vaticano no di ket daytat’ dineskribir dagiti arkitektona a kas ti kadadakkelan idiay Europa. “Uray pay no dayta ket saan nga isu ti kadadakkelan, ket adda panagduadua maipapan iti dayta, dayta ti kapapatgan a mosque idiay Europa,” kuna ni Abdul Qayuum Khan, direktor iti Islamic Cultural Center idiay Roma. “Ti simple a kinapudno ket dayta laeng ti kakaisuna nga adda iti tengnga iti Kakristianuan, ti Mecca iti Katolicismo, mabalin a kunayo.” Nupay kasta, ti opisial a sasaaden ti Vaticano ket makuna a paborable.
MARIHUANA A MAIMULMULA A MISMO ITI PAGILIAN
Dagiti panangikagumaan a manglapped iti panagusar iti marihuana idiay Estados Unidos ket talaga a di nagballigi—dagitoy nagbalandrada. Ipadamag ti The New York Times a nupay no ti pederal a badyet a mangipaalagad kadagiti linlinteg a maibusor iti marihuana ket dimmakkel manipud $526 milion idi 1982 agingga iti $968 milion idi 1988, amin dayta a kuarta dina pinabassit ti pannakagun-od iti droga wenno ti pannakausarna. Imbes ketdi, ti panangusar kadagiti nabilbileg pay, a maimula a mismo iti pagilian a marihuana ket umad-adu. Iti The Medical Post iti Canada, ni Dr. Andrew Macnab namakdaar a ti kasta a maimula iti pagilian a marihuana mabalin a maaddaan ti agingga iti 350 a makasabidong a kumbinasion a ramen.