Panagbiahe iti “Usok iti Daga”

MASARAKAN dagiti taga Nueva York a masansan ti kapapartakan a pananglawlaw iti siudad isut’ babaen iti maysa nga “usok iti uneg ti daga”—ti subway iti Siudad ti Nueva York.

Nasurok a 50 a dadakkel a siudad iti aglawlaw ti lubong ti addaan kadagiti riles iti uneg ti daga, wenno subway, ket dagiti dadduma addaanda kadagiti maibangbangon pay laeng a riles. Dadduma a subway ti nadaldalus ken nasaysayaat ti panagandarna ngem ti subway ti Nueva York, ngem kunaen ti autor a ni Stan Fischler iti librona nga Uptown, Downtown, “awan ti subway . . . nga ad-adda a makaparagsak, narikrikut, ad-adda a nadumaduma, ken napnuan kolor ngem ti subway ti Nueva York.”

Nasapa a Narugian

Ti apagbiit a panangkita iti subway tulongannatayo a mangilawlawag no apay a ti subway ti Nueva York tignayenna dagiti nakaro nga emosion—umanamong ken kontra. Dagiti subway ket naaramidda a solusion ti panagleletlet dagiti luglugan kadagiti siudad. Idi 1863 linukatan ti London ti immuna a subway, a nangusar kadagiti steam locomotives. Nupay kasta, uray di sawenen, ti sengngaw, iro, ken ti asuk mangpataudda iti di nasayaat nga atmospera iti usok. Ngem kasta ti maapit iti irarang-ay. Di nagbayag ti Glasgow, Budapest, Boston, Paris, ken Berlin addaanda metten kadagiti subway.

Naud-udi ti Nueva York iti eksena ti subway, ngem bayat ti iyaadu ti populasionna, nalawag a kasapulanen ti kasta a riles. Nupay kasta, dagiti singasing maipaay iti napartak a panagbiahe, ti sibaballigi a linapdan dagiti dakes a politiko nga addaan kadagiti pinansial a gunggona kadagiti transportasion iti rabaw ti daga. Bayat a rumigrigaten ti panangiturong iti kasasaad ti trapiko, napilitan ti siudad a mangala iti temporario nga addang: dagiti naipangato a riles, wenno Els, ket nangrugi a nagandar dagitoy idi 1870’s. Dagitoy ket saan a napintas ti buyada ken naungor, ket yantangay dagiti steam locomotives ti mausar, ti iro ken dagiti beggang agtinnag kadagiti tattao iti baba.

Uppat a Tawen nga Ungor ken Pannakariribuk

Rinugian ti Nueva York ti naan-anay a pannakaibangon ti subway idi 1900. Ngem imbes a mangkalida iti nauneg nga usok iti uneg ti daga kas ti naaramid idiay London, situtured a pinili ti Nueva York ti barbaro a pamay-an. Ti plano isut’ panangkali iti dakkel a kanal; mangaramid iti kalsada iti tukokna; patibkeran ti tuktokna, dagiti sikiganna ken tuktokna kadagiti steel a patibker; sukatan ti kalsada iti rabaw daytoy a patakder. Dagiti pagimbaganna? Ti maysa ket, nalaklaka ken naparpartak ngem ti panangkali iti usok. Mainayon pay, dagiti agbiahe makapanda iti tren babaen iti ababa nga iyuuli iti agdan imbes nga aglugan iti elebeytor.

Addada parikut, nupay kasta. Nakaro ti pannakaisturbo ti negosio bayat ti panagibangon. Dagiti tubtubo, danum, gas, sengngaw, elektrikal, ken dagiti linea ti telepono ti kankanayon a parikut dagiti managibangon. Ti kasta unay a panagkali ti pagamkan met a mangpakapuy iti pamuon dagiti dadduma a dadakkel a patakder. No dadduma ti nadumaduma a kasasaad ti daga iti Manhattan ti mangsapul iti panagkali dagiti managbangon iti nauneg nga usok iti baba ti solido a bato.

Nupay kasta, iti uppat a nawatiwat a tawtawen, inibturan dagiti taga Nueva York ti ungor, rigat, ken pannakaisturbo iti pannakaibangon ti subway. Ngem idi nangrugin a nagandar dagiti tren idi otonio iti 1904, amin dagita napakawandan. Kinapudnona, ti subway ket maysa a kellaat a balligi! Bayat ti umuna a tawen iti panagandarna, maysa a promedio a nasurok a 300,000 a tattao iti inaldaw ti nagbiahe iti riles iti baba ti siudad iti inaldaw.

Napateg a Dalan iti Nueva York

Saan a makapagtakder ti maysa tapno matmatanna ti intero a subway a kas ti panangmatmat ti maysa iti Empire State Building wenno ti Brooklyn Bridge. Nupay kasta, ti subway pagbalinenna nga awan ti mamaay dagitoy a nadnadlaw a pakaskasdaawan. Ta, iti maysa a paset a 80-kilometros, mamitlo a daras ti kaadu ti steel a nausar ngem ti Empire State Building. Ti intero a riles ket nasurok a 370 kilometros a kalsada nga addaan iti 1,300 kilometros a riles, isu a mamagbalin iti dayta a kaatiddogan iti lubong.

Dagiti riles dakkel unay met ti epektoda iti irarang-ay ti siudad a mismo. Kaaduan kadagiti pinulpullo a tattao nga agtartrabaho kadagiti distrito a pagnegosiuan ti aggapu kadagiti dadduma a paspaset iti siudad wenno manipud kadagiti luglugar iti kabangibangna. Dagiti trabahador malisianda ti gagangay a panagsardeng ti trapiko ken dagiti parparikut iti panagparada babaen ti basta panagbiaheda iti subway. Ngarud ti subway isu ti napateg a dalan para kadagiti negosio iti Nueva York.

Iti adun a tawtawen ti subway nangipaayen iti natalged, nadalus, ken nagsayaatan a panagbiahe iti aglikmut ti siudad. Ngem nagbalbaliwen ti tiempo, ket “ti umad-adu a kinadakes” nga impadto ti Biblia a mangsapsaplit iti lubong itatta apektaranna met ti subway. (Mateo 24:12) Dagiti naarmasan a panagtakaw ken ti panangsipdut iti pitaka nagbalindan a gagangay a paspasamak iti subway.

Ti agpangpangato a gastos iti panangpaandar ti nangipangaton iti pasahe iti mamin-20 a daras nanipud idi nangrugi ti panagandarna! Kaskasdi, daytat’ saan a pagganansiaan a proyekto a kas idi. Dagiti dadakkel a gatad ti kuarta nga ited ti gobierno ti mangtaginayon ti panagandar dagiti tren. Kaskasdi, dagiti kotse ken estasion ti subway narugitda ken saan a nasayaat ti pannakaaywanda no dadduma. Ti baro nga alikamen ket dagdagus a madadael. Dagiti kasapulan a panangtarimaan kadagiti riles ken dagiti dadduma nga alikamen ket masansan a mabaybay-an. Dagiti pannakataktak ken pannakakanselar—a mammano idi—ket gagangayen. Nupay kasta, ti subway ket napateg ken nasken a paset iti biag iti siudad, ket dagiti taga Nueva York ti kasla mangawat iti kasta a pakarigatan babaen iti basta isusuroten.

Ti Panagbiahe Idiay Subway

Kayatmo aya ti agbiahe iti “usok iti daga”? Dua kadagiti linea ti subway iti Nueva York ti lumasat iti sumagmamano laeng a bloke ti kaadayona iti Watchtower Society, a sadiay ti pakaipabpablaakan daytoy a magasin. Gapuna mapantayo iti maysa kadakuada.

Ti papanantayo isu ti American Museum of Natural History iti Makinlaud a Sikigan ti Manhattan. No panawantayo ti hedkuarter iti Watchtower idiay Brooklyn, magnatayo iti sumagmamano a bloke a mapan iti pagserkan ti estasion ti A a tren.a Umulogtayo a mapan iti pagpasukatan, a sadiay ti panggatangantayo kadagiti token—naisangsangayan a sinsilio nga usarentayo tapno makastrektayo iti estasion babaen kadagiti turnstiles (poste nga addaan iti agrikrikos a serra a mangipalubos laeng ti iseserrek a sinaggaysa). No umulogtayo pay iti maminsan iti agdan, makagtengtayo iti estasion. Naiyunnat iti agsumbangir a sikigan dagiti riles, ket adda dagiti pagilasinan a mangipamatmat no ania a sikigan ti agpaay kadagiti tren a mapan idiay Manhattan ken sadino ti agpaay kadagiti tren a lumasat iti Brooklyn. Aglugantayo iti tren a mapan idiay Manhattan.

Mangngegyo kadi dayta nakapuy nga ungor? Dayta ken ti kellaat a pul-oy ti mangibaga nga um-umayen ti tren. Kellaat rummuaren a sumrek iti estasion, isu a mangipug-aw iti angin iti aglikmut ken mangpunno iti estasion iti makasisileng a timek. Ti mangpapaandar ti motor baddekenna ti preno ket dagus nga agsardeng ti tren. No aglukaten dagiti ruangan, agdardarasen a rummuar ken sumrek dagiti tattao. Maragsakankantayo a makasarak iti pagtugawan. No naglugantayo koma iti kaadu ti tao nga agawid ken mapan agtrabaho, nalabit agtakdertayo, a mapenpen a kasla sardinas.

Agserran dagiti ruangan, pumanawen ti tren iti estasion babaen ti panagkurbana. Maysa a timek iti public address system ti mangringbaw iti ungor. ‘Aniat’ kunana?’ imtuodenyo. Simple. Imbagna a daytoy ti A tren a mapan iti 207 Street. Ti sumaganad a pagsardenganna isut’ Broadway-Nassau. Mairuamkayton iti panagsao ti konduktor kalpasan ti sumagmamano a kanito.

Ti panagbiahe idiay subway ipalubosna ti pannakakitayo iti pudno a naisangsangayan a grupo dagiti tattao: dagiti negosiante a nakaterno iti gulisan, dagiti trabahador, dagiti agpalpalimos, dagiti nabaybay-an, dagiti imingan a Hasidic a Judio a mapan agtrabaho, dagiti nagannak ken annak. Wen, iti subway, makitayo dagiti nadumaduma a grupo dagiti tattao iti Siudad ti Nueva York.

Ngem daytat’ apagbiit a panangmatmat, ta iti sumagmamano a minutos makagtengtayon iti papanantayo. Dagus a dumsaagtayo, umulitayo iti maysa nga agdan, ket rummuartayon iti estasion. Aniat’ pagarupenyo? Daddumat’ agkuna a makapainteres ken makaparagsak ti subway. Dadduma ti maragsakan ta nakaruardan. Pagay-ayatyo man wenno kagurayo dayta, sumagmamano laeng ti agbiahe idiay subway a saan a maawis iti maysa wenno dadduma a pamay-an.

Nalabit maaddaankayto iti gundaway nga agbiahe iti dayta. Ta, ti panagbiahe a mapan idiay Nueva York ket kasla saan a kompleto no dayta dina iraman ti panagbiahe iti dayta nga “usok iti daga”—ti subway iti Siudad ti Nueva York.

[Dagiti Footnote]

[Mapa iti panid 10]

(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)

A

QB

7

M

5

2

[Credit Line]

Map/Courtesy of NY A

[Picture Credit Line iti panid]

Jim Kalett/Photo Researchers